De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders
(1929-1930)–Godevaert van Haecht–
Auteursrecht onbekend[1 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item op den eersten dach deser maent, quam den grave van Hoochstraten, die tot Breda was geweest, wederom binnen Antwerpen, ende men was hem verblijdende, met eenen jongen sone, die hem geboren was. Den 2 dach quam heer Heyndrick van Brederode ende den graef van Culenborch oock, ende men was den grave van Huerne ende den edelen prinsche van Oraengien verwachtende, die doer sijn wijsheyt geheel Hollant gestilt hadde, en de papen overal weder in 't haere gestelt, opdat men niet segghen en soude, dat men se met gewelt verdreven hadde. En den calvinisten waeren oock plaetsen som in de steden en som daer buyten bewesen om te predicken, totter tijt toe, dat bij de generale staten anders gesloten sou worden. Maer wat duecht hij doet, 't is te beduchten,Ga naar margenoot+ wil de regente, doer het scrijven van Spaengien, so voorts als sij begint in Vlaanderen, dat het al niet sal sijn wat hij gedaen heeft. De papen willen toch alleen sijn; nochtans waer hij geen middelaer, in Hollant souder weynich sijn, die haer cruyne souden derven ontdecken. Den roep was, dat hier eenighen raet sou gehouden worden, maer het was meest om den geboren sone van Hoochstraten en bij malcanderen wat te verhuegen, want sij waeren haer wel betrouwende binnen AntwerpenGa naar eindnoot(18). | |
[2 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item den 2 dach Februarius plach men tot Antwerpen altoos een processie met brandende lichten te doen, welck nou oock gedaen werdt; en op sustige feestdagen werden cleyn orgelen in de kercken gebrocht om onder de misse te spelen, want der kercken orgelen waeren al gebroken in de beeldstorminghe, welcke beeltstorminghe den conick oft den spaenschen raet so qualyck neempt, dat het scynt aen syn scrijven, so de regente verclaert, dat hij se sal uyt den lande drijven al soude hij d'eenGa naar margenoot+ stat voer, d'ander na, raseren. Ende na de beeltstorminghe en heeft men aen de edele, die te voren teghen de inquisitie waren, niet connen sien wat sij voorderen, want men haer de scult oock oplegghen wille; en dan het meeste, dat haer verbont gescuert is doer het afvallen van Egmont, 't welck noch voer de gemeynte niet seer openbaer en was, maer het begonde vast te blijcken, dat jammer wasGa naar eindnoot(19). Ga naar margenoot+ Item op den 2 dach Februarius na noen werdt de predicatie der calvinisten buyten Mechelen verstoort, doer bevel van de regente, van der roy roeden volck, die ontrent 400 haeckgescutten waeren en ontrent 20 peerden: en de calvinisten en hadden niet om haer te verweeren, want het was over een wijle haer verboden met wapenen na de predicatie te gaen van de overheyt van Mechelen, oft de predicatie te laten. Ende daer | |
[pagina 176]
| |
was groot gecrijs onder de vrouwen; sij en scoten niet, maer sij stalen de mans cappen en vrouwen huycken en borsen, slaende metter bussen en sommige vrouwen liepen in 't water. Ende den predicant werdt gevanghen, ende meer ander met hem, die sij vuel lieten loopen, maer de principaelste behielden sij, waeronder 2 advocaten waeren. Den eenen scudden sij den flouweelen rock uyt en bonden hem aen eens peerts steert. Terstont so liepen sij voorts na der mertinisten predicatie, maer dese was gesceyden; maer vraechden al na den predicant, en hij was haer gepasseert, ongekent; maer joegen en sloegen noch die se vonden en namen eenen gevanghen, die men hiet, ‘Lepelaar’; desen was seer in den haet der papen, omdat hij bemint was en vuel siecken trooste in huer uyttersteGa naar eindnoot(20). Ga naar margenoot+ Dese verstoornis en vreese besturven noch sommige vrouwen en het maeckte een vreese over vuele steden, daer se preeckten buyten noch. En den roep was te voren, dat het gescieden soude, waerom dat beyde de predicanten daech te voren voer de heeren gingen en vraechden, oft sij haer verboden te preken oft bevel hadden om te verbieden? Sij seyden ‘neen’, maer souden wel begeeren, dat hij merghen niet en preeckte. Maer so avontuerden sy 't, segghende: ‘Als gij 't ons niet en verbiet, maer beveelt gij 't te laten, so sullen wij 't laten.’ Ga naar margenoot+ Maer in Vlaenderen ginck 't nou heel geckelijck: alle die calvinisten, die in 't eynde des vorleden jaere te velde sijn geweest, en geslagen werden en gevanghen, dese werden al vervolcht en aen tacken en boomen gehanghen en haer goeden geconfisqueert en verbuert gemaeckt: en alle die in steden oft dorpen woonen en daer geldt toe gedaen hebben oft wapenen aengevuert hebben, oft eenige bijstant gedaen hebben! Oock sommighe dorpen ontrent Dornick en Rijsel werden huer wapenen al afgenomen, en wat bij oft handadich is geweest aen de apdijen oft cloosteren, die verbrant zijn oft beeltstorminge, werdt al metter doot gestraftGa naar eindnoot(21). | |
[4 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item den 4 dach Februarius quam den prinsche van Oraengien met den grave van Huerne binnen Antwerpen met haeren edelen, met ontrent 60 peerden, en men was den grave van Egmont oock verwachtende. Men hoorde wel dat het meest was om den geboren sone van Hoochstraten, en sij souden oock noch geerne vrintscap met Egmont houden, en hij wilde noch al scoon kint sijn en met den prinsche aenhouwen en ander heeren. Maer sij en betroudens hem niet, en hij en hielt geen dinghen vore de regente verborghen; so wist sij hem te hebben, ende beloefde hem scoon dinghen, en dat het de conick nimmermeer gedencken soude, dat hij gedaen haddeGa naar eindnoot(22). Ga naar margenoot+ Item deestyt was tot Hertoghen bosche beroerte om de verstoornis van de predicatie van Mechelen, want sij en wilden aldaer niet meer buyten der stat predicken, maer staeken der Masen dijck doere, om de stat met water te bevrijen, mits vreesende, dat de regente de stat soude | |
[pagina 177]
| |
willen beleggen, want sij hielden den cancelier van Brabant teghen sijnen wille daer binnen der stat. Ende de graef van Megen, die 't metter regenteGa naar margenoot+ en papen aenhielt en lach niet wijt van der stat, over Mase, en corts hierna quam den grave van Arenborch oock daer voer lighen van der regente wegenGa naar eindnoot(23). Ga naar margenoot+ Item deestijt hadde de bisschop van Luyck de passagien van der stat van Hasselt besedt, alwaer de calvinisten met Hermanus, den predicant, den meester in maeckten; en namen oock krijchvolck aen en Hermanus was predicant en cappiteyn van den krijchshandel, haer betrouwen was op hem. Ga naar margenoot+ Item op den 7 dach Februarius so quam den grave van Egmont binnen Antwerpen met de huysvrouwe van den graef van Mansvelt, ende op den 8 dach so werdt den sone van den grave van Hoochstraten gedoopt van den apt van Sinte-Michiels clooster. En dat gesciede in 't Vrouwenbuersclooster, daer al de edelen en vrouwen present waeren. Ende elckGa naar margenoot+ was hopende vordel in dese vergaderinghe, so wel de papen als andere, maer het mishaechde de papen seer, dat Brederode binnen Antwerpen was, in welcken sij sonderlingle mistrouwen hadden. Want het scene dat hij hem scickte hier langhe te blijven, en de calvinisten deden hem een ledich huys en sij bestelden hem wat hij behoefde, scier al sonder sijnen coste. En sij, papen, hadden een requeste aen den prinsche gegheven, om hem uytter stat te hebbenGa naar eindnoot(24). | |
[8 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item op den selven 8 dach, so werdt den predicant der calvinisten van Vilvoorden tot Mechelen gebrocht met ontrent 30 peerden en daer gehanghen. Tot Atrecht in Artoys was oock deestijt eenen gehanghenGa naar eindnoot(25). Ende ten selven daghe hadde de regente, so nou veel edelen totGa naar margenoot+ Antwerpen waeren en haer, so mij docht, wel souden willen obedieren in alle dat redelijck is, brieven gesonden, dat se terstont de predicatien der nieuwer religien souden doen verbieden, en sonderlinghe der calvinisten. Waerom de edelen 't selve den prinsche alleen in handen gaven, mits hij goevernuer en oock borchgraef van Antwerpen (was): diewelcke de calvinisten dede ontbieden, mits sij dien dach anders te doen hadden,Ga naar margenoot+ dat se den 9 dach 's morgens bij hem souden comen. Ende denselven dach vreesden de overste der gemeynten binnen der stat, dat sulcx niet sonder oproer vergaen en soude, en deden den breeden raet vergaderen. Maer het werdt geseydt, dat men eerst sien soude, dat de edelen hierin doen souden. | |
[9 Februari 1567]Ende den 9 dach s'morgens als Sondaech, so quamen de predicanten der calvinisten bij den prinsche van Oraengien in 't huys van Aken, daer oock meer edelen waeren. Ende daer vergaderden oock vuele van haeren volcke, want eenighe oproerders, die haer ontrent huer kercken hielden, die seyden: ‘Men sal hier niet preken, gaedt aen 't huys van Aken, aen 't prinschen huys’, omdat se 't volck daer locken souden en eenen grooten hoop maecken. Also dat de heeren merckende, dat sij niet van sin en | |
[pagina 178]
| |
Ga naar margenoot+ souden wesen haer predicatie te laten, so werdt haer noch ter tijt consent gegheven als vore, maer de papisten, die en waeren daerin niet wel te vreden, omdat men der regenten bevel niet en dede, segghende oft men dat moest laten om een hoop gepuffels en blijden hoecxvolck dat is 't quartier van der (...) daer vuel erm volcx en hoeren woonden. Waerom dat op den 10 dach vuel calvinisten vrouwen haer verthoonden voer des prinschen huys en waeren al rijckelijck gekleet, omdat men sien soude, dat het niet al erm volckxken en was. En sommighe van haeren volcke spraecken van oproer, segghende: ‘Wij sullen noch eens den blauwen voorschoot opsteken, dan sullen wij de papen wel anders quellen dan ons mans gedaen hebben.’ Ende haer overste als Merquis Peris, Bernoilie, en Karel van Bombergen, die den prinsche borge gebleven waeren voer een tonne goudts, dat haer gemeynte geen oproer maken en soude, dese soliciteerden om van haer borge ontsleghen te sijn, oft de gansche vrijheyt der religien (te) hebben, gelijck't den 2 September lestgeleden gesloten is, waer't anders, sorchden sij, dat haer gemeynte wat quaets aenrechten soudeGa naar eindnoot(26). Ga naar margenoot+ Item op den 11 dach Februarius, so vergaderden wederom vuel calvinisten vrouwen vuer des prinschen huijs, en sommighe ginghen binnen voer de prinssesse, haer biddende, dat sij aen haeren man wilde verwerven te moghen hebben gedurighe vrijheyt. Maer sij seyde, dat haer man daer genoech om dede, ende niet en conde gebeteren. Ende wilden haer religie seer prijsen ende haer een boecxken geven, bij haeren predicanten geordineert, maer sij en wildes niet aenveerden en seyde ten lesten, dat se geen swermers boecken en leesde, want in haers vaders landt, hertoch Mauritius, was over al 't confessie. Ga naar margenoot+ Item op den 7 dach, so verbrande in den avont tot Diest eenen peertstal, daer 6 scoonder peerden verbrantden ende daer was groote grouwel in de stat, dat er met den brande, doer de calvinisten, beeltstorminghe gescieden soude, want daer en is noyt geen gedaen noch oock niet gepreeckt. Maer doen de beeltstorminghe geschiede overal, namen sij de beelden uytter kercken, die daer in 't leste van den jaere weder in gestelt werden, also de heeren en de scutterijen al omghinghen van d'eene kercke aen de andere. Ende Hermanus, predicant der calvinisten, die nou tot Hasselt is, heeft hem wel dicwels geroempt daer te comen, maer hij heeft nou daer werckx genoech. Hij screef hier aen syn gemeynte tot Antwerpen, dat hij noch wel gemoet was, en dat se om hem niet droef en wilden sijn, want hij moest eens sterven; maer soude eerst maken, dat het pausdom van hem sou weten te spreken. Des bisschops van Luycx volck hadden nou die van Hasselt het water benomen, also dat sij nou moesten muelens maken, om met 2 mannen en met peerden te malen. Hij nam oock knechten aen om de stat te bescermen: alle die uytgaen wilden en hem niet sweren, liet hij gaen, maer lieten al haer goeden daer, also dat Hermanus cappiteyn en predicant was, welck mij wel oncristelijck dunckt (te) wesenGa naar eindnoot(27). | |
[pagina 179]
| |
Ga naar margenoot+ Item, die van Valecijn, die van der regente volcke oock belegert waeren, sijn deestijt met gewelt uytghetrocken en hebben alle de dorpen berooft, scier 3 mijlen in't ronde, van vee, coren en alderleye goedt, en meest degene, die sij wisten, dat paeps gesint waeren, en brochten 't al in der stat. Welck vuel menschen verwonderde, dat het haer niet belet en werdt, segghende: ‘'t Sal gemaeckte orloghe sijn.’ Maer 't en was! Ga naar margenoot+ Item deestijt waeren den heere van Culenborch en graef Lodewijck van Nassou, broeder van den prinsche van Oraengien, in Duytschelant, waeraf eenen grooten roep was, dat sy ruyteren en knechten aen namen, om de regente te beletten de steden te bederven en de papen so voer te staen. En 't volck hadder groote hope op, meest de mertinisten, dat se so vuel bijstants van de cuervorsten krijghen souden, dat men de confessie van Ausborch sou moeten overal ontfanghen, gelijck de keyser beloeft hadde, maer het was noch wijt van daerGa naar eindnoot(28). Ga naar margenoot+ Item deestijt quam tot Antwerpen den heere van Limborch, die voer den bisschop vreesde, en was uyt het landt van Luyck gevlucht, want hij socht de religie voer te staen. En was over Brusel comen, alwaer de bisschop hem eenen brief nae screef aen de regente, dat sij toesien soude, dat den vos haer niet en ontginck: maer nou hij tot Antwerpen was ontboedt hij den bisschop, dat hij van den vos geen noot en hadde, maer dat hij hem van den steert wachten souGa naar eindnoot(29)! | |
[12 Februari 1567]Item den 12 dach Februarius, als den eersten dach van der vasten, so predickten weder de calvinisten als andere, ende het gesciede ontrent der Walen kercke, dat er een busse afghescoten werdt, ende van vreese liep er vuele ter kercken uyt, omdat men seyde so vuel van de predicatie te verbieden. | |
[13 Februari 1567]Ende op den 13 dach werdt sommighe wagens met harnas gevuert van Antwerpen na Diest, waeruyt den roep was, dat des prinschen van Oraengien bende, en meer andere, daer souden vergaren, mits hij heere van Diest is. En op denselven dach waeren alle de edelen die tot Antwerpen vergadert sijn geweest ter blijder maeltijt ten huyse van den grave van Hoochstraten, die gelogiert was ten huyse van Jasper DoetsGa naar eindnoot(30). | |
[17 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Ende den 17 dach so vertrock heer Heyndrick van Brederode met sommighe van sijn edelen na Hollant in sijn stat van Viane, en met hem trock den grave van Limmen, die men den vossesteert noemptde, want hij en sijn volck droeghen al vossesteerten aen haer hoeden: maer sommige van de sijne bleven noch tot AntwerpenGa naar eindnoot(31). Ende eer dese vertrocken, en nadat se vertrocken, so werden tot Antwerpen en buyten vuel knechten aengenomen, die men vraechde oft sij voer 't geloof, oft voor den paus wilden vechten: en als sij ‘voer het geloof’ seyden, werdenGa naar margenoot+ sij aengenomen, anders en wisten sij niet wien sij dienen souden. En 't volck creech hier moet in, maer de papen noch haeren aenhanck niet; men twijfelde, dat het voer Brederode was al was hij wech. Men hoorde, dat de edelen tot Antwerpen vergadert een nieuwen aenslach gemaeckt | |
[pagina 180]
| |
hebben: men sal 't sien metter tijt, maer men conde daer niet sekers af weten; maer men sach openbaer dees knechten inscrijven, daer vuel gevluchte walen toe liepen en vuel van (de) Antwerpse gesellen: so moest het wel den wille van den prinsche mede wesenGa naar eindnoot(32). Ga naar margenoot+ Maer hierduer begonden sommige guijten vuele onstichtelijcke reffereynen en liedekens te singhen, verhalende alle der papen oude scandalen: en dat ontrent der calvinisten kercken op 't sceyden van den sermoone, welck sij hadden behooren te verbieden, maer sij hadden nou wat moets. Voerwaer het was een vremptde weerelt: elck wilde de beste wesen, niemant en werdt nou met een ongeloovighe vrouwe, cnape of maerte gequelt, want elck vraechde te voren: ‘Van wat religie sijdt gij, oft wat geloove hebt gij’: maer vuel twist is er tusschen man en vrou, moeder en kint. Ga naar margenoot+ Item op den 17 dach Februarius 's avonts ten 10 uren, als op den eersten Sondach in den vasten, so begonde tot Antwerpen den toren van de Minnenbroederskercke te branden en de brantclocke begonde te trecken. Maer die ontrent de kercke woonden, mits advijs van de heeren, deden ophouden, vreesende voer beroerte en voer gemaeckten brandt doer de calvinisten, maer de goevernuers der stat en den prinsche van Oraengien en den graef van Hoochstraten waeren haest daer te peerde. Ende den toren was in geloeyenden viere en vonden der clooster poorten noch gesloten, so dat de monicken nergens af en wisten: maer deden se open loopen en vonden de monicken droncken en sommige slapen en de tafel noch gedeckt, en goeden wijn daerop en goedt vleesch gesoden en gebraden en capuynen, en oock 3 hoeren, welck nochtans gehoude vrouwen waeren, en sij verbieden 't ander menschen. Ende de 2 hoeren waeren met de monicken te bedde, en de derde sadt aen de tafel en sliep, en dit werdt gesien van die heeren, en alle die daer waeren en nochtans en wilden 't vele papisten niet gelooven: maer dese monicken sijn oyt de geveynste geweest, en souden se wel verdoemen, die sulcx deden in den vasten. En dese hoeren ginghen half naeckt na huys loopen, en de eene werdt bekent en woonde aen de Engelsche borse daer bij, en 't volck leydtden se thuijs en vraechden haren man of 't sijn vrouw was; (hij) seyde ‘ja’, dies 't volck riep: ‘'t Is een suyver vadt, bewaer se wel.’ En 's anderdaech vergaderden daer vuel kinderen voer die duere, en riepen haer na; dan quam sij somtijts uyt en seyde: ‘Ick en ben niet die gij meynt.’ Dan riepen die weder: ‘Gij en sijt se maer, die capuynkens geten hebt.’ Ende den toren verbrande geheel en het cappe van der kercken oft choor, daer die op stont, en vuel monicken sellen, want niemant en bracht water aen, elck seyde: ‘Laet het bordeel branden’, ende de heeren verlieten den brant en deden alle der stat crijchslieden oproepen sonder trommel, stellende stercke wacht en het was seer (onrustig?) in de stat en elck stack licht uyt. Maer ontrent 3 uren in der nacht bracht den | |
[pagina 181]
| |
prinsche daer 2 vendelen knechten om de menichte van den volcke te keeren, en riep erbeyders om te blussen, en beloefde haer te betalen, die er doen vuel gereet was. Maer haer huysen waeren meest al verbrant, maer sonder blussen soude de principael kercke in brant gecomen hebben. Ende daer waeren voer den daghe al posten van ander steden, die den brant gesien hadden, om te vernemen wat er was. Ende men conde niet weten van waer desen brant quam, maer men vondt se al droncken, en men wiste, dat sij altoos vreesden, dat se noch eens uytgejaecht souden worden van de calvinisten. En daerom stelden sij ts' avonts eenen monick in den toren om te luysteren of er geen gerucht in stat en was, en vermoeyden, dat dese het licht qualijck bewaert hadde. Maer de papen en papisten en wildens al niet gelooven, dat er gevonden was vleesch en hoeren, segghende: ‘De guesen brochten 't daer in, en de vrouwen quamen, opdat sij haer maechscap helpen souden uytten brande’. Maer men wist beter: de vrouwen en loopen niet ten brande en laten haer mans thuys! Ende de krijchsknechten droncken het bier uyt, dat se in de kelders vonden, voer dat se wacht hieldenGa naar eindnoot(33). | |
[18 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item op den 18 dach werden noch al knechten binnen Antwerpen aengenomen als over, ende dat op vier plaetsen, en den hoop werdt groot en ginghen vast met den mesch aen sijde: en de papisten vreesden som voer dit aennemen ende bestelden sommige goeden uytter stadt. Maer den 19 dach Februarij werdt er een gebodt afgedaen, dat alle vagebonden souden voer sonnenscijn vertrecken, en dat men geen knechten meer aennemen soude, en dat die aengenomene terstont vertrecken souden, welck het volck vrempt gaf. Maer sij en liepen oock niet seer, want t'en was den wille van den prinsche, maer de goevernuers sochten seer de papen en de regente te believen en die en hielden niet op, t'en werdt verboden. Maer op den noen, so ginck den marcktgrave ter plaetse, daer men vast dronghe om te laten inscrijven en seyde: ‘Siedt wat gij doet, sij sullen ou op een vleesbanck brenghen’, en wou de cappiteynen vanghen, maer en dorsteGa naar eindnoot(34). Ende ontrent den avont so ginck denselven met cappiteyn Bracht en met heere Anthonis van Strale oock cappiteyn der stats knechten, met haer dienaers buyten Antwerpen, ten Dambrughe, daer men oock knechten aennam, welck sij uyt bevel van de regente ende believen van papen de cappiteynen wilden vanghen. En omringden het huys, maer sij quamen uytgesprongen, ende Bracht kreech eenen swaren slach met een sweerdt, en hij was gepansiert, so dat het peert seer gewondt werdt. Ende daer waeren terstont wel 500 van de nieuwe knechten vergadert, en dreven die scutten, die met de cappiteynen gecomen waeren, ten dorpe uyt, en Bracht werdt staende gehouden, en moest roepen wel drijmael: ‘Vive le gues’ en hadde Strale niet ten besten gesproken, sij souden daer al gebleven hebben; hij was heer van dien dorpe, en mochte wel vernemen voer wien daer knechten aengenomen werden. Maer men sach wel, dat se met wete | |
[pagina 182]
| |
van den prinsche van Oraengien aengenomen werden, want de cappiteyn quam met haer binnen sijn clachte (doende) aen den prinsche van OraengienGa naar eindnoot(35). Ga naar margenoot+ Hier na trocken de aengenomen knechten al uyt der stat na Dambrughe, maer men mocht geen harnas oft bussen uytter stat vuren. Ende cappiteyn Bracht hadde geerne met de 8 vendelen statsknechten uyt geweest, om die knechten te Dambrughe te slaen, maer den prinsche en wilde geen concent geven en daer en werden maer 2 poorten open gedaen. En den 20 dach sach men waer dat dese nieuwe knechten henen wilden, treckende na Outsterweel: en daer voeren van de stat 5 scepen, die men hueen (huelcen?) noempt, en daer waeren stille haer wapenen in en voeren na Hollant voer heer Heyndrick van Brederode, die in sijn stat te Vianen was. Ende de spraecke was, dat hij de men (sic) hem gelijck wel heere van heel Hollant hoorde te wesen: men sal nou sijn meyninghe sienGa naar eindnoot(36). Ga naar margenoot+ Item deestijt begonden de graumonicken tot Amsterdam haer clooster weder op te bouwen, dat van de calvinisten geraseert is geweest en ander kercken begonde men in vuel steden weder al te verciren: maer hier tot Antwerpen was haer clooster duer den brant seer gesceynt also, dat sij in haer kercke noch geenen dienst en hadden, maer in ander kercken daer se preeckten, seyden sij openbaer, dat se belogen werden van al dat men van haer seyde. Ga naar margenoot+ Item deestijt waeren die calvinisten uyt Hasselt uytgetrocken teghen d' bisschops volck, dat er voerlach en namen haer sommighe veltstucken gescuts af. Ga naar margenoot+ Ende desen tijt hielden die van 's Hertoghenbossche den cancelier van Brabant noch aldaer, segghende: ‘Wat ons overcompt, sal ou overcomen.’ En den grave van Meghen, met den grave van Arenborch, lagen daer vore en hielden met haer cappiteynen deestijt eenen raet in een clooster bij der stat, alwaer die calvinisten groot gescut na stelden en scoten sij daerin, dat sij 't moesten verlaten. En ontrent den 26 dach verlieten sij de stat en trocken na Hollant om de steden te besetten teghen heer Heyndrick van Brederode oft om sijn stat Viane, die hij sterck maeckte te bederven; ende die van Gorckum stelden 't gescut op de muren tegen Megens compsteGa naar eindnoot(37). | |
[23 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Item op den 23 Februario is 't gesciet, dat ontrent 200 soldaten van der regente wegen seer vroech gecomen sijn binnen Berghen op Zoom, en dat met wille van de gravinne, huysvrouwe van de graef van Berghen, die al noch in Spaengien is, van in 't voerleden jaer in den somer met den grave van Montigni: en worden daer met vrintschappen gehouden. Godt wete hoe 't eynden sal, en oft oock met haeren wille is, dat men haer aldaer houdt; en sij meynden binnen 2 maenden wederom hier te wesen en bescheet te brengen op de requeste van den edeldom, die sij den conick presenteerden. Maer al wat de conick beveelt en overscrijft is, dat men de predicatie verbiede. Godt wete oft het also is, oft de brieven | |
[pagina 183]
| |
niet tot Brusel gescreven en worden of van sijnen raet in Spaengien sonder sijnen wete. Maer dese vrouwe van Bergen was seer papists en oock de ander overheyt, ende de calvinisten predicatie werdt daer nou verboden. En daer werdt een galge op de merckt gesteltGa naar eindnoot(38). Ga naar margenoot+ Ende deestijt was wederom tot Antwerpen eenen brief van den conick gecomen, die de regente aen den prinsche van Oraengien bestelde en aen den grave van Hoochstraeten, vermellende, dat men terstont soude de predicatien verbieden van de nieuwe religie over al de 17 landen. En daer beneffens screef de regente eenen brief aen de heeren van Antwerpen, dat se haer diligentie doen souden aen den prinsche, dat se verboden werden. Want de conick screef (oft iemant in sijnen naem, gelijck den cardinael Granvel wel gedaen heeft, en noch hier van sijn aertsoen genoech is) dede men 't niet, so soude hij, te lande comende, datselve doen en moeten doen, dat hem leet wesen sal. Maer de regente, gelyck als 't serpente door 's duyvels raet, gaf scoen woerden, belovende degenen, die sonder predicatie oft exercitie van der religie niet leven en conde, soude 6 maenden respijt hebben om te vertrecken, daer 't hem beliefde en sijn goedt te vercoopen t' sijnen scoonsten; en voorts en sou men van 't geloove niemant ondersoecken oft inquisiteren. Also dat men op den 26 dach de predicanten der calvinisten voer de wet ontbode, maer de mertinisten niet, want die en wilden teghen den wille van de overheyt niet blijven predicken. En de calvinisten eysten copije van des conicx brief, en als sij dien in haer consistorie overlesen hadden, souden sij daerop antwoerde geven. En de heeren deden neersticheyt, omdat het den prinsche haer verbieden soude, want sij meest al seer paeps gesint waeren; maer den prinsche seyde gemeynelijck: Verbiedt men 't haer, so sal er een erger af comenGa naar eindnoot(39). Ga naar margenoot+ Item op den 25, 26 en 27 dach Februario was alle daghe in Ons-Lievevrouwen kercke tot Antwerpen een beroerte in den sermoon, daer een graumonick predickte, mits dat het in de vasten was. En verhaelde vuel fabulen van santen en miraculuese houten cruijsen, en dat hij gesien hadde, dat een ketter een cruijs brack en daer bloet uyt liep; maer hadde 't mogelijck self daerin gedaen oft sijns gelijcke, en die ketter gehuert te breken om 't volck te bedrieghen. En blameerde seer de ander leeraerts der nieuwer religien en seyde, sij soude verboden worden, al sou men alle de landen bederven. En werdt uytter kercken gejaecht: 't volck wist nou wel beter. | |
[27 Februari 1567]Ga naar margenoot+ Also meynden nou een iegelijck tot Antwerpen, dat men op den lesten dach van Sprokel niet predicken en soude, maer dat alle die nieuwe kercken souden toegesegelt sijn met des conicx segel. Maer mits quam op den 27 dach de tijdinghe, dat de stat van Amsterdam was inghenomen van de guesen, te weten van 't volck van Brederode, met hulpe van de calvinisten, duer welcke tijdinghe het verbieden heel stil was. Maer ten lesten hoorde men, dat het anders niet en was, dan dat de calvinisten haer | |
[pagina 184]
| |
aldaer in wapenen hadden geworpen, omdat men haer het predicken wilde verbieden uyt cracht derselver brieven. En de papisten met de overheyt hadden de merckt in, metten stathuys en waeren also teghen malcanderen in wapenen sommighe daghen. Maer ten lesten werdet sonder bloetstorten gemiddelt, dat elck sou blijven in sijn exercitie der religie als van te voren Ga naar eindnoot(40). Ga naar margenoot+ Item in 't eynde deser maent, hadden sommighe heeren van Gendt eenen boosen aenslach voerhanden, als dat se den ganschen raet der gemeynten en de heeren die haer contrarie waeren, souden doen sweeren de roomsche kercke voer te staen en de andere te verdrucken. Maer Godt gaf, dat men eenen scepen der stat en principaelste van den raetslach, smorgens doot neven sijn vrou vondt; en sijnen medeghesel, dat hoorende, was so verscrickt, dat hij nederviel ende terstont stierf. Corte dagen daerna stierf oock mijn heer van Waterlingen. Maer den deken van RonsenGa naar margenoot+ was nou weder hem verheffende, doende vuel vervolchs in West-Vlaenderen over de calvinisten, die bij Ypren in wapenen geweest hadden, oft die gelt oft goedt daertoe gedaen hadde: also dat vele volcx daer uyt den lande verliep, en tot Antwerpen en elders quamen. Dit alles quam doer het afvallen van den grave van Egmont, wesende goevernuer van Vlaenderen. Maer dien eedt van Gendt bleef achter, welck noch vuel volcx vluchtich gemaeckt sou hebben; waer Egmont niet omgecocht, hij en soudts niet toegelaten hebben, sijn volck so te verdrucken. 't Is wel also, dat de calvinisten vuel uytrechten dat niet en behoort, maer dat soû hij wel gemiddelt hebben had hij gewilt, maer heeft sijn volck verlaten als scapen sonder herder, en sijn in 't wilt geloopen en worden nou van de wolven gejaecht en verslondenGa naar eindnoot(41). Ga naar margenoot+ Item in 't eynde deser maent bracht den bisschop van Luyck noch 3 vendelen versche knechten voer Hasselt om die stat te benauwen, die Hermanus met de calvinisten inhielt. Ga naar margenoot+ Item deestijt was 't seer quade neringe overal, in alle ambachten; alle bouwinge stont nou stille: eenen metser, die 16, 18 st. heeft gewonnen, vrocht geern om 7 en 8, het coren was gracelijck te weten 30 st.; het oosters 26 en 28 st. de zeevische overvloedich, maer in alle landen was weynich te winnen. |
|