De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

April 1567.

[1 April 1567]

⁺ Op den eersten dach van April so werdt tot Antwerpen een mandaet gedaen van weghen de goevernante, in den naem van den conick, welck te voren in alle steden van Brabant en elders gedaen was, welck was⁺ aengaende de inwoonderen van 's Hertoghenbosche, bevelende dat men die soude in alle maniren verhinderen en gevangen nemen, en geen van haerlieden eenighe betalinge doen, totter tyt toe, dat sy souden leveren binnen Brusel den cancelier en eenighe andere van den hove, die de calvinisten aldaer in stat hielden. Ende werdt oock vercalert dat Antonius van Bomberghen, cappiteyn der calvinisten, hem beroempt sulcx bevel van heer Heyndrick van Brederode, die heer van Vianen is, te hebben, die met veel volcx binnen en buyten Vianen leydt en eenighe acxie op Hollant pretendeert; ende desen Bomberghen hebbende 8 vendelen knechten binnen Bosche, verclaert die oock doer syn bevel is daer houdende in de⁺ stat⁽⁷¹⁾. Also was der calvinisten meyninghe tot Antwerpen, oock de knechten tot Outsterweel aengenomen, binnen te brengen; maer 't is haer gefaeilgiert en roempden haer oock van den wille van Brederode; maer 't was al cout. En vuele vreesden noch dat Brederode met de gouvernante accorderen sal, en brenghen so al syn volck in den doot, welck al meest calvinisten syn in haer herte; maer ick hoore, dat hy haer geen gehoor en wil geven, sij sou hem geern mede bedriegen. Maer men hoorde, dat de grave van Muers hem noch 8 vendelen toe scickte, en vele wilden seggen dat hy wel tien duysent sterck is. 't Is seer quaet in heeren boecken studeren: de tyt sal 't al in 't licht brengen, dat nou doncker in 't verstant was.

+ Die van den Bosche worden gehouden als vyanden omdat se den cancelier hielden.

+ Gebodt tegen die Boschenaers.

+ Van heer Heyndrick van Brederode en syn volck.

(71) Voor de dokumenten betreffende den inval. van Antoon van Bombergen in 's Hertogenbosch. Zie Cuypers-van Velthoven, op. cit., p. 212.
Antoon van Bombergen (Bomberghen), verwant aan den reeds genoemden Karel van Bombergen had een fel bewogen leven achter den rug.
Geboren te Antwerpen in 1532 diende hij reeds vroeg onder Egmont, verwijlde in Zweden, Duitschland, en streed in Frankrijk aan de zijde der hugenooten. Men zie de hoogen vermelde Genealogie der familie van Bomberghen. (nota 26).
Ook A.C., p. 128.
Voor de afgekondigde ‘placcaet’, A.A., XI, p. 304.

[2 April 1567]

⁺ Item op den tweeden dach April waeren vuel edelen, sonderlinghe van degene, die 't samen verbonden syn geweest, vergadert tot Willebroeck, als namelijk den prinsche van Oraengien, den grave van Egmont, den grave van Hoochstraten ende andere: ende dit was haer leste 't samen-

+ Edelen vergadert tot Willebroeck.

[p. 207]

⁺ sprekinghe, daer Egmont by was: ende sceyden half twistelyck. Men hoorde niet, dat sy elders besonderlyck om vergadert waeren, dan om de predicatien binnen Antwerpen, die de regente wilde gelaten hebben;⁺ hoe men daerin handelen soude, want de calvinisten waeren ongewilich ende sommighe der statheeren ende natien, als Oosterlinghen en Duytschen, deden vuele aen de regente, om de predicanten van de mertinisten te mogen houden, om den grooten dienst, die de mertinisten de stat gedaen hadden. Maer en kregen vast geen gehoor, want sy wilde dese edelen nu oock bedwinghen eenen nieuwen eedt te doen, te weten de Roomsche kercke sweeren voer te staen, welck Egmont alreede gedaen hadde: en al de overste dit doende, sullen de gemeynte 't selve oock moeten sweeren: maer men presumeerde dat sommighe liever hadden het hof en het landt te laten, en so sullen oock vele gemeyn lieden; ende Egmont vraechde alhier tot Willebroeck den prinsche, waerom hy die calvinisten, die verraders,⁺ die hem so geblameert hebben niet en strafte, waerop de wyse prinsche seyde: ‘Sy hebben my verrader geheeten, en wat syn wy alle beter? Ende en wouden het contrackt niet houden, ende wy hebben 't saemen ons so sterck verbonden om de waerheyt voer te staen en de inquisitie te keeren, en wy en doens niet doer U beletsel, o Egmont, en 't sal ou over den hals comen’⁽⁷²⁾.

+ De regente dede de edelen een nieuwen eedt doen de Roomsche kercke voer te staen.

+ De prinsche en meer anderen en waeren 't niet van sinne.

+ Egmont en den prinsche sceyden twistich.

(72) Over de bijeenkomst te Willebroek, zie Rachfahl, op. cit., II, p. 883.
Het ‘vuel’ edelen bij van Haecht is onjuist: slechts de graven van Egmont en van Mansvelt waren hier met Oranje saamgekomen.

[3 April 1567]

Item op den 3 dach April quam heer Heyndrick van Berchem van⁺ Brusel weder tot Antwerpen; maer daer en was aen de regente niet te verwillighen: dies heer Anthonis Verstrale (van Stralen?) met eenighe andere terstont na Brusel reden, die een groot liefhebber der gemeynte was, om syn beste te doen aen de regente: maer 't was al verloren erbeydt. Die geleerde van Loven, ende den ganschen raedt van de regente, hielden die van der confessie ergere dan de andere, en wilde de predicatien te niet hebben en oock gernisoen in Antwerpen brenghen. Ende tot Gendt waeren de borgeren alreede wel bedwongen te sweeren, dat se onderhouden souden alles, wat men haer gebieden salle, sonder allegatie te nemen⁺ op vroeginghe van der concientien. Ende tot Mastricht hadden sy haer predicanten uytgeleijdt, maer de regente wilde daer noch volck van wapenen in stat hebben. Ende de natien der Spangiaerden en Italianen, met sommige papisten, en sochten noch anders niet, dan dat de regente volck in Antwerpen hadde en overal, en dat de predicatien verboden waeren, hoewel nochtans de mertinisten in Antwerpen haer goedt en bloedt bescermpt hebben: want sy souden d'eerste geweest hebben, die met de papen souden aenstoot geleden hebben. Maer sy geven uyt dat sy de calvinen bedwongen hebben, omdat sy mede in 't wapen waeren: maer sy souden haer haest opgebrast hebben, hadden sy met de mertinisten niet een geweest, daer sy me aenvielen, om also haer lyf en goedt te bewaeren.

+ Gendt werdt weder onderdanich gemaeckt der inquisitie, die daer eenen corten tyt vryheyt hebben gehadt.

+ Predicanten tot Mastricht uytgeleydt.

[7 April 1567]

⁺ Item op den 7 dach April, so sondt de regente een mandaet binnen Antwerpen, welck quam ontrent den avont en noch waeren sommighe

+ Predicatie in Antwerpen verboden doer 't mandaet van de regente in 't conicx name.

[p. 208]

heeren tot Brusel; en dit hadde 15 articulen, die sy wilde onderhouden hebben, die ick hier op 't cortste verhale⁽⁷³⁾.

(73) De onderhandelingen begin April door de stedelijke Magistraat met de regente gevoerd volgen wij in A.A., X, ab. p. 219.
Het mandaat van de regentes hier door den schrijver bedoeld: A.A., XI, p. 312: ‘Déclaration de Son Altèze le 7 d'Apvril 1567, daermede wordt verhouden het chastoy, dan tegen die geexcipieerde.’
Als basis van de onderhandelingen werden hier de artikelen genomen, door de regentes aan de Magistraat voorgesteld den 20 Februari 1567. A.A., XI, p. 269.

1.

Alle ministers ende predicanten van alle secten en nieuwe religien, sullen hen wech maken terstont, en hen sal gegheven worden vry geleije om wech te gaene.

2.

Het sullen oock cesseren alle predicatien en alles wat dien aenruert.

3.

Ende sullen repareren en restitueren die kercken der catholiquen, die sy hebben geruwineert en gesackageert.

4.

Het sal oock overal gedaen worden den dienst Godts ende de sermoonen der catholiquen en andere ecklesiastiquen.

5.

Het sullen oock stille staen alle die wercken van de nieuwe tempels,

6.

Ende sullen worden wechgedaen en geraseert, indien 't syne maesteyt belieft, ende durende dien tyt en sal niet gedaen worden contrarie d'oude religie.

7.

De inwoonderen deser stat sullen dragen onderdanicheyt syne maet.

8.

En sullen onderhouden alle mandamenten, gedaen van dat desen trouble begost.

9.

Alle fugitiven, apostaten en andere quade persoonen sullen wesen

[p. 209]

gebannen uyt de gemeyne welvaert, en de justicie sal worden gestelt in haer geheel en geobedieert.

10.

Het crychsvolck, wesende in dese stat, sellen sweeren onderdanicheyt ende onderhouden alle haere articulen als vore.

11.

Dit gedaen synde, en sal men niemant in dese stat en meer ander plaetsen vervolgen, duer 't feyt van der religien aen lyf noch goedt, so lange, als door syne maesteyt en den advyse van de heeren van rade ende staten van desen lande sal anders wesen geordineert, welck sy dan eerst sullen sculdich syn te onderhouden, als andere subjeckten van herwaerts overe.

12.

En die dees niet en begeeren te achtervolgen, sullen tyt hebben om te vertrecken.

13.

Sonder hierin te bevangen kerckroovers, moorders en ander feyten crimen lege maestatis.

14-15.

Dit doende belast haer hoocheyt haer beste te doen en te verbidden aen syne maestyt, alle dingen in't goede te nemen, mits dit achtervolgende.

Item, als den prinsche van Orangien dit mandaet wel overlesen hadde, so ontboedt hy noch dien avont de predicanten en sonderlinghe beval hy sommighe predicanten der mertinisten, dat uytgeloopen monicken waeren, dat sy haer versien souden metten eersten, want daer was eenen genaempt Balten Huwaert, die een vrouwenbroeder in Brusel is geweest en over een jaer uyt den clooster liep, en noch eenen, geheeten Franssoys (Alardus?) die wel 20 jaer uyt het pausdom is geweest; dese hebben vervolginghe en strenge gevangenisse onder het pausdom geleden, en daerom hebben sy se oock dicwels seer gestraft, waerom dese meer dan andere in den haet syn: ende de prinsche beclaechde seer haerlieden, dat sy, waerduer de stat duecht gesciet is, moesten vertrecken⁽⁷⁴⁾.

(74) Zie over Balthasar Houwaert, nota 43, blz. 137, voor Alardus, nota 239, p. 159. Balthasar Houwaert vestigde zich te Aken en diende daar de luthersche gemeente. Zie Pont, op. cit., p. 317.
Alardus vestigde zich te Wilster na een verblijf in Holstein. Hij stierf als leeraar te Wilster in 1578.
Zie W. Pont, ‘Catechismus van Franciscus Alardus’, op. cit., p. 12 en 18.

[p. 210]

[8 April 1567]

⁺ Ende op den 8 dach April, de calvinisten dit vernemende, waeren bevangen met een sonderlinge groote vreese en liepen met hoopen uytter stat, met haer gereetste goeden, te wagen, te scepe; groot gescreye sach men al de stat duere, sonderlinge aen wagens en scepen; menighe man sceyde van syn vrouwe, den eenen bruer van den anderen, den vader van syn kint. En vuele liepen wech met vrouwe en kinderen, latende haer onbequame goeden voer de sculden; menighe banckroete werdt hier mede bedeckt; vele liepen naer Oostlant, naer Empden, naer Duytschelant en vele naer Engelant: en daer was er so vuele uyt Vlaenderen gecomen, dat de coniginne geen volck meer en woude laten woonen uyt dese landen, dan in 2 desolate stedekens: daer gaf sy haer vryheyt; d'eene was genaempt Zandtwyck, maer tot Londen en mochten sy niet blyven. De vreese jaechde haer wech, en sommighe scickten binnen een maent oft 2 weder te comen, als sy hooren en vernemen souwen, hoe de regente met de blyvende handelen sal, niet betrouwende op haer scoon woerden. Sy vreesden, dat se alle van lyf en goedt souden aengesproken worden, die in wapen geweest hadden. Maer eylacen, huys en hof en renten en conden sy niet mede sleypen! De mertinisten en waeren niet vuel vluchtende, dan de hoofden en overste som; en sommighe scickten haer goedt wech, denckende haer lyf te verborgen als 't qualycke begonde te gaen, maer de predicanten van beyde waeren noch meest hier⁽⁷⁵⁾.

+ Veel calvinen nemen de vlucht seer deerlyck om sien uyt Antwerpen.

(75) Zie over het verblijf der vluchtelingen in deze plaatsen: A.A. van Schelven. De Nederlandsche Vluchtelingenkerken der XVI^e eeuw in Engeland en Duitschland. 's Gravenhage, 1909.
Ook W. Pont, ‘Geschiedenis van het Lutheranisme’, op. cit. Aanteekeningen over de gemeenten Woerden, Wesel, Hamburg, Keulen, Aken: aldaar verdere bibliografie.

[9 April 1567]

⁺ Item op den 9 dach April, so werdt der calvinisten kercke tot Gendt begonst te raseren van de Walsche soldaten, die de regente in 't eynde van Meert daerin gesonden hadde, ende haeren predickstoel braecken sy in vuel stucken en liepen met die spinteren achter straten tot spyt van de calvinisten.

⁺ Item deestyt werdt in Duytschelant de stat van Gota beleydt doer eenen ouden haet, en dit hadde alreede lange geduert en dat werdt gedaen van 't keysers wegen om te believen den bisschop van Weertsberch: ende de stat was langhe beleydt, eer sy wisten waerom. Maer ten lesten eysten sy, dat men leveren sou Willem van Grombach, een goevernuer dier stat met synen aenhanck, dien sy doen leverden: en werden vry van den belegghe. Ende desen werdt gedoyt als een verrader, met syn camerlinck en sommighe andere: en sommighe werden na den keyser gevuert. En al meest tot onrecht: want desen Grombach heeft voertyts den bisschop van Weertsborch een groote somme afgedobbelt, welcke de bisschop hem weygerde te betalen: en so viel dese Willem met ruyteren in 't bisschops landt, ende haelde eenen roof: maer de bisschop hevet hem t' onrecht vergolden⁽⁷⁶⁾.

⁺ Item deestyt hoorde men oock vele van groote gereetschap van orloghe, die den Torck bereyde tot Constantinopel, waervoer Italien vreesde, dat hy daer met gewelt van geleyen en scepen sal aanvallen.

Item op den 9 dach April so waeren de mertinisten en calvinisten noch in alle haer 3 kercken prekende: en dit was den lesten dach haerder

+ Calvinisten kercke tot Gendt geraseert.

+ Van het belegge van Gota.

(76) Het geschil tusschen heer Wilhelm von Grumbach en den bisschop van Wuerzburg, Melchior von Zobel, vond zijn oorsprong in het overgaan der Grumbachsche bezettingen in handen van den bisschop, in volge het verdrag van Passau (1552). Hieruit ontstond nu een werkelijke burgeroorlog, die bij de aanstelling van een nieuwen bisschop Friedrich von Wiersberg, nog in hevigheid toenam, vooral waar Grumbach gesteund werd door Johan Friedrich, hertog van Saksen. De keizer menigde zich in het konflikt, en als gevolg hiervan werd de stad Gotha, waar zich Grumbach bevond, belegerd en viel door kapitulatie in handen van de keizerlijke troepen, op 13 April 1567.
Men zie hierover: Ortloff, Geschichte des Grumbachschen Haendel (Jena, 1868-1870).
Ook Ritter, op. cit., t.I.

+ Torck gereetscap van orloghe.

[p. 211]

⁺ predicatien en was Woensdach, welck haer toegelaten was dien dach alle weken te predicken. Maer vuele van de gemeynte, sonderlinghe der calvinisten, waeren al uyt der stat en noch deden niet dan vluchten sonder ophouden binnen en buyten der stat. In een dorp buyten Antwerpen waeren alreede by hondert huysen ledich, en was genoempt Berchem: en in Antwerpen sach men menich huys gesloten, en cnapen en marten hielden menich huys open en gaven uyt, dat haer meesters ter merckt waren getrocken; elck weende in dese sermoonen.

Item den selven dach, na noen, quamen de heeren van Antwerpen⁺ wederom van Brusel, ende op den 10 dach ontboden sy alle de predicanten, haer bevelende, dat sy binnen 24 uren haer souden moeten vertrecken uyt den lande en daer deden de calvinisten een vermaninge oft predicatie voer de heeren. En doen dese gesceyden waeren, dede Joannes Saligher een sonderlinghe scoon verclaringe voer de heeren, en den prinsche was daer present: en vermaende, hoe dat sy den engel des vreedts nou verjoegen, en dat den engel des onvreedts haer overcomen sal. Maer de goevernuers der stat bekenden en gaven daer brieven af, dat dese niet iet teghen den wille van der stat gedaen en hadden, noch niet ingecomen en waeren sonder concent; ende de natien der Duytschen en Oosterlinghen bescickten, dat elcken van dese predicanten der martinisten souden hondert gulden in Duytschelant en in Oostelant vinden⁽⁷⁷⁾.

Ende den prinsche van Oraengien maeckte oock gereetscap om uyt den lande te vertrecken, want hy en wilde synen ouden eedt niet veranderen, die hy den conick gedaen hadde en nou de Roomsche kercke te sweeren; en op den 8 dach creech hy tydinghe om noch te blyven, maer hy en wildes niet gelooven, wat scoonicheyt 't serpent hem toeseyde, sorgende voer het slingeren van den steerte. Ende dese voergenoempde natien sonden posten te hove, oft sy souden hebben haer oude vryheyt en previlegien en vryheyt der conscientien, gelyck sy altoos hebben gehadt, oft dat se me wilden vertrecken; welcke oude vryheyt haer toegeseyt werdt, maer sonder eenich gebruyck te hebben van haerder religien⁽⁷⁸⁾.

+ Den lesten dach, dat men de nieuwe religie predickte in Antwerpen.

+ Predicanten nemen orlof voer de heeren der stat.

(77) A.A., X, p. 222: het afscheid der predikanten van de Magistraat en het verleenen der vrij geleide.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 166.
Ook A.A., XI, blz. 316-317.
Joannes Saliger, ook genoemd Beatus, was een der Duitsche predikanten, welke in het najaar van 1566 de Antwerpsche luthersche gemeente kwamen bijstand bieden. Hij was geboortig van Lubeck, en nam een bewogen aandeel in den beruchten strijd rond het Avondmaal.
Hij was als zijn vriend Matthias Flacius Illyricus, zeer bedrijvig, en van een strijdminnende natuur. Zijn hardnekkige houding te Woerden, met het doel de Augsburgsche confessie te verdedigen, dwong hem de Nederlanden te verlaten.
Over hem: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, op. cit., t. II, p. 1256. Zie ook: Dr. E.T. Kuiper, Het Geuzenliedboek, dl. I, p. 48. Zutphen, 1924.
Lied van Joris Sylvanus ‘aen de verstroeyde Ghemeynte van Antwerpen’ bij het vertrek uit de stad.

(78) A.C., blz. 129.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 351. Reeds den 5 April 1567 weet Morillon te berichten, dat Oranje het land zal verlaten.

[11 April 1567]

⁺ Item op den elften dach April 's morgens vroech, dede den prinsche dese natien voer hem ontbieden, en oock de wyckmeesters en anderen raet der gemeynte ende nam orlof aen haer. En eer die quamen, waeren sommighe overste der mertinisten by hem, en was seer bedroeft gelyck een iegelyck, behalve papen en papisten, die waeren som lachende. En den prinsche seyde, nou mocht men wel singen: ‘Uyt dieper noodt, roep ick tho dy, heer Godt; aenhoort myn roepen!’ welck is den 130 psalm; en weende en meer met hem. Maer sommighe goede papisten seyden wel: ‘De mertinisten en hebben niet verdient dit vluchten, want sy hebben ons bloet bescut.’

Ende de papen en monicken hadden nou, daer se langhe om geroepen hadden ende begonden sommighe te dreyghen, die haer cappe verlaten hadden, en haer tot wercken gestelt hadden, dat se wederom souden in-

+ Den prinsche neempt seer droefelyck orlof aen den raet van Antwerpen.

[p. 212]

comen, oft souden doen hangen. Ende het gesciede tot Antwerpen, dat eenen antwoerde op volle strate: ‘Gy vrouwen crachters, laet my in myn wesen en blyft in 't ouwe! Ick mach sulcx wel segghen, want gy hebt myn suster vercracht!’ Also, dat de kinderen die monicken met steenen begonden te werpen; en het was te gelooven, want wie sou willen syn suster bescamen? En eenighe andere leeke monicken deden sy weder incomen, oft vluchten, omdat se haer vuyl niet breyden en souden.

⁺ Ende op den selven elfden dach ontrent 9 uren, so vertrock den prinsche van Oraengien met syn huysvrouwe uyt Antwerpen, en menich coopman en borger met hem te voet en te peerde, also dat sy in als waeren ontrent 70 peerden; en siende de droefheyt van de borgeren en conden sy haar van weenen niet onthouden, ende trocken na Breda. Ende⁺ den grave van Hoochstraten dede den prinsche uytgeleyde, en sommighe heeren der stat, en heer Adam van Berchem, cappiteyn van een vendel knechten en luytenant van den prinsche, trock met hem met alle syn huysgesin en liet een ander syn officie. Ende de predicanten der calvinisten trocken metten prinsche, om duer de menichte beter bewaert te syn, want sy en hadden geen brieven van de goevernuers, gelyck de mertinisten. Ende als sy doer Mercxem trocken, so lach de royroede daer met ontrent 300 mannen, en 't waer te duchten geweest, dat se de predicanten daer gehouden souden hebben boven de beloefte, hadden sy niet by de menichte geweest. Ende der mertinisten predicanten ginghen te scepe na Breda, om so voorts van daer na Duytschelant oft elders te trecken, van daer se waeren, want in 6 daghen moesten sy uyt den lande. En Joannes Saliger, tscepe synde, dede aen den oever oft kaye een scoon vermaninghe,⁺ dat se alle weenden, die 't hoorden, op 't landt staende en die in scip waeren, want het scip was vol mertinisten; maer 't en was niet om scryven de deerlyckeyt en screyinghe, dat men sach van calvinisten, die de vlucht namen. Ick soude meynen, dat er desen dach scier 4000 menschen uytgevlucht waeren, so grooten vreese was er onder 't volck.

Wie oyt teghen papen oft monicken oft andere, eenighe arguatie oft disputatie hebben gehadt, die waeren nou vreesende, dat sy 't haer nou vergelden souden en verraden. En durende de predicatie heeft elck stoutelyck en vry syn hert uytgesproken! En dan sonderlinghe, die in wapenen in de Meere syn geweest en haer daer wat uytgesteken hebben, oft bevel gehadt, verliepen uyt doer groote vreese.

Ende des prinschen edelen deden de predicanten der calvinisten uytgeleyde tot Overmase, ende hy bleef noch tot Breda eenighen tyt⁽⁷⁹⁾. En op den 12 dach April so voeren noch wel 20 scepen van Antwerpen, al geladen met vluchtende goedt en volck; ende den breeden raedt werdt vergadert doer der gemeynten roep, om van de heeren te weten oft er so grooten peryckel voerhanden was, als den gemeynen roep was; en de Oostersche en Duytsche en Engelsche natien wilden oock vertrecken, waerdoer noch vuel ander borgers souden gevolcht hebben, maer werden so

+ Prinsche vlucht gelyck andere.

+ Predicanten te lande en te scepe uyt Antwerpen.

+ 4.000 menschen vluchten scier op eenen dach uyt der stat onder jonck en out.

(79) A.C., blz. 129-130.
Over vertrek: Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 373. Brief van 13 April 1567.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 885.
P.J. Blok, ‘Willem de Eerste, Prins van Oranje’, op. cit., dl. I, p. 169.
Zie Dr. E.T. Kuiper, op. cit., dl. I, p. 45. ‘Een nieu Liedeke’.

[p. 213]

⁺ seer gebeden, dat se bleven. En daer werden mannen geordineert om de regente te bidden, om een perdon generaal, en dat se toch met luttel volcx wou comen in stat⁽⁸⁰⁾.

+ De authuers der calvinisten oft overste van de beroerten werden in geroepen op lyf en goedt en sus vondt men huysen en renten.

(80) Zie in dat verband de verklaring van de Antwerpsche magistraat aan de regentes, in dato 16 April 1567. A.A., XI, p. 327.
De natiën van kooplieden o.a. de Engelsche, Oostersche en Portugeesche natie hadden inderdaad verklaard de stad te verlaten indien geen ‘beter hope’ van het hof kwam.
Stedelijk Archief Staten van Brabant, Magistraat aan gedeputeerden, bundel 1567. Brief van de Magistraat in dato 7 April 1567.

[15 April 1567]

Item deestyt, als op den 15 dach April, quam sekerder tydinghe van de regente, als dat de cooplieden, die in dese stat waeren residerende, souden alle haer oude vryheyt hebben en niet wanttrouwich en hoefden te wesen; ende alle, die niet misdaen en hadden, dan dat se ter predicatie geweest hadden, en sou niet gescien; noch oock niet, die in de Meere in wapenen geweest en hadden, uytgesceyden die authuers en hoofden van dien, en die de gevangenen gelost hadden; uytgescheyden, die tot Outsterweel in wapenen geweest hadden, oft die oock gelt tot dien crych gedaen hebben, dese en souden geen perdon genieten. Maer werden alle op den 17 dach tot hueren verantwoerden geroepen binnen den tyt van 14 dagen, op de pene van lyf en goedt. Maer die ontwetelyck gelt gedaen hadden, souden gratie hebben, want de calvinisten hebben van sommige lieden met listen gelt gecreghen, uytgevende om haer ermen te onderhouwen en kercken te bouwen, al was 't al betaelt, en imployeerden ('t) aen de aengenomen knechten. Maer 't volck hadde kranck betrouwen op der regenten beloeften⁽⁸¹⁾.

(81) A.C., p. 131.

[16 April 1567]

⁺ Item op den 16 dach April op den noen, so verbrantden in Vlaenderen tot Rypermonde 32 huysen sonder scuren en stallen, en quam eerst uyt de brouwerye.

+ Tot Rypermonde 32 huysen verbrant.

[18 April 1567]

⁺ Item op den 18 dach April, so trock myn heer van Hoochstraten uyt de stat van Antwerpen na Brusel om de regente te spreken, synde ontboden; en den prinsche werdt daer oock ontboden, maer en quam daer niet. Vuele seyden al, dat Hoochstraten met de regente overcomen was, en den nieuwen eedt gedaen hadde, maer contrarie werdt bevonden; en sceyde van Brusel met den grave van Huerne⁽⁸²⁾. Culenborch en meer andere waeren oock alle wech, ende op den 22 dach so vertrock den prinsche van Breda na Duytschelant. En tot Weert in stat, daer Huerne heer af was, hadden tot noch toe eenighe predicanten van de mertinisten gepredickt, en oock tot Hasselt, daer de confessie by provisie toegelaten was te predicken eenen tyt lanck. Den prinsche liet synen sone, de jongen grave van Buren tot Loven in de studie: dese stelde hy syn goeden over, maer 't gereetste nam elck uyt syn hof wech: Hoochstraten was oock eerst tot Hoochstraten getrocken, eer hy vertrock⁽⁸³⁾.

⁺ Item deestyt werdt den cancelier, die tot Hertoghenbosch gehouden is geweest, van de calvinisten geconvoyeert en gebrocht binnen Brusel met ontrent 20 borgeren uyt de gulden van den Bosche, en waeren met de regente overcomen. Maer Antonius Bombergen, cappiteyn der calvinisten, moest syn crychsvolck afdancken en trocken meest na Brederode in Hollant.

⁺ Item deestyt werden tot Antwerpen ruyteren en knechten ende hovelinghen geforiert, die met de hertoginne van Parma souden incomen.

+ Prinsche en Hoochstraten en Huerne en andere uyt den lande.

(82) Hoogstraten werd inderdaad door de regentes naar Brussel beroepen.
Zie A.A., XI, p. 342. Het schrijven van de regentes aan Hoogstraten in dato 17 April, en zijn antwoord denzelfden dag.
A.A., X, p. 224 en 225.
Het was bij dit onderhoud met de Regentes, in dato 20 April, dat Hoogstraten vernam dat de Graaf van Mansvelt, de gunsteling der regentes, voortaan als gouverneur van Antwerpen zou fungeeren.
Den volgenden dag bekwam Hoogstraten zijn ‘conge’.
Zie Gachard, ‘Analectes historiques’, t. II, p. 488 (uit Bull. Comm. Royale d'Histoire), 5 vol. Bruxelles, 1856-1871.

(83) Zie over den jongen graaf van Buren, nota 2, blz. 246.
Zie ook F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 886.

+ Den cancelier wordt met ackoort uyt den Bosche weder vry tot Brusel gelevert.

+ Groote reparatie der keraken, tegen de compste van madame de Parma tot Antwerpen.

[p. 214]

Ende ontrent den 20 dach April begonde men tot Antwerpen alle kercken seer te verchieren, ende sonderlinge Sinte Michiels cloostere, alwaer de regente sou logieren. Alle de gebroken beelden, daer niet vuel aen te doen en was, werden vermaeckt, en gebroken cruysen op de wegen oft straten, die werden weder opgerecht; eenighe ambachten, die haer outaertafelen niet gebroken en waeren, en uyt der kercken waeren gedaen, die moesten se verchieren en weder in der kercken brengen; en die geen en hadden, wederom een op te richten en te doen maken. Men wist niet wat doen om haer en haeren raet te believen; sommige ambachten waeren gewillich en sommige niet⁽⁸⁴⁾.

⁺ Item op den 16 dach April werdt tot Ypren in Vlaenderen eenen predicant der calvinisten gehanghen, en 2 van haere soldaten; en so daer vele borgeren quamen dringhen om de justicie te sien, so en mochten de Walsche soldaten dat niet lyden, ende scoten onder den hoop. En daer bleven wel 20 borgeren doot, en vele gequets, die in 't peryckel van sterven waeren: en der crychshoeren, die beroofden terstont de doyen, en dreychden de stat te plonderen; maer de borgers wilden sulcx keeren, en quamen met wapen in haer dueren staen: en so lieten sy sulcx blyven.

En de stat sondt commissarissen te Brusel, om aen de regente haer clachte te doen, want de soldaten wilden noch segghen, dat het al calvinen waeren, die er gecomen waeren om den predicant te ontweldigen; maer het waeren meest papisten om de justicie te sien. Maer de soldaten werdt vuel wils toegelaten: en als eenighe quamen clagen, dat den overlast onverdragelyck was, die de soldaten deden, so werdt van de regente oft haeren raet geantwoerdt, dat sy sulcken volck al socht. Het scene dat wy 't al verdient hadden, wat overlast dat er gesciede, en voer grooten overlast waeren die van Antwerpen vreesende⁽⁸⁵⁾.

⁺ Item der regenten aengenomen volck tot Kerpen, en meer ander Walen trocken som al na Hollant om den leger te Vianen op te smyten, ende heer Heynderick van Brederode was met eenighe edelen binnen Amsterdam maer sonder volck; en de 2 kinderen oft jonge heeren van Batenborch lagen binnen Vianen en den leger van den graef van Meghen en hertoch Erich van Bruynswyc lagen niet wyt van daer, also dat men vreesde voer verstroyinghe van Brederode's volck, die ten minste wel 12.000 waeren. En so men hoorde, eyschte hy gelt van alle de consistorien der calvinisten in Hollant en sonderlinge van die van Amsterdam, oft hy wilde alle haer aenslagen in 't licht brenghen, die ick geloof, dat hy vuel wiste, want sy al gemeynt hebben, dat hy met dat volck voor haer sou vechten: maer het scynt, dat hy ander acxie op Hollant Heeft en haers niet en wil moeyen; aldus en conde men den handel niet begrypen⁽⁸⁶⁾.

(84) Over de pogingen tot herstel der kerken, zie Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 425.

+ In Ypren een predicant gehanghen met oploop.

(85) Conf. Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. II, p. 229.

+ Van Brederode.

(86) Zie F. Rachfahl, op. cit., t. II, blz. 892.
P. Bor, op. cit., f^o 168.
Ter Gouw, op. cit., t. VI, blz. 191 en volg.
W. Nuyens, op. cit., dl. I, p. 261.

[22 April 1567]

⁺ Item op den 22 dach so werdt tot Brusel Jean Denys gehanghen, die een cappiteyn van de guesen tot Outsterweel was, en deestyt werdt by by Antwerpen, tot Luythagen, eenen nettenbreyder gehanghen met syn 2 sonen, die oock de calvinisten gedient hadden, maer het waeren te

+ Jean Denys cappiteyn van de guesen tot Brusel gehanghen.

[p. 215]

voeren roovers geweest. En dier is er vuele den calvinen toegevallen geweest, en worden oock nou vele aen galgen en boomen gehanghen; maer oock menich goedt mans kint, die er onnoosselyck toe comen syn⁽⁸⁷⁾.

(87) Zie over de bedrijvigheid van Jan Denijn ‘cappiteyn’ van de calvinistische benden het in nota 64 vermelde verhoor bij J. van Vloten, op. cit. (1567-1572), p. 230.

[24 April 1567]

Item op den 24 dach April, so werden van de 8 vendelen statsknechten⁺ ten 2 vendelen afgedanckt, en men souder de reste oock afdancken. Ende deestyt lagen er 16 vendelen Walen niet wyt van Antwerpen op vele dorpen, om in Antwerpen te comen, want de regente wilde dese eerst in stat hebben; ende de statsknechten waeren seer toernich, omdat sy tegen den somer afgedanckt werden, en dat sy de stat trouwelyck gedient hadden en daerenboven noch de vremptde wouwen inbrenghen; en swoeren seer, dat sy se er uytkeeren souden, en daer was 2 dagen vuel twist om en gingen buyten de stat en vochten seer teghen sommige, die se alleen vonden. Ende de heeren sonden noch posten uyt aen de regente, om te bidden, dat se maer 6 vendelen en sou inbrengen, en dat men 4 vendelen van der statsknechten in dienst sou houwen om den meesten vrede. Maer het was al moet verloren, en sy wouwe die XVI vendelen al in hebben⁽⁸⁸⁾.

+ Sommige vendelen der statsknechten afgedanckt en bracht grooten twist.

(88) Over de stemming bij de stadsknechten naar aanleiding van hunne afdanking. Zie Kervijn, op. cit., t. IV, p. 448 en volg.: berichten uit Antwerpen in dato 16 April en 21 April.
Ook aldaar het verslag van John Worral aan Thomas Gresham, p. 450, in dato 27 April.
De troepen der regentes verbleven rond en in het dorp Mortsel. Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 412.

[25 April 1567]

⁺ Item op den 25 dach na noen, so werdt de knechten van Antwerpen verboden meer uyt te trecken oft te gaen om te vechten teghen de Walen, die buyten der stat lagen. En op den 26 dach 's morgens, so werden alle der statsknechten vergadert voer haer hopmans doren, so wel die afgedanckte als de andere; ende daer werdt haer vermaent, dat sy vrede moesten houden. En dewyle sy daer waeren, so werden de Walen ingehaelt, en den eersten intocht was 9 vendelen ende werden van heer Antonis van Stralen ingehaelt, die een goedt heer was en seer bemint van syn gemeynte; daerom dede hy 't, opdat de gemeynte te beter tevreden sou syn, en sien souden, dat het soo wesen moest. Maer daer was meer vreesen voer der statskrychsknechten, die hadden haer vuel geroempt, waerdoer vuel borgers vreesden, dat de Walen niet met minne en souden mogen incomen; maer sy werden vergadert uyt de passagie van de Walen; ende in die poorte en hielt men doen oock geen wacht. En de afgedanckte maeckte men wys, dat se gelt ontfangen souden, en oock was 't by lyfstraffe verboden; also verginck't al in 't goede.

Ende den anderen hoep werdt ingehaelt van den amptman, daer graef Carel, sone van Mansvelt, overste af was; ende vuel hoeren en quade nalopers quamen er mede in, en het was geordineert, dat die uytter stat blijven souden: maer, met slagen en conden sy die niet uytgehouden; werdt een geslegen, d'ander liep dore; maer de soldaten waeren meest⁺ vrome genoech, en wel gewapent, en waeren vele van de oude gernisoenen; en de borgers moesten haer geven hout en sout, asyn en licht en slaepplaetse⁽⁸⁹⁾.

+ Sestien vendelen Walen van der regente wegen comen in Antwerpen.

+ Noch 2 van der stats vendelen werden afgedanckt.

(89) Zie de intrede van Mansvelt met de vendelen Walen. A.C., blz. 131.
A.A., X, p. 225.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 377: Morillon meldt over het regiment van den zoon van graaf van Mansvelt: ‘Touttesfois il at le plus scabreux régiment de tous, qui faict une foulle incréable par tout.’
Deze beoordeeling zal later vele gebeurtenissen verklaren.
Ook Kervijn, op. cit., t. IV, p. 452. Zie vermeldingen in nota 88.

[27 April 1567]

Ende op den 27 dach werden noch 2 vendelen statsknechten afgedanckt, maer de ander 4 vendelen bleven in dienst en werden gelogiert in de Nieuwstat en oock in borgers huysen, gelyck de Walen; maer haer

[p. 216]

soudye werdt gemindert, en het werdt de afgedanckte terstont geboden rapieren af te leggen, gelyck d'ander wapen en op lyfstraffe eenighe oproer teghen de Walen te maken: en dit gebodt werdt op alle brugghen afgelesen, want alreede waren 2 statsknechten in stat dootbleven en eenen Wale⁽⁹⁰⁾.

(90) A.A., I, p. 288.
Gebod tegen het beleedigen der soldaten: de wapens moeten afgelegd.
Stedelijk Archief. Gebodboek, C., f^o 67. Gedrukt A.A., IX, p. 352.

[26 April 1567]

⁺ Item op den 26 dach April quam een regiment Duytsche knechten van wegen der regente binnen Mastricht, wesende 10 vendelen; dese hadden eenige predicanten by haer, die in effeckt leerden de Duytsche⁺ leere oft confessie van Ausborch na haers landts manire, maer den borgeren oft ingesetenen des landts en mocht sulcx niet gebueren. Onse predicanten van Antwerpen, die de confessie geleert hadden, waeren nou som tot Wesel som tot Homborch en som in Duytschelant.⁽⁹¹⁾

⁺ Vele vermoeytden oock, dat de belegeringhe van Gota eensdeels gemaeckte dinghen is geweest om crychsvolck te vergaderen met liste, ende nou te besceyden voer de conick van Spaengien, want men hoorde, dat den paus, de keyser, den conick van Spaengien en den conick van Vranckryck samen een verbont gemaeckt hebben, om de Roomsche kercke⁺ voer te staen en ander religien te verdryven uyt allen haere steden, ja oock ander landen en heeren meynden te beorloghen om de Roomsche kercke te reformieren. Maer ick hope, dat Godt haer tirannicheyt wederstaen sal en die Duytsche vorsten, al en synsynoch geen volck aennemende, mochten sulcx wel wederstaen; den roep was seer onder 't gemeyn volck, dat die vergaderinghe voer Gota van de vorsten was, maer contrarie werdt bevonden.

⁺ Item op den 27 dach April, na den noen, was binnen Antwerpen een seer scrickelycke beroerte, also dat de Walen de poorte toesloten en liepen alle in wapen, slaende de trommelen alerme. Ende mits sy niet lange in stat en waeren geweest, en conden sy som haer huysen niet vinden om aen haer wapenen te comen; en sommige borgeren waren wandelen, mits dat het Sondach was, en haer huysen werden open geloopen om wapenen uyt te halen. En de Walen deylden haer in 4 deelen, elcken hoop was 4 vendelen; en de 4 vendelen statsknechten waeren oock in wapen in de Nieuwstat, maer de Walen sorchden, dat sy verraden waeren en dat die, en de 4 afgedanckte vendelen ende borgeren haer aencomen souden. Maer sy vreesden sonder noot; maer sy maeckten een iegelyck en haer selven vervaert met haer loopen en tieren. De oorsaecke was doer dronckaerts en vechteryen: een van de afgedanckte knechten, droncken synde en geheeten ‘Kleynken’ hadde willen teghen de wacht vechten, en werdt gevanghen, en was anders een goedt geselle vermaert; en een onverlaet, een trompetter, droncken synde, liep oock achterstraten met een messe en een trompet, slaende alerm, en werdt oock gevanghen; ende dit was de oorsaecke, dat se dit getier maeckten. En niemant en mocht ontrent haer vergaderinghe comen; en dese 2 gevanghenen werden op den 28 dach 's morgens gehanghen en noch 2 van de Walen, die te

+ Grave van Evelsteyn compt met Duytsche knechten.

+ Quamen in Mastricht, prekende een leere, die de borgers verboden was.

(91) Bijna alle luthersche predikanten hadden zich naar Duitschland begeven. Het waren vooral de regimenten van graaf van Everstein welke door de eraan toegevoegde luthersche predikanten geweldige onrust in de katholieke wereld brachten: de burgers van Maastricht volgden opnieuw de predikatien van deze legerpredikanten.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 464, ook 396.
Groen, ‘Archives’, op. cit., t. III, p. 77-78.

+ Van Gota.

+ Keyser, coningen en paus verbonden om de Roomsche kercke te reformeren.

+ Groote beroerte binnen Antwerpen.

[p. 217]

voren, eer sy in Antwerpen quamen, gevanghen syn geweest. Maer het gaf hier eenen scyn, dat men sou scerpe justicie doen over d'een, so wel als over de andere⁽⁹²⁾.

⁺ Ende op den selven dach voer noen, so quam Margariete, hertoginne van Parma, goevernante van de Nederlanden, binnen Antwerpen en met allen haeren state en hovelinghen: met den grave van Egmont, hertoch van Arscot, met Berlaymont, Arenborch en Mansvelt, en ander edelen van haeren aenhanck en met 5 benden ruyteren, en reden ten eersten in de kercke over de Merckt. Ende het scene, dat het haer mishaechde, dat die 2 borgeren gehangen waeren om de eerbiedinghe, die haer van de borgeren gedaen was: en die ruyteren bleven som binnen der stat en som buyten in de dorpen⁽⁹³⁾.

(92) De twee schuldige landsknechten waren Hans van der Meren en Adolf van Beveren. Zie A.A., XIV, p. 44, de beslissing der Hooger Vierschaar.
A.A., IX, p. 354, 355.
A.C., p. 131.

+ Regente met het Spaensche hof in Antwerpen.

(93) Over de intrede der regentes: omstandig verlsag.
A.C., p. 132.
A.A., X, blz. 225.

[30 April 1567]

Item op den lesten dach April werdt een borger en een van de afgedanckte knechten van de Walen moetwillich dootgesteken, sonder oorsaeck en daer en werdt geen justicie over gedaen.

⁺ Item deestyt werden tot Ypren alle de ambachten ontboden om te sweeren de Roomsche kercke voer te staen en den conick en de regente gehoorsaem te syn in al, dat se gebieden souden, oft het tegen haer concientie waer oft niet: ende seer weynich was er, die 't sweeren wilden en werden gebannen uyt 't conicx landen; maer vele seyden gedwongen eedt (dat) van onweerden is, maer vele verliepen. Binnen Lier was 't selve oock begost, maer het bleef steken, want de spraecke was, dat dit de goevernuers om de papen te believen gedaen hadden, sonder bevel van den raet van den hove. Maer tot Antwerpen was men voer sulcx oock vreesende, dies het vluchten noch geen eynde en nam.

⁺ Item in dese maent hadde heer Heyndrick van Brederode, binnen Amsterdam synde, 5000 mannen van Viane doen comen voer Amsterdam, meynende die daer in te kryghen. Maer de heeren, noch den raet van de stat en wildens niet concenteren, also is er hy in 't eynde deser maent uytgesceyden met alle syn edelen en het ander krychsvolck boven Amsterdam, in als over de 12.000 mannen, in een plaetse geheeten Ter Vele, latende binnen Viane weynich volcx, om dat te bewaeren: maer men vermoeyde, dat hij begonde te wycken voer der regenten volcke⁽⁹⁴⁾.

+ Borgers van Ypren gedwongen de kercke te sweeren.

+ Brederode wyckt met syn volck boven Amsterdam.

(94) Ter Gouw, op. cit., t. VI. De onderhandelingen met Amsterdam, p. 184 en 205.
J. van Vloten, op. cit. (1564-1567), p. 139-140.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 167.