De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Meerte 1567.

[2 Maart 1567]

⁺ Op den tweeden dach Meerte so vermaenden de predicanten der mertinisten den volcke tot Antwerpen, dat se niet murmureren en souden oft het quame, dat se de predicatie moesten laten, maer Godtheyt bidden, dat se de overheyt wilde verlichten, dat se de gerechticheyt mochten voerstaen; en verhaelde dat de monick, die gepreeckt hadde, dat se verdreven souden worden, al souden alle de landen bedorven worden, dat niet van Godt, maer van den duyvel geleerdt hadde. Ende de calvi-

+ Hoe die calvinisten waren vastende.

[p. 185]

nisten hadden sommighe sondagen gevast, ende vastende bleven sij 's morgens als de predicatie uyt was sittende in haer kercken, tot dat de predicatie nanoen uyt was, en so sach en wist een iegelijck dat sij waeren vastende; dese seremonie docht mij oock heydensche wijse (te) sijn.

⁺ Item den 2 dach deser maent, so ginghen noch ontrent 500 mannen tot Outsterweel te scepe, die buyten Antwerpen aengenomen werden en al na Hollant voer Heyndrick van Brederode: en dese droegen al vuel vossesteerten! Den roep was, dat hij rechte heere van Hollant was, al hebben sijn ouders haer met Vianen laten paeyen, en dat nou doer middelt van de calvinisten hoopte te krijghen: en namen noch dagelijcx knechten aen bij Antwerpen. Maer der regenten cappiteynen begonden hem al te volghen binnen Hollant, also dat den grave van Meghen met volck van wapenen binnen Utrecht quam, welck een seer papistece stat is.⁺ En daer binnen sijnde, begonde hij sommige borgeren, die calvinisten waeren, te vanghen en nam het casteel van Utrecht in, welck den prinsche van Oraenghien en meer andere seer mishaechde, sorgende dat den aengrijp van Brederode niet wel te wercke gaen en soude.

⁺ Deestijt quam hertoch Erich van Bruynswijck met eenich volck te scepe voer Dorderecht en de borgemeester van dier stat dede de scutterijen vergaderen, seggende, dat sij hem eenen heer moesten helpen inhalen! Maar sij en hielden niet op, sij en wilden eerst den naem weten, en doen sij't hoorden, seyden sij: ‘Dien papist, die ons eeuwelijck metter spaenscher inquisitien dreycht en wilt inbrenghen, dese en willen wij niet’, en namen de heeren de sluetelen af en hielden selve wacht; dit deden de heeren, vreesende 't gemeyn volck, denckende, als sij sien dat hij metter scutterijen ingehaelt wordt, sullen sij hem laten incomen; maer haeren raet en werdt niet verhoort. Dit gerucht comende tot Vianen, sondt Heyndrick van Brederode sijnen hoefmeester daer, om de borgeren goeden raet te geven⁺ en bijstant te presenteren, maer sij hielden haer stat selve vrij⁽⁴²⁾.

⁺ Item in 't eerste van deser maent, so begonde de bisschop van Luyck de stat van Hasselt te bescieten en Hermanus, haeren predicant en voervechter, was daer nou uyt en beloefde haer bijstant en onset te doen van Maseyck en Mastricht; maer 't was seer te duchten, dat hij haer in der noot verlaten soude, en hadde alle gesworen met hem te leven en te sterven

⁺ Item deestijt waeren de heeren van Antwerpen doer bevel van de regente ende aendringhen van de geestelijckheyt daghelijcx soliciterende aen den prinsche, dat hij de predicatien wilde doen verbieden, waerop hij antwoerde: ‘Ick en sals niet met mijnen wille concenteren, want gij siet, sij en willens niet laten, ende die calvinisten sijn machtich ontrent 12000 mannen op te brenghen in dese stat, en als gij 't haer verbieden wilt, so wil ick 2 daghen te voeren weten, om uyt dat peryckel te wesen.’ Sij lieten haer voerstaen dat, woude den prinsche consent gheven, dat sij't haer wel verbieden souden, met de 8 vendelen knechten, die in stat waeren sterck ontrent 1600 mannen, welcke cappiteynen meest goevernuers dersel-

+ Hoe noch 500 mannen na Vianen voer Brederode scepe gingen.

+ Hoe Meghen met volck binnen Utrecht quam van der regenten wegen.

+ Hoe hertoch Erich meynde in Dort te comen.

+ Hasselt werdt bescoten.

(42) Poullet et Piot, Corresp. Granvelle, t. II, p. 288. ‘Mais ceulx de Dordrecht tiègnent ferme...’

+ Hermanus in den noot uyt Hasselt.

+ Hoe de heeren van Antwerpen noch vuel deden om de prekinge te verbieden, maer als sy 't doen wilden, woudt 't den prinsche 2 daghen te voren weten.

[p. 186]

ver stat waeren, maer de knechten en souden teghen de borgeren niet geern gevochten hebben, mits selve borgers wesende, en som oock van der selver religien, also dat sommighe nochtans, voer sulcx vreesende, haer lieten afdancken en ginghen haer tot Outsterweel laten inscrijven.

[3 Maart 1567]

⁺ Item den 3 dach Meerte quam te Dueren bij Antwerpen een bende ruyteren van den grave van Arenborch, en den roep quam, dat er meer daertoe in comen souden, waerom vuel volcx na de muren liep. En daer quamper 7, om in de stat te comen, maer de valpoorte ginck toe, totdat se aenspraecke gedaen hadden, ende na de aenspraecke sou een vuerder van de knechten dese ingelaten hebben: maar de borgers riepen en tierden en wouden haer daerteghen stellen. Ende den 4 dach bleef de stat gesloten, totdat heer Adam van Berchem van des prinschen en stats wegen uytgesonden werdt, en begeert werdt, dat se voorder van de stat haer wouden houden⁽⁴³⁾.

+ Een bende ruyteren vertoonde haer by Antwerpen, waerduer 't volck beruert was.

(43) Het leger van Arenberg had zich in de nabijheid van Turnhout gekampeerd: vermoedelijk waren het dus enkele voorposten of verdwaalden van de legerbenden. Later werden de soldaten tot Santhoven en tot Lier gebracht, alzoo de stad omsluitend.
Zie Gachard, Corresp. Guill. le Tacit., t. II, p. 505.

[4 Maart 1567]

Item op den 4 dach Meerte werden de predicanten der calvinisten en mertinisten voer de heeren ontboden, en voergehouden van weghen der regenten, dat sij souden de predicatie laten, opdat des conicx oft haers broeders gramschap te minder mocht wesen als hij quame, waerop sij antwoerden, dat sij duer haer cappiteynen haer gramscap so wel getoont heeft in Vlaenderen over degene, die de predicatie gelaten hebben, dat des conicx gramschap qualijck meerder sou mogen wesen, en sijn compste wilden verwachten.

⁺ Item op den 4 dach Meerte so ginghen noch ontrent 300 guesen, die tot Outsterweel aengenomen waeren tscepe na Vianen in Hollant voer Brederode⁽⁴⁴⁾.

+ Noch 300 guesen ginghen scepe na Hollant.

(44) Gachard, op. cit., t. II, p. 411, spreekt echter van 600 ‘testes’.
Een paar dagen vroeger waren evenwel ook schepen met soldaten vertrokken: vermoedelijk de benden, die den aanslag op Rammekens wilden volbrengen. Zie hiervoor blz. 185.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 156.
Zie ook J. Van Vloten, Nederlands opstand tegen Spanje in zijn eerste wording en ontwikkeling (1567-1572) en p. 235 en 239. Haarlem, 1858.

[6 Maart 1567]

⁺ Item op den 6 dach quam den roep tot Antwerpen, dat de bisschop van Luyck Hasselt gewonnen hadde, maer 't en was also niet: dan sij begonden vrouwen en kinderen uyt te laten, die des bisschops volck meynden in te dringhen, maer die van Hasselt waeren er op versien, en hadden groot gescut in haer poorte gestelt, daer sij het bisschops volck me keerden en scoten er ontrent 20 doot en doen vertrocken sij buytens scuets.

⁺ Item op den 6 dach was tot Antwerpen den breeden raet vergadert, alwaer de heeren versochten, dat men in de 12 wijcken sou ordineeren 12 scoutets en dat elcken onder hem sou hebben 300 mannen, om alle de stat in stilte te houden en het quaet geboefte daer uyt te keeren. Maer haer werdt geantwoerdt, dat sulcx so vuel waere als 12 inquisituers van der spaenscher inquisitien en elck 300 mannen, die souden de stat wel dwinghen en mochten ander noch inlaten, also dat sulcx afgeslegen werdt, maer den raet begeerde, dat men weder 3 oerlochscepen op den Scelde legghen soude, en alle scepen visiteerde, als in 't vorleden jaer en daer van des stats knechten oplegghen⁽⁴⁵⁾.

Item deestijt was er seer grooten roep over geheel Nederlant, en sonderlinge tot Antwerpen, en al van de menichte van den volcke, die

+ Hoe de bisschop van Luyck in Hasselt meynde te vallen, maer gescoten werde.

+ Hoe de heeren van Antwerpen versochten 12 scoutenen te maken.

(45) Zie A.A., XI, p. 281, de concepten aangaande de wachten aan de poort, op de rivier, en het aanstellen van vijf officieren.

[p. 187]

⁺ graef Lodewijck van Nassouwen, broeder van den prinsche van Oraengien, in Duytschlandt was aennemende. Ja seyden dat hij met vuel ruyteren en knechten over den Rijn was en dat de kinderen van hertoch Hans van Sassen en den landtgrave van Hessen daer bij waeren, en tot Mechelen haers vaders gevangenis wilden sien, also dat die Mechelaers vreesden. En het en was al niet dan clap en cout van volcke, oft uytgegheven om sommighe eenen hope te gheven, dat het de regente en haeren aenhanck⁺ niet altoos na haeren wille en sal hebben. Maer deestijt waeren de calvinisten tot Turnout bedwonghen de predicatie (te) laten, vreesende overvallen te worden in die open plaetse, en dien predicant quam tot Antwerpen.

+ Van den grooten roep dat des prinschen broeder uyt Duytschlant sou comen en 't was al cout voor dit jaer.

+ Predicatie tot Turnout gelaten.

[7 Maart 1567]

⁺ Item op den 7 dach Meerte, so sou men tot Antwerpen eenighe publicatie gedaen hebben, maer de calvinisten maeckten sulcke vergaderinghe op de Merckt, dat het gelaten werdt, en daer was seer grooten raet in de stat, mits vreese van oproer. Seer dicwils werden de predicanten der mertinisten voer den prinsche ontboden, en oock de calvinisten; en daer was groot vermoeyen, dat de calvinisten eenich gewelt wouden aenrechten en daertoe uyt haer eyghen authoriteyt volck van wapen tot Outsterweel aennemende waeren, want het volck en cappiteynen, dies daer vuel aengenomen hadden voer Brederode, waeren nou alle wech na Hollant, en daer werdt noch weder volck aengenomen; en men wist niet tot wat eynde oft voer wien, en met merckte wel dat het den rechten wille van den prinsche niet en was.

Ende deestijt werden in Antwerpen voer de regente buschieters van groot gescut aengenomen, maer men hielt ('t) so secrete als men conde, maer ick geloove dat het den prinsche wel wiste, maer en wilde geen vijant van der regente wesen dan met redenen.

+ Antwerpen seer becommert, omdat de calvinen volck van wapen aennamen.

[8 Maart 1567]

⁺ Ende op den 8 dach Meert quam Hans de Grave, droschaert van en in Brabant, als roy roede met een deel peertvolck en voetvolck bij den nieuwen hoop tot Outsterweel, maer sij waeren hem te sterck, en moest wijcken en behielden eenen van de sijne gevanghen⁽⁴⁶⁾. En op den selven dach so trock den grave van Hoochstraten in poste na Brusel bij de regente, so vele meynden, om te weten oft de regente wilde scorsen van steden te beleggen oft niet. Maer sommighe vermoeytden, welck ick best geloofde, dat hij haer was (gaan?) verclaeren, dat hij, noch den prinsche haer die aenneminghe tot Outsterweel niet aen en droeghen, noch met⁺ haeren wille niet en was, en haer beste mocht doen om te verstroijen. Men en wist niet, wat men aen heeren hadde; ‘'t Is quaet’, seet men ‘in heeren (boecken) te studeren’. So was 't nou sonderlinge in deser tijt: de prinssesse vertrock nou uyt Antwerpen en de spraecke was, dat den prinsche sou volgen, waeruyt wel te mercken was, dat er eenich peryckel op handen was.

⁺ Item op den selven 8 dach, so smeten die knechten tot Outsterweel aengenomen, die men guesen noemptden, de beelden in die kercke aldaer

+ De roy roede meynde de guesen tot Outsterweel te slaen.

(46) A.C., p. 111 vermeldt de vernietiging van het huis van den drossaard te Merxem: dit blijkbaar in verband met het optreden van dezen officier. Ter zelfder plaats wordt ook het vertrek van Hoogstraeten naar het hof medegedeeld.

+ Quaet in heerenboecken studeren.

+ Beeltstorminge tot Outsterweel.

[p. 188]

af, en brachten 't op eenen hoop ende verbrandtden 't in der kercke, en beroofden oock des pastoors huys en smeten sijnen huysraet in stucken⁽⁴⁷⁾.

(47) A.C., p. 111.
A.A., XI, p. 289, brief van 9 Maart 1567.

[9 Maart 1567]

⁺ Item op den 9 dach Meerte, so vertrocken de guesen van Outsterweel na Mercxem smorgens vroech met 3 vliegende vendelen, welcke waeren wit, swerdt en root, en waeren ontrent 700 mannen, maer meest noch ongewapent. En menich borger volchde, al om te sien wat sij bedrijven souden; en daer waeren 2 predicanten der calvinisten bij, eenen duytschen en eenen franssoys, en de knechten was verboden meer eenighe kercken oft huysen te roeren sonder bevel, en geen boeren overlast te doen. En tot Mercxem logierden de cappiteynen in 't huys van Hans de Grave, haeren vijant, welck de cnapen haer moesten open doen, en eer se van Outsterweel gesceyden waeren, hadden sij elck betaelt; haer cappiteynen waeren te peerde, maer eer den avont (quam), quam haer eenen brief uytter stat van den prinsche en van heer Anthonis van Stralen, als heere van Mercxem en een cappiteyn van de knechten binnen Antwerpen, begeerende aen haer, dat se van sijn vrijheyt trecken soude, opdat de regente geen oorsaeck en sou hebben op hem te verstooren, en quamen hem dat te lieve, en trocken na Dueren.

+ De guesen vertrocken van Outsterweel na Mercxen en Dueren.

[10 Maart 1567]

⁺ En op den 10 dach so trocken sij uyt met 200 mannen op alle groote speelhuysen, daer sij al het geweer namen, dat se conden vinden: en die haer niet willich open en deden, braken sij met crachten open, en namen noch al volck aen. En dit trecken duerde om wapenen te soecken tot op den 12 dach, ende hadden het geweer genomen van des ammans huys van Antwerpen, die een huys van plesantien bij Dueren hadde; dese ontboedt haer, dat se sijn wapenen hem souden wederleveren, waerop sij antwoerden, dat men haer dan sou laten volgen haer wapenen, die se binnen Antwerpen gecocht hadden: en men en liet geen uyt Antwerpen vuren⁽⁴⁸⁾.

⁺ Item op den tienden dach na noen, so werdt het der stats knechten binnen Antwerpen verboden, dat se niet meer en souden moghen buyten de poorte gaen, want als sij de wacht niet en hadden, so liepen sij uyt als ander borgers, gapen wat de guesen al bedreven buyten: en eenighe verlieten desen dienst en lieten haer buyten inscrijven.

⁺ Item op den 9 dach Meerte so werdt tot Oudenaerden de predicatie verstoort van der regenten volck, al waer 16 menschen doetbleven waeren, en daermee en wilden sij 't noch niet laten, maer gingen nou weder met wapenen ter predicatie, also dat in Vlaenderen meest haer al contrarie liep, doer dien dat Egmont, die haer eerst in de predicatie gesterckt heeft en meer dan eenige heeren, wesende goevernuer van Vlaenderen, haer nou selven tegen was.

⁺ Item dewijle men nou buyten Antwerpen dese guesen was vergarende, so was Hermanus, predicant der calvinisten, binnen stat, die lange te Hasselt en daer ontrent is geweest, en haer in den noot verlaten (heeft); en waer hij is, daer gesciet gewelt. Also dat men vreesde, dat sij

+ De guesen beroofden alle groote huysen buyten Antwerpen van wapenen.

(48) Zie A.A., XI, p. 290, 291: de verwoestingen en het optreden der rebellen; het nemen van wapens op het Kiel; XI, p. 292: deze laatste aanduiding blijkt niet overeen te stemmen met de verklaring van den kapitein Jan Denys; de wapens werden niet gestolen, doch gekocht!
van Vloten, loc. cit.

+ Der stats knechten van Antwerpen werdt verboden uyt der stat te wandelen.

+ Predicatie tot Ooudenaerde verstoort.

+ Hoe Hermanus predicant der calvinisten nou binnen Antwerpen was, in wiens presentie luttel vrede gesciet.

[p. 189]

iet voerhanden hadden, ende men liet haer al geworden: den prinsche en wilde vrint noch vijant van haer wesen, maer heeft haer te verstaen gegheven,⁺ wilden sij haer houden aen de confessie van Ausborch, die de keyser Carel gesworen hadde in dese landen te onderhouden, so mocht hij daertoe noch help krijghen, en vrintscap aen den conick verwerven. Ende sij seyden en beroempden haer, dat sij de rechte confessie waeren leerende, welck valsch is! Maer de regente en de heeren en gouvernuers van Antwerpen soechten het pausdom te believen, en hielden d'eene so suspeckt als de andere. Ende nochtans deden 1566 in Augusto de confessionisten de stat groote duecht en gaven den raet, en waeren de eerste in wapen na de beeltstorminge, doen 't quaet gebloefte noch dreychde 't stathuys in te nemen en meer ander dingen. En hadde 't gesciet, so souden de calvinisten haer de wet gestelt hebben, dat doer gemeyne borgerwacht belet werdt en dit soecken sij noch⁽⁴⁹⁾.

+ Hadden de calvinen met de confessie willen houden, so sou den prinsche haer mede geweest hebben.

(49) Een nieuwe aanduiding betreffende het deelnemen aan den beeldenstorm door de lutheranen: zij zouden dus reeds vroeger bereid zijn gevonden tegen de calvinisten op te trekken.

[12 Maart 1567]

Item op den 12 dach Meerte na noen, so vertrocken de guesen van⁺ Outsterweel (sic) van Dueren wederom na Outsterweel, want haer werdt gewaerscout van den prinsche van Oraengien, dat se haer versien souden, want sij souden besocht worden; en waeren nou ontrent 2000, maer daer waeren seer vuel lichte guyten onder, en noch som ongewapent; maer daer quam nou geweer voer haer, welck, men twijfelde, sij met list uyt Antwerpen gekreghen hadden. En een deel trocken na Wilmerdonck, daer paep Dale, een canonick tot Antwerpen, een sterk huys hadde ligghen en hadde daer ontrent 30 mannen opgedaen, die haer weerden, maer de guesen brochten hoy en stroo daer voer, en quamen so metten brant inne, dies de andere de vlucht achter uyt doer de grachten namen; en smeten 't al in stucken, dat sij vonden, en namen al het geweer: en sij waeren 't licht achtende, dat haer geseyt werdt, dat se corts van der regente oft papen knechten besocht souden worden⁽⁵⁰⁾.

⁺ Ende ontrent den avont, so quam den grave van Arenborch met ontrent vierhondert ruyteren en noch 3 vendelen knechten in het dorp van Dueren ligghen, om ten naesten daghe teghen die van Outsterweel te slaen: en dese waeren uyt Vlaenderen comen en ten Hellegate over 't Scelt gesceept, en deden de dorpen grooten overlast, want bier en was haer niet goedt genoech: men moest haer wijn halen; en roofden al dat haer behaechde, 't scene oft sij geheel in vijanden landt quamen. En sij vraechden den reysenden man na sijn geloove en eenighe hadden geantwoerdt: ‘Vive le gues’, en hebben se doerscoten: mogelijck dat sij gehoort hadden, dat er guesen ontrent Antwerpen waeren, en meynden dat sij 't waeren; en sommighe waeren gevanghen gehouden⁽⁵¹⁾.

Item desen selven avont werdt binnen Antwerpen geboden 3 nachten licht uyt te steken ende de wacht van de burgeren werdt verdobbelt, en oock der stats knechten, siende dat er peryckel voerhanden was. En ontrent tien uren inden avont begonden de calvinisten in de Meere, welck was in 't midden van Antwerpen, vergaderinghe te maken met wapenen,

+ Guesen quamen weder tot Outsterweel ligghen.

(50) De ‘guesen van Outsterweel’ was de naam, welke men deze ronddolende benden schonk.
Betreffende de verwoesting van het speelhuis van den kanunnik Peeter van Dale. Zie AC., p. 112.

+ Arenborch compt na Outsterweel en syn volck dede de dorpen grooten overlast.

(51) Zie nota 43, het naderen der benden van Arenberg rond Antwerpen.

[p. 190]

segghende: ‘Daer is verraet in de stat’, maer sij werden van haer overste gestilt en ginghen na huys. Maer de overheyt van de stat en socht anders niet, dan dat die van Outsterweel geslagen mochten worden; ende joncker Bracht, cappiteyn binnen der stat van een vendel knechten, die hadde vuer den avont uytgeweest ende 2 houten brugghen doen breken, omdat men niet op den corsten wech soude connen uyt Antwerpen comen na Outsterweel, en die guesen onderstant doen, wetende dat de calvinisten dat van meyninghe waeren, als 't noot sou wesen.

[13 Maart 1567]

Ende op den 13 dach Meerte 's morgens vroech, so begonden de calvinisten wederom in wapenen te comen op de Meerebrugge. Ende ontrent 8 uren quam den roep, dat Arenborch met sijn ruyteren en Malotte, Beavoys en Manteville, drij cappiteynen, elck met een vendel walen, na Outsterweel waeren om de guesen te slaen⁽⁵²⁾. En dewijle sij van Dueren en Borgerhout opgetrocken waeren, so quamen de inwoonders van daer met wagens en kerren en met packen en sacken van haer beste goeden na Antwerpen gevlucht, vreesende dat sij, wedercomende, haer geheel beroven souden en de stat bleef gesloten; dan men liet de dorplieden met haer goeden in, maer niemant uyt; en daer was groote beroerte in de stat: de calvinisten sloten de Meere met wagens en kerren af, en werden sterck.⁺ Ende haeren roep was: ‘Vive le gues, en al, die die cristelijcke religie (wille) die wapen hem en come bij ons.’ En daer quamper vele, jonck et out, rijck en erm, en seer veel gepuffel en geboefte viel er bij, mits hopende, dat men kercken en geestelijcke huysen berooven soude. Ende de heeren der stat deden neersticheyt om seer stercke borgerwacht te stellen, maer vuel hondertste ende tiende mannen, en ander, waeren al te soecken, wesende meest al onder den hoop der calvinisten; de 6 gulden der scutterijen werden oock geroepen te comen op de Merckt, maer de helft bleef wel achtere, en elck maeckte hem te soecken, al en wilden sij met de calvinisten niet aenvallen segghende: ‘Wij en willen de papen niet voerstaen, en den calvinisten partijich vallen.’ Den prinsche van Oraengien en den grave van Hoochstraten, wesende op 't stathuys, waeren seer bedraeijt, niet wetende hoe sij 't aenlegghen wilden. En de heeren der stat deden de Merckt oock toe bolwercken en groot geschut op de eynden stellen; en alle de vensteren van 't stathuijs werden versien van dobbel haken, en der stats knechten waeren op de Merckt, behalve het achtste vendel: en dese riepen oock al meest, sij en wouden haer lijf⁺ voer de papen niet wagen. En cappiteyn Brachts vendel was aen de poorte van Outsterweel, en den roep was al, dat sij, calvinisten, souden uyttrecken om die van buyten te helpen.

⁺ En den slach gesciede ontrent 9 uren binnen het dorp van Outsterweel en de guesen werden vliedende, want sij noch niet vuel van crijchhandel en wisten. En daer verbrantden 2 huysen, daer er ingevloden was, die haer dapper weerden, en sij werden vervolcht over 3 mijlen verre en geslaghen over de 500 in als, en noch eenighe waeren in 't Scelt ver-

(52) De kapiteinen welke hier worden bedoeld zijn Philips van Lamoy, heer van Beauvois Valentin de Pardieu, seigneur de la Motte, en Alexandre Manteville, heer van Breux.

+ Van de furieuse vergaderinghe der calvinisten: in wapenen binnen Antwerpen.

+ Van de guesen die geslagen werden tot Outsterweel.

+ Mons^r Toulousen en 2 ander cappiteynen der guesen werden daer verslagen.

[p. 191]

droncken, en ontrent hondert gevanghen: en haeren hoop was ten minsten 1500; en de doijen werden naeckt berooft en het dorp werdt oock berooft⁽⁵³⁾. En de calvinisten van binnen, den brant siende, werden rasende⁺ dat sij er niet bij en waeren, ende cappiteyn Bracht, die moest vlieden, en sijn vendel swoer met de calvinisten te leven en te sterven en sijn vendragher werdt cappiteyn gecosen; sij souden hem dootgesmeten hebben, omdat hij eenighe brugghen gebroken hadde om op den cortsten wech na Outsterweel te comen. Ende de mertinisten binnen Antwerpen en wilden haer de saecke niet moeyende, maer bleven bij huijs, noch en⁺ wilden oock de papen niet voerstaen! Dan eenighe, woonende onder de gebuerte van vuel calvinisten, waeren met gewelt bedwongen haer wapen te nemen ende met de calvinisten te gaen; also was 't oock bij bedwanck en doer vreese, dat dit een vendel haer gesworen hadde, want niet alle en was 't haeren wille. Ende vuele van de calvinisten, en sonderlinghe vuel waelen, die onder haer waeren, riepen openbaerlijck, dat sij eer se⁺ sceyden souden, alle papen en monicken, nonnen en begijnen en papisten souden ter stat uyt jaegen, en alle wat met de papen aenhielt; dreyghende oock de mertinisten, om welcke oorsaecke de overste der mertinisten ginghen spreken met de overste der calvinisten, haer vragende, wat sij van de goevernuers der stat waeren eyschende: oft sij niet tevreden en waeren met het contrackt, dat tusschen haerlieden en den raet der stat en met den edelen prinsche gesloten was op den tweeden dach van September 1566, welck was inhoudende dat elck sou vrij wesen in 't gebruyck van sijnder religie en d'een noch d'ander niet te missegghen. Maer sij gaven voer een antwoerde, dat haer gemeynte daer niet mede en sou tevreden wesen, en so sceyden sij van malcanderen.

⁺ Ende op den noene, so verstoutte hem den prinsche van Oraengien met den graef van Hoochstraten en heer Anthonis van Stralen en sommige edelen en ginghen na de Meerebrugghe onder den hoop der calvinisten ende in 't uytgaen seyde den prinsche tot eenighe borgeren: ‘Staet mij bij, ick wil met ulieden leven en sterven.’ En daer comende, werden sij doergelaten: maer als hij in 't midden was, gaf den gemeynen hoop den prinsche en de anderevuel scandelijcke namen en hieten haer ‘verraders’, en seyden ‘Nou wildij wel met ons sijn, maer hadt eerst met ons geweest, en gemaeckt dat die van Outsterweel niet gesleghen en waeren en haer in stat laten comen!’ Ende den prinsche wouden sij de scult geven; en der calvinisten overste, ontrent 20, waeren al te peerde, ende sij riepen noch al om uyt te trecken en de pape knechten te slaen, die noch al ontrent Antwerpen⁺ waeren. En sij deden den prinsche roepen: ‘Vive le gues’, welcken naem eerst uyt den edeldom gecomen is; ende omdat den prinsche haer het uyttrecken ontraeijde, segghende: ‘Gij sult in u doot loopen, de ruyteren souden u bederven’, so quamper eenen, die woude den prinsche doerscieten, hem dicwils noemende ‘verrader’. Waerop den prinsche antwoerde: ‘Hebdij sulcx aen mij bevonden, so doeghet!’ Maer den scuet

(53) Over het gevecht van Oosterweel: Mertens en Torfs, op. cit., dl. IV, p. 375.
Een uitvoerige beschrijving bij: Burgon, op. cit., t. II, p. 201.
Gachard, Corr. Guill. le Tacit., t. II, p. 505.
A.C., blz. 112.
Pontus Payen, op. cit., 297 en volg.
Kervijn, op. cit., t. IV, p. 429.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 157.

+ Cappiteyn Bracht moest vlieden voer de calvinisten: syn vendel moest haer sweren.

+ De calvinisten roemptden haer alle papen en haeren aenhanck uyt te jaegen.

+ De mertinisten presenteren met de calvinisten aen te houden, so verre sy het contrackt van September wilden houden.

+ Den prinsche om beters wille geeft hem onder den hoop der calvinisten en wordt seer gedwongen.

+ De calvinisten haelden 16 stucken artelrye uyt den Eeckhof.

[p. 192]

werdt belet; maer smeten noch de poorte open, en daer was er een deel uyt, maer quamen weder in. En doen wilden sij groot gescut hebben van den prinsche om in de Meere te stellen, waerop den prinsche seyde: ‘Gij weet wel waer 't is, wilde 't hebben gij mueget halen, want de goevernuers der stat en sullen 't u niet geven.’ Welck sij doen met gewelt uytter stat artelrije huys haelden, geheeten den Eeckhof: en clooten en buspoeder daertoe, tot 16 stucken. En ordineerden meesters daertoe, en nochtans en souden sij dat niet wel hebben cunnen gebruycken sonder peryckel van huijsen te vellen. Ende daerna wilden sij haer versien hebben van alderleye wapenen, want vele van haeren volck waeren slappelijck gewapent;⁺ en de prinsche seyde weder: ‘Gij weet waer 't is, halet!’ en trocken in de Coeperstraet, alwaer de vercopers vele wonen en deden haer daer leveren ontrent 2000 spicen en vuel harnas en scilden en al wat sij van⁺ doene hadden, en lieten 't opscrijven; en hier volcht een cleyn beworp, hoe sij in oerden stonden in der Meere.

Ende dewijle de calvinisten die wapenen haelden in de Coeperstraete en stonden 7 dicke aldaer ontrent, 3 uren lanck tot op de Engelsche borse; ende mits dat de Coeperstrate niet wijt van der Merckt en is, so meynden vele menschen, dat sij voorts souden trecken en de Merckt innemen. En een cappiteyn der statsknechten genaempt heer Adam van Berchem, die had se geern van daer gedreven, maer d'ander heeren hielden hem teghen, siende dat de knechten meest onwillich waeren en oock de 6 gulden der scutterijen, want sij waeren onsterck en de ander seer geweldich. Ende doen sij dese wapenen hadden, so trocken sij weder na de Meere, en riepen nou tot den volcke: ‘Wie met ons wil de cristelijcke religie voerstaen, die come, men sal hem wapenen geven.’ Te voren hadden sij geseyt: ‘Die met ons wil, die hale thuys wapenen’⁽⁵⁴⁾.

+ Die calvinisten haelden alderleye wapenen in de Coeperstraet.

+ Den hoop was ontrent 10000, so elck dien estimeerde en vele seyden 12000.

(54) Verslag over deze gebeurtenissen.
A.C., blz. 114.
De teekening stelt de Meir voor; met ten Zuiden de nieuwe Beurs en aan de Oostelijke zijde de ‘catelijne veste’, de ‘eyermerckt’, de ‘merebrugghe’, de ‘huyvettersstrate’.
De tekst op de teekening luidt als volgt:
Brabantsche coremert overwelft en stont al vol volckx en ook ter syden.
Neffens het groot gescut waeren de straten met wagens en tonnen afgesloten. Gemeyne stucxkens gescut, die men in een strate soe mogen gebruycken hadden de heeren te voren op de merckt.
In 't midden op de merebrugghe een groot stuck.
Zie ook A.A., X, p. 203 en volg. officieele rapport in de Justificatie van de Magistraat.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 157 en volg.

[p. 193]

⁺ Item op den selven 13 dach Meerte ontrent den avont, so sonden de calvinisten commissarissen aen de goevernuers van der stat, oft sij het stathuijs metter minnen wilden overgheven, oft niet, belovende alle rechten en wetten in wesen te laten, maer wilden 5 heeren in handen hebben als cappiteyn Bracht en cappiteyn Adam van Berchem en heer Heyndrick van Berchem, den mercktgrave en den amptman. Waerop haer slechte antwoerde gegheven werdt, ja noch neen; maer den prinsche van Orangien⁺ sulcx hoorende, seyde: ‘'t Stathuys en is ou niet geweyghert’, en so quamen de overste daerna weder, en seyden: Siet wij en willen het pausdom niet verhinderen, dan met raedt en advijs van der stat, maer willen dat den prinsche sal der stat sluetelen hebben, en dat wij sullen met der statsknechten waken half en half, en dat sij ons sullen dat sweeren; en dat men geen ander volck en sal in stat laten, noch geen brieven van den hove gelesen sullen worden, dan in ons presentie; en morgen so sal men daer een vast contrackt af maken, en van ander articulen ackorderen, maer dit willen wij terstont, opdat er een fame van ackoort gae voer den nacht: en het werdt also gedaen! En elck scote losse van blijschap, en⁺ de Merckt werdt geopent en 't gescut werdt ingedaen en de krijchknechten trocken som af; en daer quamen calvinisten bij waken en aen allen poorten, en oock in Sinte Michiels clooster, mits dat het aen 't water lach. Maer⁺ daerin deden sij gewelt, brekende der monicken sellen open, en roofden dat haer aen stont, en maeckten, dat in der kercken weder opgericht was, weder te scanden: maer sij en lieten in geen ander kercken noch cloosteren dan hier, daer men gewoon was wacht te houden. Maer sij en waeren haer gescut niet wech doende uytter Meere, welck dat een teeken was als, ‘wij sullen dit contrackt naer onsen wille doen maken, oft wij doen 't met gewelt!’ En oock ter middernacht, so haelden sij sommige gevangenen uyt en alle andere van sculden: en ander saeken liepen mede af, als te segghen, de stat is ons, wij doen, dat wij willen⁽⁵⁵⁾.

+ De calvinisten eysten 't stathuys oppe met minne.

+ Peys werdt met haer gemaeckt en het gescut werdt van de Merckt gedaen.

+ De calvinisten waken half en half met der stats knechten.

+ De calvinisten lossen de gevangenen der stat.

(55) Zie A.A., X, blz. 206, 207.
A.A., XI, blz. 293.
‘Copie des articles ou premier contract faict avecq ceulx en la Meere, en date du XIII^e de mars 1566 stil de Brabant.’

[19 Maart 1567]

⁺ Item op den 14 dach s'morgens, so was er groote vergaderinghe buyten de poorten van volck, die geerne in geweest hadden. Ende Hermanus predicant der calvinen, met de andere predicanten, kreghen de sluetelen van den prinsche en deden een landtpoorte en een waterpoorte open en toe, als er volck vore was: en daer quamen eenighe gequeste van Outsterweel in. En het was geseyt, dat den prinsche de sluetelen sou hebben en die hadde sulcke commissie mogen geven eenighe van sijnen edelen, hoe wel hij doer sijn goedheyt haer al dede, dat sij begeerden. Ende sij moesten laten blijcken voer den vremptdelinck, dat sij meesters waeren van Antwerpen, want sij en bedienden nou geen ampt des predicants, maer des heeren eender stat; nou sach men, oft sij de hoochheyt niet en sochten voer de menschen: sij en hadden sulcx niet behooren te begeeren, al had men 't gepresenteert.

Ende op den 14 dach Meerte, ontrent den noene, so werden de goevernuers der stat en den raet der ganscher gemeynten geroepen in des

+ Hermanus predicant der calvinisten hadde de sluetelen van Antwerpen.

[p. 194]

prinschen huys; en oock die van der consistorien der calvinisten waeren (daer), om met haer een nieuw contrackt te maken van vrede: maer al was 't, dat de goevernuers nou vrede thoonden en de wapenen afgedaen hadden, sij hielden haer even foortsich in de Meere, dewijle den raet vergaderde ende hadden onder haerlieden gemaeckt 22 cappiteynen ende oock pijpen en trommelen, die sij daech te voren niet en hadden; en waeren noch al de stat dore met de knechten op de wacht half en half, en vele riepen noch al: ‘Papen en monicken moeten nou uyt’.

⁺ Ende Hermanus, predicant, met Jasper, predicant, ginghen omme al de stat dore, op alle wachten, en waer sij vergaderinghe van volcke saghen, vercondighende dat den raet vergadert was, en dat sij hoepten, dat het also geackordeert sou worden, dat elck tevreden sou sijn, en tot voorderinghe van de cristelijcke religie, die ick niet voor cristelijck en conde gescrijven, wandt sij meynden haer religie, die mij dunckt en soe 't blijckt, foortsich sijn. Want boven dese ginghen noch een deel van haere gewapenden hoop omme, visiterende alle cloosteren, oft sij daer geen vergaderinghe en vonden: maer alle nonnen en begijnen waeren meest van daech te voren uyt in haer vrinden huysen, ende uyt het minnebruers clooster brachten sij noch 5 monicken, die se bevalen niet weder na huer clooster te keeren: ende sonder stooten en waeren sij uyt den handen niet geraeckt. Ende in dit clooster hadden se weder sommighe dingen in stucken gesmeten, ende dit en mispresen sij niet. Ende het was gehoort, dat sij, predicanten, onder haeren hoop in de Meere geseyt hadden, aldus: ‘Broeders hebt goeden moet, wij hopen victorie te hebben eer wij sceyden,⁺ ende de papen en papisten, met de nieuwe papisten, ter stat uyt te drijven’, waerbij sij meynden de mertinisten, die sij nieuwe papisten noemden⁽⁵⁶⁾.

Ende hier volcht het contrackt, dat er gesloten werdt en was ontrent 10 uren in den avont eer 't al geackordeert was, want qualijck conde men 't de gedeputeerde der calvinisten na haeren sin gedoen, 't was al: ‘Ons gemeynte en sal dat niet willen, oft dat so niet verstaen.’⁽⁵⁷⁾

+ Raet vergadert om het contract te sluyten.

+ De calvinisten roempden haer de mertinisten met de papen uyt te jaegen.

(56) De feiten schijnen hier werkelijk niet overdreven voorgesteld. Ook in de Justificatie verklaart de Magistraat: ‘... dat oyck ennighe begonsten in de cloosters te loopen ende te voeren den Steen opengebroken hadden.’ A.A., X, p. 207. A.C., blz. 117, 118.

(57) Voor dit kontrakt, zie A.C., blz. 116.
A.A., XI, p. 294. II^e Capitulatie oft contract aengegaen ten tijde van den troublen inde Mere, in date 14 Martii 1566 stilo Brabantiae.

Articulen van den generalen peyse, gesloten binnen Antwerpen, den 14 Meert 1567, tusschen den edelen prinsche d'Orange, den magistraet der stat en andere van der religien, en alle gemeyne borgeren en ingesetene der selver stat.

1.

⁺ In den eersten, dat alle borgeren deser stat, hoedanighe en van welcker religie noch ter tijt bij provisie toegelaten, sullen sij der genaden eedt doen, dat sij getrouwe sullen blijven der conicklijcke maesteyt ende deser stat, en ten dienste sijn sijnder maet. ende der gemeyner welvaert, en alle ingesetenen derselver helpen voerstaen, na haer uyterste vermueghen.

+ Dits het nieuwe contrackt, gesloten tusschen die goevernuers van Antwerpen en die van der religien.

[p. 195]

2.

Item, dat de goevernuers, noch de magistraet niet en sullen inlaten eenich garnisoen noch volck van wapenen van buyten, dan bij consente van alle de leden deser stat met haeren vollen achterraet, sonder distincxie te maken ter saecken van de religie.

3.

Item, dat een iegelijck hem sal moeten employeren na sijn uyterste vermueghen, tot onderhoudinghe van der ouder liberteyt ende previlegien deser stat, en bijsonder van der blijder incompsten.

4.

Dat de contrackten gedaen den 2 September lestleden sullen blijven van weerden en achtervolcht, totdat bij sijne maesteyt met sijne generale staten, op 't feyt van der religie anders sal worden geordineert.

5.

Item, dat alle de leden der stat en die van der religien ende die geestelijckheyt sullen malcanderen beloven en toesegghen, dat sij d'een den anderen niet en sullen misdoen, maer malcanderen bescermen, so iemant gewelt gedaen werdt.

6.

Item, dat tot versekeringhe en ruste van een iegelijck, de statsluetelen sullen gelevert worden in handen van sijnder excelentien, te weten in 't prinschen handen.

7.

Item, dat er voortaen sal gehouden worden groote scerpe wachte, so (der) borgeren en der stat knechten gelijckelijc, sonder onderscheyt te nemen op de religie.

8.

Item, dat tot noch toe gedaen is sal verstaen worden gedaen te wesen tot bewaernisse van der stat, en dat niemant daeromme, dat gisteren oft heden gesciet is, sal achterhaelt worden.

[p. 196]

9.

Dateen iegelijck van der waken niet wesende, hem terstont sal vertrecken in sijn huys en doen sijn neringe na sijn gewoonte.

10.

Item dat tot versekeringe der stat sullen aengenomen worden 400 peerden, en de riviere oock bewaert sal worden met scepen van orloghen, als de goevernuers dat nootelijck sullen bevinden.

11.

Dat alle ingesetenen deser stat, so geestelijcke als weerlijcke, niemand uytgescheyden, sullen contribueeren in gelijcke costen en lasten, wat tot bescerminghe der selver stat sal gedaen worden.

12.

Dat het gescut sal worden gestelt op der stat muren ende vesten, en voorts wesen in bewaernisse van den goevernuer voergenoempt.

13.

Dat, oft eenige quaetwillighe onder 't dexel van der religien, iet souden willen voorstellen, tenderende tot turbatie, so sal een iegelijck, van wat religien hij sij, 't selve helpen beletten en dien quaetwillighen achterhalen.

14.

Dat een iegelijck dit sal beloven te onderhouden en doen onderhouden, en dat de knechten in dienst der stat wesende, en noch souden mogen worden aengenomen, dit selfste sullen sweren.

15.

Tot vaster effectien van desen generalen vrede, so bidden alle de leden deser stat, en insgelijcx die van der religie, dat sijn excelentien believe dit tegenwoordige te aenveerden, tot dienste van der maet. en gemeyne welvaert.

Alsoo 't nou spade in den avont was eer dit gesloten was, en voer den volcke niet en conde uytroepen, so werdet nochtans gelesen onder de gewapende calvinisten ende elders, ende 't en behaechde haer geheel

[p. 197]

⁺ niet. Want verstaende, dat de papen souden blijven als vore en oock de mertinisten, en dat sij haer souden moeten sceyden, so werden sij som geheel rasende ende beroempden haer vele dinghen, wel met den wille van haeren predicanten, die niet en sochten dan alleen de predicatie in stat te hebben. Also dreychden sij de papen en de mertinisten, met de papisten, met 4 st. in de borse uytter stat te jaghen; en sommighe hoeren en vrouwen brochten desen nacht sacken bij, om den roof in te steken, die sij ten minsten uyt der papen huysen meynden te halen, segghende: ‘Laet ons wijn drincken, mergen sullen 't de papen betalen;’ maer men sach haer grootelijcx falen.

Als nou den prinsche van Oraengien hoorde dat de calvinisten tegen het contrackt waeren murmurerende, so was hij seer ongerust van herten, en badt haer overste, dat se haer gemeynte wouden toch in stilte houden; waeren sij niet te vreden, men soude haer ten naesten daghe te vreden stellen. Maer eenighe van de overste der mertinisten seyden, dat men haer gemeynte oock soude doen wapenen, en sien hoe sterck sij souden worden en haer daer mede dwinghen; maer de goevernuers der stat, noch den prinsche, noch de predicanten der mertinisten oft confessionisten en hadden daer geen behaegen in, maer seyden dat men Godt sou bidden. Ende nochtans om sulcx den prinsche aen te gheven waeren sommighe van de mertinisten 's morgens seer vroech in 't prinschen huys gecomen, ende daer quamen oock 3 predicanten der calvinisten, als Ysebrant, Jasper en Joris, om den prinsche te verclaren in wat articulen haer gemeynte niet te vreden en waeren, ende Hermanus, predicant, dede de trommelen omslaen, dat elck die de religie wilde voerstaen soude comen in de Meere, mits eenighe die nacht gerust hadden, oft om den hoop te vermeerderen. Ende oock so sonden sij sommighe calvinisten tot de overste der mertinisten, als namelijck tot Gielis Hofmans, een groot coopman van Antwerpen en tot meer andere, en wilden haer dwinghen te comen bij (de) calvinisten en te sweeren haer religie te laten, en met haer aen te vallen en: ‘So sal't u gemeynte oock doen, oft wildij niet, so sullen wij u met de papen en papisten uytjaghen’; waerop sij beraet begeerden, ende conden qualijck een ure tijts gekrijghen om met de andere te spreken. En doen vergaderden sij op de nieuw Borsse, en seyden tot den calvinisten: ‘Siet, wij houden ons aen 't contrackt van gisteren, en wilt gij anders, so siet wat u overcomen mach.’

⁺ En de calvinisten, doen merckende dat de mertinisten haer souden willen wapenen, so sonden sij een valsche trommel uyt, die ick hoorde omslaen en uytroepen, dat beyde de religien waeren overcomen en wie dese wilde voerstaen, soude comen op de Meerebrugghe, en dat omdat sij so het meeste volck krijghen souden. En kreghen sommighe mertinisten bij haerlieden, die niet beter en wisten, en dat merckende maeckten som met list weder uyt te comen en vele moesten haer wapen daer laten en so uytgaen. Ende ontrent 7 uren 's morgens begonden de confessionisten

+ Hoe de calvinisten het contrackt van peyse niet en wilden onderhouden, maer riepen noch meer: ‘Papen en monicken en mertinisten uyt’, en haer wonder roempden.

+ De mertinisten begonden haer te wapenen tegen de calvinisten.

[p. 198]

te vergaderen en te wapenen op den Oever aen 't Conicxmunte en in 't Fockershuijs op de Steenhouwersveste, en begonden 3 vendelen van de statsknechten, die op den Oever waeren, goeden moet te geven die som liever op de Meeret geweest hadden. Maer doen se wel onderrecht werden, grepen sij eenen moet daer in, hoorende dat der calvinisten handel niet goedt en was. Ende dewijle de drij predicanten voergenoempt bij den prinsche waeren en half twistende teghen eenige mertinisten, die daer oock bij waeren, en wel hadden willen uytsegghen, dat haer gemeynte maer een religie en wilde, maer so plompt niet en dorsten uytsegghen, maer sochten 't bij te brenghen met lange redenen, so quam daer de tijdinghe voer den prinsche, eer sij haer reden uyt hadden, als dat de mertinisten op den Oever in wapenen waeren. En so en werden sij niet langer gehoort, ende den grave van Hoochstraten seyde: ‘Nou is 't tijt, dat wij gaen; dit hebbe ick u gisteren geseyt, nou suldij ou moghelijck wel met minders paeyen moeten!’ En den prinsche was hem oock wapenende met sijn edelen en hellebardiers⁽⁵⁸⁾.

⁺ Als nou den prinsche van Oraengien ende den grave van Hoochstraten met haer edelen wel opgeseten waeren, so reden sij terstont naden Oever, ende daer hoorende dat de calvinisten eenen valschen trommelslager omgesonden hadden, want hij was gevanghen; al waerom den prinsche met trommelen dede omslaen, dat alle die de confessie van Ausborch wilden voerstaen ende de conick ende stat getrouw blijven, die souden terstont comen met wapenen op den Oever, also dat er in seer corten tijt een groote menichte vergaderde. Ende den prinsche beval oock uyt der stat artelrije huijs al het gescut te halen, dat sij noch vonden, daer se haer sijstraeten mede bevrijen mochten gelijck de calvinisten: ende het werdt also gedaen! Ende die geen wapenen en hadden, werden van der stats weghen in de Munte wapenen gegheven, ende den prinsche was nou beter gemoeyt dan de ander dagen te voren, niet dat hij bloet sochte, maer hij hoepte, dat die niet tevreden en waeren te stellen, nou wel swichten souden, als sij dit gewelt saghen, hopende, dat hij 't nou wel middelen soude.

Ende de calvinisten, die op de Merckt waeckten onder de knechten en elders, die verlieten dat en liepen weder na de Meerebrugge, hoorende dat geruchte der mertinisten vergaderinghe, ende de goevernuers der⁺ stat met 5 vendelen der stats knechten, hielden de Merckt weder vrij en met de 6 gulden der scutterije en ander borgeren, die oock op de Merckt vergaderden; ende alle de vensteren van het stathuijs werden weder vol roeren geleydt, en het groot gescut weder op de eynden der Merckt gesleypt: en voorts weder met tonnen en wagens afgesloten, gelijck op den 13 dach. Ende daer waeren noch eenighe calvinisten in 't clooster van Sinte Michiels, die daer dien nacht gewaeckt hadden; dese werdt gevraecht van de mertinisten en de goevernuers der stat, die van den Oever quamen, oft haer beliefde daer uyt te vertrecken met minscap,

(58) Zie A.C., p. 118, 119, 120, 121.
A.A., X, blz. 208, 209.
Zie over den genoemden Gielis Hofmans, een der rijkste kooplieden der stad, L. van der Essen, op. cit., p. 28.

+ Men sloech binnen Antwerpen de trommel, wie de confessie van Ausborch wilde voerstaen soude comen op den Oever voer 't Conicx munte.

+ De Merckt wordt weder van de heeren ingenomen en met gescut versien.

[p. 199]

welck sij weygerden. Maer haer werdt geseyt: ‘Compt eenighe van ulieden uyt en siet wat volck hier buyten is, oft gij die muecht wederstaen.’ En siende die groote menichte, so verlieten sij 't. En de goeverneurs der stat waeren daer present, al te peerde, en de ander daghen en dorsten⁺ sij scier noyt buyten het stathuys treden; en sij stelden de borgeren 5 dicke tot achter op de veste, en de 3 vendelen knechten stonden op den Oever, en dit was een seer lange strate van den Oever op de veste, en stonden dick bij een.

Ende den prinsche met sijn edelen en hellebardiers was gereden na de Nieuwstat, in 't groot Oosterlinghen huys, welcke cooplieden en oock de Duytsche natie, dat al beminders van de confessie sijn, aldaer vergaderden al te peerde, met vuel roeren behanghen neffens de sadelen. En dese hadden noch al vuel mannen gehuert en gewapent na den Oever gesonden, en quamen metten prinsche gereden na de Merckt, sijnde stercke ontrent 200 peerden wel gemonteert. En neffens de peerden liepen haer knechten oock versien met stocken en roeren, en vonden de merckt wel gebolwerckt, en elck scote losse, doen sij op de Merckt waeren. Van daer reden sij al te samen na den Oever, daer sij de menichte der mertinisten vonden en ander borgeren: en waren so gegroeyt, dat se nou van aen de Munte tot op de veste 9dicke stonden in oerden, want vele papisten quamen haer bij, denckende: ‘Best houden wij met dese aen, die en sullen ons niet verjaghen.’ Ende doen die natien daer quamen, werdt al het gescut oock gelost, also dat vuele menschen, die in huysen waeren en sonderlinge die buyten de poorten stonden, meynden, dat de ermeyen aen malcanderen geweest hadden⁽⁵⁹⁾.

Ende als nou de Spaengiarden, Italianen en Poortugaloysers saghen, dat de confessionisten gewapent waeren, ende wetende dat, waer 't dat de calvinisten de overhandt kreghen, dat sij meer dan eenighe souden verdreven worden, want dese cooplieden boven andere in den haet van 't gemeyn volck waeren, so hebben sij haer oock gewapent seer rijckelijck, en abondantelijck van alderleye wapen, te voete, ende waeren ontrent duysent mannen en sij stonden in oerden van Sint Jacopskercke tot op de Wijgaert brugghe⁽⁶⁰⁾. En op den Oever waeren ten minsten 8000 mannen sonder de 8 vendelen stats knechten en de 200 peerden, en sonder vuel borgeren, die noch in alle straten waren en met de mertinisten wilden aenhouden. En de calvinisten waeren ten minsten 10.000; noyt en was Antwerpen also in wapen als desen dach. En de calvinisten waeren noch evenseer tirende en willich om te vechten, en sonderlinge de walsche calvinisten, daer vuel gepuffels onder waeren die na den roof waeren hopende: maer sij dreychden den onverveerden, want haer partije was seer geweldich en wel gemoveert om aen te trecken. Maer den prinsche socht allen raet om te middelen en haer doer dit gewelt te dwinghen het contrackt te onderhouden. Ende de Enghelsche natie was oock in wapen aen 't Enghelsch huys: ende dese en de calvinisten waeren van eender

+ De Oosterlingen en Duytsche natien brochten uyt ontrent 200 peerden tot bystant van de confessie.

(59) A.C., p. 122, 123.

(60) A.C., p. 123.
A.A., X, p. 209.
Verslag van Oranje bij Groen, Archives, t. III, p. 50, in dato 17 Maart 1567. Ook Kervijn, op. cit., t. 4, p. 431, 433.

[p. 200]

religien; maer sij en seyden niet, dat sij d'eene noch d'ander wouden voerstaen, maer haer goeden bescermen. Maer de Spaengiarden riepen somwijls: ‘Vive le paus’, maer vele seyden: ‘Vive le confessie’, als 't anders niet wesen en mach, dachten sij, en riepen oock: ‘Vive le roy’; den roep der mertinisten daer vuel papisten onder waeren, was: ‘Vive le roy en vive le confessie’; het was beter dat er papisten onder waeren, al hadden sij liever d'een so wel wech als d'andere, dan dat er so vuel canalie onder geweest hadde, als onder de calvinisten waeren, en die riepen: ‘Vive le gues’. ‘Papen en monicken moeten uyt’, dicwils daer bij⁽⁶¹⁾.

Item, ontrent den noene, so trock den prinsche van Oraengien en den grave van Hoochstraten en de natien, die te peerde waeren, na de Meerbrugghe bij de calvinisten ende de heeren ginghen onder den hoop, maer de natien niet. En stekende de handt op in een teeken van peyse, sprack hij met de cappiteynen en ander overste der calvinisten: en haer werdt bevolen, dat sij volchgende het contrackt, haer souden sceyden ende contenteren eer haer een erger overquame. Ende de cappiteynen en overste, wel siende dat den mertinisten aenhanck de sterckste was, mits doergaens groeyde en alle straten noch vol waeren, en al met haer wilden aenvallen, so deden sij haer beste om haer gemeynte te stillen. En den prinsche met desen scoonen state reedt wederom na de Merckt en als hij sceyde, so scoten de calvinisten oock alle losse, waerduer vuel volcx weder meynde, dat de hoopen aen malcanderen waeren. En sij stampijden vele van quaetheyt, dat sij niet anders aengetast en hadden, eer de mertinisten in de wapenen waeren, en noch en wilden sij niet sceyden wat sij gebeden werden, maer de degelijcxste begonden al te beven. Ende den prinsche beval elck borger een root veltteecken aen te doen, die de stat en den conick wilden voerstaen, also dat terstont heele stucken rootsaeye na den Oever gedragen werden, en daer verscuert en oock in ander straten: den hoop der mertinisten oft haeren aenhanck was ontallijck.

Ende ontrent half achternoen ontboden de calvinisten aen de mertinisten, dat sij eerst de wapenen souden nederleggen; sij souden dan van gelijcke doen, en sommige riepen: ‘Papen bloet en borgers goedt’. Ende als sij nou saghen, dat de mertinisten al roode veltteekens hadden, so deden sij nou al desgelijcke en te voren hadden sij groene ofte egeene. Maer omdat sij versochten, dat de mertinisten de wapen eerst souden aflegghen, so overdroegen de mertinisten onder malcanderen, en swoeren, sij en souden niet vertrecken, de calvinisten en souden haer gescut wederom gelevert hebben, daer sij 't gehaelt hadden, en dat was daer de mertinisten in wapen stonden; en dat haer geweer op eenen hoop laghe op de brugghe. Ende elck wilde scier al derwaerts, om haer te verdrijven: de Spaengiarden raesden oock om te beginnen, so dat den prinsche genoech te bidden hadde, om haer in alle stilte te houden. Maer sij hadden overdragen met de goevernuers, dat so verre sij dien avont niet en sceyden, dat men haer

(61) A.C., p. 124.
Treffend is in dit verband de preek welke men broer Cornelis in den mond legt, naar aanleiding van het samengaan van katholieken en lutheranen.
Pont., op. cit., p. 88.

[p. 201]

sou besluyten en uythongeren, oft dat men doer de huysen, sommige colommen der vensteren en dueren sou breken, en so incomen van plaetsen, daer haer groot gescut niet gestelt en was: oft eenige scuyten met poeder onder de brugghe stiren, en so haer oerden scueren.

Maer ontrent den avont waeren de mertinisten sonder vuerder een lanck reck getrocken om teghen de calvinisten te slaen. En als den roep⁺ voer den prinsche quam, so sondt hij eenige personen bij haerlieden en dede haer bidden, dat se wat vertoeven souden. De wijlen waeren de calvinisten aen de heeren en den prinsche geweest en seyden, dat sij haer gemeynte niet en conden bedwinghen de wapenen daer neder te legghen, vraghende oft de heeren haer niet en souden contenteren, dat elck, die daer sijn eyghen wapen gebrocht hadde, met die soude moghen na huys gaen, en die se op de brugghe ontfanghen hadden, dat se die daer souden nederlegghen. En het werdt geconcenteert, en so sceyden sij met scanden. En terstont sonden de heeren daer 2 wagenen, die de spicien wechvuerden en oock peerden, die 't groot gescut wechvuerden, want de mertinisten en wouden niet sceyden, sij en sagen dat. En vele leijden haer eygen wapen oock neder, omdat sij haer scaempden mede na huys te comen. De Spaensche en Italiaensche cooplieden, die waeren haer oock terstont sceyende, want dat beval den prinsche, omdat haeren hoop geen oorsaeck⁺ van twist geven en soude. Maer vuel calvinisten vrouwen waeren 2 daghen blyde geweest, maer desen dach niet, en sommighe, siende dat se met scanden waeren sceyende, spraecken scandelycke en oproerighe woerden, vragende, wat herten sy hadden, die so met scanden wykende waeren.

Maer als sij nou al gesceyden waeren, so trocken de mertinisten van den Oever in oerden over de Merckt met pypen en trommelen en 4 vliegende vendelen, die de stat haer gedaen hadden en werden van den prinsche en van de ander heeren seer bedanckt van haeren trouwen dienst, en haer werdt geseyt: ‘Die eenighe wapen van ons ontfanghen heeft, die draecht se vry mede thuys tot dat men se is eyschende, oft gy die noch van doene hadt.’ Ende sommighe trocken in Oerden over de Meerebrugghe, daer de calvinisten gestaen hadden, roepende: ‘Vive le roy’, ‘vive le confessie!’ Maer qualyck conden de calvinisten haer tot sceyen begeven: maer de overste seyden: ‘Siet, wy sullen dan van ou sceyen, en siet wat u overcomen sal!’ En so wirpen sy vele, sonderlinghe die Walen, met grooter tornicheyt haer wapen nedere, en so nam haer hoocheyt op den derden dach een eynde. En waeren also ontrent 2 daghen heeren van Antwerpen, want sy deden dat se willen! En den nacht was seer stille, want elck stelde hem ter rusten, ja de stat was scier sonder wacht⁽⁶²⁾.

Item op den 16 dach Meerte werden de poorten van Antwerpen open gestelt, maer alle goeden werden gevisiteert wat er uyt oft inquam. En het was nou in stat geheel stille, maer de heeren hielden de Merckt noch versien met ghescut, en de roeren bleven noch al in 't stathuys ligghen sommige daghen. Ende elck dede weder syn predicatie als te voren, mits

+ De calvinisten moesten met scanden vertrecken en haer wapen nederlegghen in Antwerpen.

+ De mertinisten vertrocken in oerden over de Merckt eer sy sceyden en werden bedanckt.

(62) A.C., blz. 125, 126.
A.A., X, p. 210.
Te vermelden: In bezit van het Stedel. Archief Antwerpen, een ‘Zeitung’ uit dezen tijd: ‘Andtorffischer Empoerung, so sich zwischen den Papisten und den Geusen, als man sie nennet, nechst den 13, 14 und 15. tag Martii zugetragen, kurtzer Bericht / etc...’ s.l., MDL XVII.

[p. 202]

dat het sondach was, ende de calvinisten scaemptdens haer seer, dat sy gedreycht hadden iegelyck, die met haer niet aenhouden en wilden, met 4 stuyvers uyt ter stat te jaghen, en geroepen hadden: ‘Papen bloet en borgers goedt.’ Maer sy gaven sulcke uytspraeck, dat het erm gepuffel sulcx al gedaen hadde, als 't waerachtich was, maer sy riepen 't al tot haer, sonder acht te hebben, oft boeven oft dieven waeren. 't Was al goedt, als den hoop groot en quaet werdt, en waerter toegecomen, 't sou al ‘gaudeamus’ geweest hebben. En sy verweten de mertinisten, dat se heel papisten waeren worden, omdat er vuel onder haeren hoop waeren, en so begonst het volck malcanderen hier mede te quellen.Maer met allen recht mochten sy sulcx wel doen, want die een iegelyck dreycht uyt te jaghen, die haelt de stat over synen hals en die is men sculdich te wederstaen eendrachtelyck sonder ondersceyt van religie te maken. Ende Ysebrant, predicant der calyinisten, was verhalende in syn predicatie, dat wel dicwils de kinderen van Israel hebben moeten vlieden, en nochtans ten lesten victorie hadden, sterckende haer, om noch eens het sweerdt te aenveerden, welck Cristus nochtans verbiedt⁽⁶³⁾.

Ende de geestelycken deden oock weder haeren dienst, die sy dry daghen gelaten hadden, maer mits de cloosteren al uytgeloopen waeren, so wel die haer verbonden hebben haer leven niet op strate te comen als andere, die bleven noch sommighe dagen gesloten eer se er inginghen, maer de prochiekercken waren al open als te voren. Ende de calvinisten⁺ en moeijden haer nou geen waken van de stat, maer waeren heel stille en Hermanus geen eere behaalt hebbende, versach hem haest na een ander, also dat sommighe papisten hem noempden: ‘Den vliegenden duyvel!’

(63) Voor de beoordeeling der calvinisten over de lutheranen, Pont, op. cit., p. 89 en 585.

+ Hermanus vliegende duyvel.

[17 Maart 1567]

⁺ Item op den 17 dach, so vertrocken sommighe heeren van Antwerpen na Brusel om de regente, hertoginne van Parma, het contrackt dat binnen Antwerpen, tot vrede tenderende gesloten was, te toonen, en oft het haer beliefde 't selfde te onderteekenen, om also te mogen worden onderhouden. Maer 't was seer te duchten, dat sy 't al verworpen sal en liever sagen de gouvernuers van Antwerpen, uytgesceyden den prinsche en noch eenighe, dat beyde de religien verboden werden en hebben oyt haer beste daerom gedaen, hoewel sy nou de mertinisten seer bedanckten. Dat dede den noot, want sonder die sy waren mogelyck som doot.

+ Heeren na Brusel om het contrackt der regente te toonen.

[19 Maart 1567]

En op den 19 dach Meerte werden by Brusel aen galgen en boomen ontrent 50 guesen, die tot Outsterweel by Antwerpen gevanghen waeren, (gehanghen) en Hans de Grave, roy roede en droschaert van Brabant, vermat⁺ hem, dat hy se noch al wel vinden en hanghen soude, die haer daer ontloopen waeren, want hy hadde des scryvers boeck, daer hy al de namen in vondt. En hierna werden noch eenighe geransoent, die gelt te geven hadden, ende al de hoofden en authuers der calvinisten van Antwerpen werden seer van de regente gedreycht, en sonderlinghe die haer in dese beroerte uytgesteken hadden en in 't generael allegadere. Ende sommighe

+ Ontrent 50 guesen van Outsterweel by Brusel gehanghen.

[p. 203]

van de knechten binnen Antwerpen ligghende, werden gevangen omdat sy haer vendel verlaten hadden en waeren by de calvinisten geloopen⁽⁶⁴⁾.

⁺ Item deestyt waeren vuel dorplieden al in Antwerpen vluchtende doer een fame, dat er ruyteren na Antwerpen quamen, maer het waeren twee benden van den prinsche en van Hoochstraten.

En op den 20 dach was elck prekende, en des nachts daerna waeren vuel dueren der huysen in Antwerpen al geteekent met wit kryt, som sus *+ som soo × + en dat sonder ondersceyt, want het waeren so wel calvinisten en mertinisten huysen geteekent, als papisten: also en conde men niet bevroyen wie 't gedaen mocht hebben, maer men vermoeyde meest, dat het calvinisten gedaen hadden, als willende wysen oft te kennen geven: ‘Wy en syn noch so seer vreesende niet als gy meyndt, wy hebben noch wat vremps in onsen sin.’ Maer vele volcx begonde uyt Antwerpen te vluchten met haer goedt na Mechelen en elders overal en sonderlinge papisten, want de fame begonde te loopen, dat de regente sou met krychsvlock voer Antwerpen comen en de stat belegghen, wilde men 't volck niet inlaten en de predicatien beyde laten. Also dat eenighe mertinisten en calvinisten oock waeren haer goeden uytscickende, ende onder het decxsel van vluchten van vervaertheyt werdt menighe banckroet gemaekt.

Ende dit vluchten duerde al dese maent dore, ende op den 23 dach⁺ Meerte vermaenden de predicanten der mertinisten den volcke, dat se niet so lichtelyck met haer goedt uytloopen en souden, segghende: ‘Laet se loopen, die den coninck gewelt gedaen hebben, die syn statspoorte opgesmeten hebben, en de stat gedreycht te berooven ende sijn gevangenen losse gelaten hebben.’ Om welcke saecke twist was onder de cooplieden, die van de overste der calvinisten de sculden wilden betaelt hebben van die voer scult gevanghen staten, maer sy waren haer dagelycx verliesende uytter stat. Maer de predicanten bleven prekende, ende de heeren⁺ van Antwerpen tot Brusel synde, en conden aen de goevernante niet verwerven, dat de predicatie mochte blijven binnen Antwerpen, also, dat de natien der cooplieden oock eenighe gedeputeerde daer sonden om sulcx te verwerven. En sonderlinge werdt vele gedaen, omdat de mertinisten mochten blyven predicken, ende op den 26 dach trock myn heere de grave van Hoochstraten selve derwaerts: maer al hadden dese de stat en den coninck grooten dienst gedaen, sy en was doer haeren quaden (raet?) dat niet achtende, maer hielt haer aen des conicx, haers broeders, scryven, segghende: ‘Hy wil dat alle predicatien sullen ophouden.’ En van den generalen lantraet te vergaderen, daer de heeren des verbonts seer en⁺ lange om gesoliciteert hadden, en was geen gehoor. Ende Viglius Morillon bisschop, en van haeren rade, hoorende, dat men quam soliciteren om het contrackt gesloten binnen Antwerpen te onderteeckenen, was so gestoort, dat men hem sach ter eerden vallen en meynden, dat hy doot was en gemerckt van de handt Godts, maer genas weder metter tyt⁽⁶⁵⁾.

(64) A.C., p. 127: geeft evenwel als datum 18 Maart; vermeldt daarbij, dat de kapitein Jan Denys, oud-baljuw, bij de gehangenen behoorde; dit is onjuist. Bij J. van Vloten, ‘Nederlands opstand tegen Spanje (1564-67)’, op. cit., p. 230, geeft het verhoor, dat nog den 26 Maart werd afgenomen.

+ Doer den roep, dat de regente sou met gewelt in Antwerpen comen oft daer voere, so was er vuel volex uytvluchtende.

+ Menige banckroet met eeren, doerdien elck was scier vluchtende.

+ De grave van Hoochstraten na Brusel om voer Antwerpen te bidden.

+ Viglius bisschop viel van gestoortheyt ter eerden, omdat men badt om de predicatien te mogen houden.

(65) Over het vluchten van kooplieden uit de stad, zie A.C., blz. 126.
A.A., XI, p. 302.
Er werd door de Magistraat inderdaad aangedrongen op het bijeenroepen der Staten-Generaal, zie A.A., XI, p. 301. Remontrance à Son Altèze donnée 22 Martii 1566, stilo Brabantiae.
Over de reis van Hoogstraten en van de Oosterlingen naar het hof: A.C., blz. 126, 127.

[p. 204]

Dese en syns gelycken deden veel quaets overscryven van den edeldom en van de steden in Spaengien aen den conick, hem ghevende te verstaen, dat de vergaderinghe der generale staten anders niet uytbrengen en soude, dan den conick uyt den lande te stellen en eenen anderen heere te kiesen. En Godt wete, oft die brieven om de predicatie te verbieden en de predicanten en authuers van sulcke te bannen, oock uyt Spaengien comen; oft sy niet onder den valschen raet tot Brusel gescreven en worden en geordineert en 't conincx handt en zegel conterfeyten, gelyck vele wel presumeren. De Heer is een kender van al, maer dat Roomsche serpent, dat het quaet meetrockt is oyt listich geweest.

[23 Maart 1567]

⁺ Item op den 23 dach Meerte, so werdt de stat van Valecijn van de calvinisten de regente overgegheven, mits leverende haer predicanten in handen der cappiteynen, die er voerlaghen, van der regente wegen. En de stat was 2 daghen lanck bescoten met 60 stucken tseffens. Te voren was 't eens geackordeert de stat over te gheven, maer doen sy hoorden, dat de calvinisten Antwerpen in hadden, dachten sy wel ontset te kryghen; maer sy vielen bedrogen gelyck de calvinisten van Antwerpen en liepen op de afgescoten muren en riepen: ‘Misericorde, totdat de conick in 't landt compt, die concenteren wy dan, dat met ons syn beliefte doe.’ En moesten haer predicanten leveren, die na Dornick als gevangen gevoert werden; en doen trock den leger in de stat, daer sy bleven dese maent en deden overlast genoech en groot ransoen gheven: en het waren 12 vendelen knechten en 500 ruyteren⁽⁶⁶⁾.

⁺ Item deestyt werden by Cuelen, tot Kerpen, knechten vergadert, waeraf den roep ginck, dat het voer graef Lodewyck, sprinschens broeder, was. Maer sulcx was al calvinisten uytgheven, om haer gemeynte goeden moet te gheven; maer men bevondt ten lesten opelyck, dat het voer de regente was, die daer een regiment duytsche knechten vergaderde oft meer, om eenighe steden te dwinghen en Brederode uyt Hollant te dryven. Vuel calvinisten maeckten 't volck so seer twyfelachtich, dat de sprake langhe ginck, dat Valecyn niet in en was. Maer boven in Duytschelandt werden noch eenighe ruyteren en knechten vergadert, daer metter tyt af hooren sal, wien sy sullen dienen.

Ende op den 16 dach deser maent begonde die vergaderinghe aldaer⁺ en op den selven dach so begonden de calvinisten met gewelt buyten Cuelen te predicken, in een dorp geheeten Roode kercken: en waeren ten eersten dage by 2000 menschen aldaer, en hadden eenighe wapenen by haer; maer de predicant en quam in stat niet, maer ginck in een scip en werdt over den Ryn gestelt, maer het was te duchten dat het de bisschop niet lange lyden en sou⁽⁶⁷⁾.

Item in 't eynde deser maent waeren eenighe ruyteren van de regente treckende ontrent Antwerpen, daeraf 't landtvolck vreesde, maer sy trocken voorts na 's Hertoghenbosche, alwaer de calvinisten de predicatie niet en wilden laten, en daerenboven den cancelier van Brabant daer

+ Valecyn wordt de regente overgelevert.

(66) De overgave van Valencijn:
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 488.
Pontus Payen, op. cit., t. I, p. 310-322.
Pasquier de le Barre et N. Soldoyer, Mémoires pour servir à l'histoire de Tournai (1565-1570), II, p. 263, éd. A. Pinchart, Bruxelles, 1859-1865. (Mémoires relatifs à l'histoire de Belgique.)

+ Vergaring van volck tot Kerpen voer de regente.

+ Predicatie der calvinisten voer Cuelen.

(67) Hier is bedoeld het dorpje Rodenkirchen, ten Zuiden van Keulen, aan den Rijn.

[p. 205]

⁺ al in stat hielden en niet en wilden uytlaten: en so werdt de stat weder gedreycht.

+ Prekinge tot Gendt verboden en over alle Vlaenderen.

[30 Maart 1567]

Maer op den 30 dach Meerte, so werdt de predicatie der calvinisten binnen Gendt verboden, en moesten 't laten doer de vreese van Valecyn; en corts daerna quam daer oock crychsvolck in.

En in Antwerpen waeren de geestelyckheyt haeren Paeschen houdende na de oude gewoonte, en waeren den ‘Goeden Vrydach’ oock cruypende, maer so de groote cruycen gebroken waeren, (waeren) in alle kercken en cloosteren cleyn cruycen geleyt: en op den Palmensondach en hadden sy geenen esel te sleypen, maer hielden de processie voer memorie⁽⁶⁸⁾.

⁺ Item op den 30 dach Meerte is den grave van Hoochstraten van Brusel binnen Antwerpen gecomen, en soo men hoorde was hy daer getrocken om te verwerven, dat de predicatien souden mogen blyven binnen Antwerpen en sonderlinge, die van der confessie. Maer 't was verre om iet te verkryghen, eenighe gratie; sy was de confessie van Ausborch achtende voer de wortele en 't fondament van alle de seckten ende ketteryen. Ende was eyschende van de edelen, die 't samen verbonden syn geweest tegen de inquisitie, eenen nieuwen eedt te doen, als te sweeren boven den eedt, die se gedaen hebben den conick, de Roomsche kercke oock souden sweeren voer te staen, opdat dan alle goevernuers der steden en de gemeynten dan van gelycke souden doen, oft het landt verlaten en gebannen worden⁽⁶⁹⁾.

⁺ Item deese Paeschdaghen waeren de calvinisten en mertinisten noch binnen Antwerpen prekende, maer de calvinisten seyden: ‘Wy moeten eerst gesuyvert syn van de scorfte scapen, eer wy 't sacrament sullen⁺ uytdeylen’, also dat sy alle haer mishandelinge leyden op het quaet geboefte, dat onder haer is geweest. Maer de mertinisten useerden het avontmael uyt te deylen, gelyck sy alle sondage lange gedaen hebben.

⁺ Item deestyt scickte de prinssesse van Orangien oock eenighe kisten en cofferen uyt Antwerpen na syn stat Breda, welck was een teecken,⁺ dat sy scickten te vertrecken. Ende in Vrieslant werdt de predicatie oock meest al gelaten, en oock in Zeelant, maer tot Steenbergen en Breda was⁺ men noch prekende. In Hollant stondet oock heel misselyck: daer en wisten de steden niet met wien sy 't aengrypen wouden, doerdien sy⁺ hoorden, dat de calvinisten in Antwerpen nou seer flauden. En den grave van Megen en hertoch Erich van Bruynswyck lagen ontrent Vianen met veel volcx tegen Brederode's volck, die daer wel 6 of 7000 waeren, en daer gescieden sommighe scermutsinghen, ende heer Heyndrick van Brederode was binnen Amsterdam. En de calvinisten hadden wel gewilt, dat se van syn volck daer binnen hadden gehadt, maer de goevernuers der stat sochten meer der regenten volck in te laten⁽⁷⁰⁾. Maer ick geloof wel, hadde hy met gewelt willen in Amsterdam wesen, dat hem de calvinisten daertoe wel geholpen hebben souden; maer ick en konde anders niet mercken, dan dat geen van allen de edelen niet en soecken de calvinisten seer voer

(68) Vermoedelijk bedoelt schrijver hier een uiting der XVI^e eeuwsche devotie, hierin bestaande den kruisweg van Jezus-Christus op dezen dag te gedenken, door het afleggen van een zelfden weg: op zekere plaatsen, waar kruisbeelden opgericht waren, werden dan de episoden van den tocht naar den Kalvarieberg herdacht.
Over deze devote oefening, welke in de XVII^e eeuw in de St-Jorisparochie geschiedt, zie Flor. Prims, ‘Geschiedenis van St-Joriskerk’, op. cit., p. 253.

+ De regente oft haeren raet acht de confessie voer de wortelen van alle ketteryen.

(69) Over dezen nieuwen eed en de houding der hoofden van het eedverbond. Rachfahl, op. cit., p. 880 en volg.
Oranje weigerde evenwel zich hiertoe te leenen, zie o.a. Groen, Archives, III, p. 45.

+ Mertinisten deylden 't sacrament uyt en de calvinen niet.

+ Nochtans was men in Antwerpen noch beyde de religien prekende.

+ Prinsche scickt syn goeden uyt Antwerpen.

+ In Zeelant en Vrieslant meestal de prekinge gelaten.

+ Hollant en wist niet oft se met Brederode wilden aenvallen oft niet.

+ Scermutsingen tusschen Brederodes volck en der regente.

(70) De nederlaag van Valencijn was het teeken tot de algemeene ontmoediging bij de opstandelingen; van regeeringszijde werd integendeel krachtig opgetreden. Zie over de gevolgen F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 878.
Vianen opende op 5 Mei de poorten voor den Hertog Erik. zie J. van Vloten, op. cit., p. 141.
Voor Amsterdam: J. Ter Gouw, op. cit., t. VI, p. 181.

[p. 206]

te staen. Want so sy sulcx wouden, souden sy de regente wel vuel te sterck wesen; maer sy mercken, dat ten lesten, als 't al gedaen waere, de calvinisten den lande geen welvaert wesen en souden en selve al het landt na haeren wille regeeren en geen oerden noch hoocheyt volgen.

Ende dese feestdaghen waeren de borgemeesteren van Mastricht⁺ binnen Antwerpen gecomen om eenighen raet aen den prinsche te hebben, oft aen Antwerpen, om haer saecke der religie aengaende, te middelen, want sy waeren van de regente gedreycht belegert te worden, omdat de calvinisten de predicatie niet laten en wouden; en sy vreesden tot Brusel te comen, vreesende gehouden te worden, omdat sy 't by crachte niet en deden beletten en haer gemeynte in onderdanicheyt te houden. En tot Leewarden in Vrieslant werden de borgeren seer gequelt om de Roomsche kerck te sweeren en voer te staen in alle maniren.

+ Mastricht gedreycht beleyt te worden oft de predicatie te laten.