De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 169]

1567.

Hier begint het jaar 1567 dwelck naer de consideratie wel vrempt en wonderlijck scene te wesen. De Heere almachtig wil de syne syn gedachtich.

Januarius

[1 Januari 1567]

⁺ Op den eersten dach van desen jaere in der nacht, so verbranden tot Brusel ontrent dertich wooninghen; ende, daer was eenen grooten grouwel in de stat, so wel onder hoocheyt als onder den raet van der stat ende gemeyne borgheren. Wandt de hertoginne van Parma als regente van dese Nederlanden, wesende tot Brusel, sorghende voer verraderye, dede gebieden, dat elck borgher in huys sou blyven ende besetteden de straten ontrent den brandt met eenich krychsvolck, also dat daeromtrent niemant en mocht comen. En lieten 't branden sonder blussen langhen tyt, welck den besten raet niet en was. Daer bleven in 't eerste huys 2 dienstmaerten en in een ander 2 kinderen. En daer werden 2 mannen sommighe daeghen hier na gevanghen, die men wilde scult geven in desen brant.

⁺ Item gelyck vore wel geseydt is van den twist, die tusschen 't volck was, die som mertinisten gesint waeren en som calvinis, en dat meest in 't nutten en ontfangen van het sacrament. Also gesciede 't op den eersten dach van desen jaere, dat een predicant der calvinisten de mertinisten gaf des Heeren besnydenisse ende syn uytstortinghe des bloets aen 't cruyce, haer tot eenen nieuwen jaer, segghende ‘Nou vraghen wy haer, is Godt in al gelyck sy segghen; waer bleef dat bloet, dat er uytgestort werdt? Sy moeten kennen dat wy gelyck hebben, en gelyck wy 't sacrament ontfangen alleen tot een gedachtenisse, oft sy moeten segghen, dat het bloet weder in liep.’ Siet wat een vernuft, en stelen Godt syn almachticheyt, omdat sy 't niet begrypen en connen. Ick hebbe gehoort en gesien, dat sy preeckten en vraechden de heele vergaderinghe: ‘Gelooft gy dat Cristus is in dat broot, dat wy breken in, onder en boven, in ons, om ons en by ons, gelyck de mertinisten? Hy is toch ten hemel gevaren!’ En de gemeynte riep: ‘Neen, neen, neen, wy’! Dit docht my eenen grooten laster Godts, daer (de) scrifture nochtans claerlyck af tuycht en seedt: ‘Ick ben tot den eynde der weerelt; ten anderen, die my lief heeft, die houdt myn woerdt, en myn vader en ick sullen tot hem comen en ons wooninghe

+ Ontrent 30 huysen verbranden binnen Brusel.

+ Van twist tusschen de mertinisten en calvinisten in 't geloof.

[p. 170]

maecken.’ En doen Cristus dit sprack, was hy Godt vereenicht met de menscheyt, die na de verryssenisse noyt gesceyden en is; en meer redenen souden hierop dienen, te lanck te verhalen.

Sy en gelooven oock niet, dat doen Cristus stierf, synen geest ter hellen daelde, segghende: ‘So moest hy ook de pyne hebben’; maer de mertinisten leeren dat Godt met synen geest was, en daer Godt is, daer is de hemel en so is Godt altoos in den hemel en by ons; en de hemel is voor ons onsienelyck: maer dat en can haer vernuft niet begrypen, en conde men begrypen, so en waerder geen geloof!⁽¹⁾

⁺ Item in 't eerste van desen jaere, so de prinsche van Oraengien tot Amsterdam was, ende geheel Hollant in vrede stelde, ende overal de papen weder haer diensten liet doen en sulcx gebode, en oock de andere liet kercken en tempels bouwen, opdat elck sou tevreden syn, so dede hy nochtans syn dochtere, die hy hadde van syn eerste huysvrouwe, de hertoginne van Bueren, van Brusel halen, die daer was by de regente en scickte se na Duytschelant, so ick meyne. Syn huysvrouw, die hy nou hadde, hertoch Mauritius dochter, was noch tot Antwerpen, maer die was altoos straff tegen haers mans kinderen; syn sone, broeder van die jonge dochter, was tot Loven in studie. Dat den prinsche met sommighe edelen syn dochter dede halen, dede het gemeyn volck vermoeyen, dat men iet vrempts sou hooren⁽²⁾.

⁺ Maer my dochte, het was dese oorsaecke, de spraecke was dese, dat in Spaengien knechten aengenomen werden, ende de oude gernisoenen werden besceyden op Milanen. Also was de spraecke, dat de conick met gewelt van spaengiarden sou comen. Maer ick duchtede, dat hy selve niet comen en soude, al was de spraecke so om te meer volcx te verwillighen, maer dat den spaenschen raet eenighen tirant overseynden sullen met gewelt⁽³⁾.

Item in 't eerste van desen jaere, so werdt de stat van Dornick van des graven van Egmonts volck sonder gewelt ingenomen, dewyle dat de calvinisten buyten der stat predickende waeren. Hier begonde den grave van Egmont syn afvallicheyt eerst te thoonen; daer bleven oock eenige borgers doot, maer seer weynich, al liep den roep eerst van groote moort. Dat was doerdien sommighe de vlucht subyt met pack en haer beste namen, die som tot Antwerpen toe quaemen. En noch eenen predicant, die in stat was, werdt terstont gevanghen; hierna moesten de inwoonderen alle haer wapenen op 't casteel brenghen. Die van Valecyn werden so langhs so meer belegert; menighen reysenden man werdt gescoten van 't gernisoen, dat tot Rysel op 't casteel en oock tot Dornick op 't casteel lach, op goedtduyncken dat se gues waeren⁽⁴⁾.

⁺ Item deestyt hadde een leeraer der mertinisten genoempt Ilericus, een geboren grieck, een boecxken gemaeckt uyt den cappittel Joannis in 't 6., waeruyt de calvinisten vuel geleert hebben, en thueren voerdeel nemen dat wordeken: ‘Het vleesch en is niet nut.’ Maer haer werdt uyt

(1) Zie over dit geschil: Pont, op. cit., p. 85; ook p. 106: de luthersche belijdenis over de ‘de tegenwoordigheid syns lichaems in den heilighen avondmael’.

+ Den prinsche van Oraengien dede syn dochtere van Brusel halen.

(2) Van de eerste gemalin, Anna van Egmond, gravin van Buren, had Oranje twee kinderen. Zijn dochter Maria, gravin van Nassau, geboren te Breda in 1556 vertrok, na haar verblijf bij de regente te Brussel naar haar oom Johan te Dillenburg, waar zij verder werd opgeleid. Zij huwde Filips van Hohenlohe-Langenburg, en verbleef verder te Buren, waar zij den 10 Oktober 1616 overleed. Haar broeder, Filips Willem, graaf van Buren, geboren te Buren, 19 December 1554, werd dus opgeleid te Leuven, waar hij na het vertrek van den prins bleef. Hij werd evenwel 14 Februari 1568 op bevel van Alva aldaar opgelicht, naar Spanje gevoerd, en keerde eerst in 1596 terug in de Nederlanden. Hij overleed te Brugge den 28 Februari 1618.
Zie over beiden: Nieuw, Nederlandsch Biograf. Woordenboek, dl. I, kol. 1300 en 1412.

+ In Spaengien werdt vuel crychsvolcx vergadert om in Nederlant met den conick te comen.

(3) Zie berichten over deze komst:
Gachard, Corr. Phil. II, t. I, p. 497. Brief koning aan regentes, 31 December 1566.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 194, 31 December 1566.

(4) Zie hierover.: A.D. Hocquet, op. cit., p. 164 en volgende. Niet Egmont, doch wel Philippe de Sainte-Aldegonde, heer van Noircarmes was de bevelhebber, die, alhoewel belast met het beleg van Valencijn, Doornik innam.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 201, in dato 31 December 1566.

+ Van een boecxken uyt Joannis in 't 6. cap. tegen de calvinisten.

[p. 171]

dit boecxken anders onderwesen, dat den evangelist dat niet en verstaet by Cristus vleesch, maer daermede meynende de Caphernaiten vleesch, die niet bequaem en waeren, dat na den vleesche te begrypen, maer in 't geloof behoorden te contenteren en vuel ander redenen. Welck boecxken eenighe van der calvinisten predicanten op den predickstoel droeghen, om dat te scandaliseren voer haer gemeynte.

Ende deestyt vertrocken eenighe doctoren der mertinisten als Joannis Spannenborch weder na Duytschelant. die gecomen waren om cristelyke ordene te geven en te stellen onder de mertinisten, so sy oock gedaen hebben, maer desen Ilericus bleef⁽⁵⁾.

⁺ En de calvinisten werden van de predicanten der mertinisten ter disputatien beroepen, om den twist ten eynde te brenghen, en telsste (te leste?) vermaenden de mertinisten openbaer, dat se dit dicwils begeert hadden en noch bereet waeren. En de calvinisten riepen van sulcx eer de mertinisten eenighe gedeputeerde predicanten hier hadden, en nou maecken sy haer al te soecken! Ende het is gesciet deestyt, dat in een huys syn vergadert geweest 12 mannen mertinisten en calvinisten, maer geen leeraerts, eenen heelen dach en hadden elck eenen advocaet om haer redenen te scryven, die sy in 't disputeren gebruycken souden. En den calvinist, die d' woerdt meest dede en byna verwonnen, en niet en conde spreken en met imborsticheyt meynde te spreken, kreege den mont vol bloets en daerduer deden, die se t' samen geroepen hadden, ophouden.

(5) Deze predikant, Matthias Flacius Illyricus geheeten, was geboren te Albona, in Illyrië: van daar dus de naam Illyricus.
Zie over zijn zeer bewogen leven:
Wilhelm Preger, Matthias Flacius Illyricus und seine Zeit. Erlangen 1859.
Ook Pont, op, cit., 80.
Over zijn optreden te Antwerpen:
F. Prims, ‘De St-Joriskerk en Matthias Flacius Illyricus’ in Dietsche Warande en Belfort, XXIV^e jrg. 1924, p. 175 en 224.

+ Hoe die calvinisten ter disputatien geroepen werden, van de mertinisten tot Antwerpen.

[12 Januari 1567]

⁺ En den 12 dach Januarius vermaenden de calvinisten predicanten 't volck tot bidden, hopende dat se ter disputatie comen souden en met Godts hope mochten ackorderen; maer ick hoorde haest, dat het niet daertoe comen en soude, want haer meyninghe was, dat sulcx gescieden soude op een open plaetse, op de merckt oft in een kercke, welck de hoocheyt niet toelaten en sal om den oproer te scouwen. Maer der mertinisten meyninghe was, dat het gescieden soude in een besloten plaetse, en den onverstandighen daer uytsluyten, en laeten alleen 20 oft 30 mannen van elcker syden by de predicanten comen als toehoorders, en daerby eenighe gedeputeerde der stat: maer de calvinisten en sochten dat niet, maer wilden dat het elck hooren en verstaen soude⁽⁶⁾.

⁺ Item deestyt hadde de regente, hertoginne van Parma, geerne binnen Antwerpen gecomen, maer wilde eerst eenighe ruyteren en knechten in stat hebben. Ende het quam haest in 't openbaer, dat eenighe van de treffelyckste borgeren tot 18 oft 20 toe, dit begeert hebben, doer papen raet, en dat men dan sou beyde dese versceyden religien verdryven. Ende van desen aenslach hoorde men, dat heer Heyndrick van Berchem borgemeester van der stat, een af was; nochtans hadde hy de eerste geweest, die de mertinisten consent gaf binnen der stat te preken. Ende mits dat het openbaar was, so bleve 't achter. Maer sy hadden 't oock den graef van Hoochstraten aengesocht, die nou goevernuer in Antwerpen

+ Die calvinisten hebben van haer eerste altyts geroepen om in 't griecx en hebreesch te disputeren, en nou daer eenighe syn van der mertinisten predicanten, die dese tale cunnen, nou soecken sy ander oorsaecke.

(6) De hooger beschreven samenkomst van lutheranen en calvinisten vinden wij nergens vermeld.
Uit de briefwisseling van Flacius blijkt ook, dat een twistgesprek nooit plaats vond, spijts het aandringen van de lutheranen. De marginale nota van den schrijver stemt overeen met volgende uitlating van Flacius, bij Preger aangehaald uit een brief van 23 November 1566: ‘... Sie haben vorher oefters in den Predigten die Unsern zur Disputation herausgefordert. Jetzt schweigen Sie.’
Preger, op. cit., II dl., p. 292.
Het was aan de luthersche leeraars trouwens opgelegd geene disputatie te houden, zonder toelating der stedelijke overheid. A.A., VIII, p. 213.

+ Aenslach om met gewelt die 2 religien uyt Antwerpen te verjagen.

[p. 172]

was, dese ruyteren in te laten, en dan die predicatien te verbieden en haer te verdryven; maer hy en gaf op haer saecke geen antwoerde⁽⁷⁾.

(7) Dit plan was reeds vroeger door de katholieken voorbereid en wel onder de leiding van den reeds genoemden Philippe d'Auxy.
Zie L. van der Essen, ‘Le progrès...’, op. cit, p. 186, 189, 193.

[17 Januari 1567]

⁺ Item op den 17 dach Januarius so predickte IJsebrant wederom uyt het boecxken, dat de mertinisten uytten cappittel Joannis. 6. tegens haer gemaeckt hadden, en omdat de calvinisten niet en gelooven, dat het broodt en wyn is het lichaam en bloet Cristi, ‘welck broodt en wyn’, screef Ilericus voorseyt, ‘syn elementen, maer doer d' woerdt Cristi, so is 't een sacrament in 't uytdeylen’. Daerop seyde hy tot den volcke: ‘En soudt niet so syn, 't heeft ooren om te hooren,’ ende verweckten so 't volck meer tot twist en scandalisatie. En ten lesten seyde hy: ‘Men sal se noch slaen met den sweerdt, daer men het pausdom mede geslagen heeft.’ Met het sweerdt des geests sey hy na, maer men weet wel, dat se noyt de papen met des geests sweerdt geslagen en hebben; en dede 6 sermoonen op dat boecxken, altyts dat by hem hebbende⁽⁸⁾.

Item den selften 19 dach Januarius, so predickte IJsebrant, dat haere medebroeders tot Dornick in groote lijden waeren, en de vrouwen gescoffiert werden ende so voorts, maer 't en was al uyt so quaet niet: dan benautheyt genoech, dat elck knechten moest houden, want sij mochten noch buyten der stat predicken, maer op groote genade. Maer sij riepen al het quaetste om het volck tot wraecke te verwecken.

⁺ Ende na den noen, so werden in haer predicatie 2 brieven voorts gegheven, eenen aen IJsebrant, en eenen aen mr. Joris. Maer IJsebrant, die was beter bedacht dan Joris, den brief niet lesende openbaer, want daer stont in een droefheyt, daer hij syn volck mede bedroefde: als hoe dat sij alle vercocht waeren op de leveringhe na, met de ruyteren die men hier in begeerde, en dat dese voerseyde 18 borgeren daer eenen scenck de regente voer beloeft hadden en oock de ruyteren te betalen. Doer welcke oproerighe waerscouwinghe 't volck seer verscrickt was, want het was te voeren in 't openbaer, ende der personen namen stonden geplackt op der kerckduere van der minnenbroeders clooster. Maer die dese brieven daer overgaven sochten oproer, want het ginck der mertinisten sowel aen als haer; ende die predicanten seyden, mits sulcx gehoort hebbende, dat men doch om quaede aenslaghen het sweerdt niet aenveerden en soude, maer Godt bidden sonder ophouden. Maer doer de predicatie van Joris waeren die calvinisten meer baest; want hij seyde: ‘Mochten wij noch gelijck die kinderen van Israel met ons goeden uyt den lande treckken, en dat er geen bloet gestort en werde’; also dat vuele dien nacht niet en dorsten slapen gaen. Ende de heeren, hoorende dat er beroerte was onder het volck, deden heymelijck noch 2 vendelen knechten sonder trommel wecken, die in haer self woone waeren, want het waeren al ingesetene, die tot der borgers huys niet en laeghen; ende sommighe lieden staecken al licht uyt.

+ Isebrant, de predicant der calvinisten verweckt 't volck meer tot twist tegen de mertinisten.
Sommige seyden wel: ‘Dese vleescheters sullen Christus gebeente oock eten moeten.’

(8) Hier is bedoeld predikant Ysbrand Balck (soms gelatiniseerd tot Trabius), welke gediend had te Emden, Norden, Leeuwarden. Na den aftocht in 1567 vertrok hij naar Engeland, doch was een der eersten, welke na de Pacificatie van Gent, en wel in 1578, te Antwerpen als leeraar fungeerde.
Over hem: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. I, p. 226.

+ Oproerighe brieven comen in der calvinisten predicatie.

[20 Januari 1567]

Ende op den 20 dach was er groote murmuratie onder het volck ende die desen aenslach aengegheven hadden, werden van elck bekent;

[p. 173]

en wilden haer versconen, maer sij werden op volle borsse bescaempt en ‘foy verraders’ na haer geroepen en daer afgedronghen⁽⁹⁾.

Ende den 21 dach werdt tot Antwerpen een gebodt gedaen, dat, wie den man conde wijsen, die de brieven in de predicatie gegheven hadde, soude hebben 200 gulden, verclarende dat het al versiert was, dat er geseydt werdt, en daer sommighe personen met besculdicht werden; maer men wist wel betere, maer 't werdt gedaen om het volck te stillen⁽¹⁰⁾.

⁺ Item om deser saecken trocken 8 calvinisten en 3 mertinisten na Hollant bij den prinsche van Oraengien, om te weten oft sijn contrackt en beloefte geen macht en hadde haer te bescermen van sulcx overvallen, want doer hem was haer den 2 September 1566 toegelaten de openbare predicatie, mits belovende te volgen 't gene, dat bij de generale staten geordineert sou worden, oft die 't niet volgen en wilde, soude tijt hebben om sijn goeden te vercoopen en uyt den lande te vertrecken, welcke vergaderinge de regente al achter houdt, al hadde sij 't beloeft⁽¹¹⁾.

(9) A.C., blz. 104.
De genoemde M. Joris is Joris Wybo, ook genaamd Joris Sylvanus, of Joris de Vlamynck: geboren te Thielt (1530) diende hij als leeraar te Lier, Antwerpen, en na 1567 bij de vluchtelingen gemeenten in Engeland. Sterft te Londen den 23 Juni 1576.
Zie over hem Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. III, 1494.

(10) A.C., p. 104.
A.A., II, p. 409: tekst van het gebod.

+ Die calvinisten seynden sen den prinsche om die quaeij aenslagen.

(11) Gachard, Corresp. de Guil. le Taciturne, II dl., p. 339.
In een schrijven van 21 Januari 1567 meldt Oranje aan de regentes burgers van Antwerpen te hebben ontvangen, welke hem over een geschil in zake de uitoefening der nieuwe religie onderhielden. Zijn hier deze gedeputeerden bedoeld?

[21 Januari 1567]

⁺ Item des nachts na den 21 dach Januarius is 't geschiet tot Hasselt, in 't landt van Luyck, dat de calvinisten alle der papen beelden afgeworpen hebben, en alle die beelden en ander siraten hebben sij op de merckt gebrocht en daer verbrandt. En ontrent 2 maanden lanck hebben de calvinisten aldaer binnen op de merckt gepredickt, en hadden daer geerne een papenkerck gehadt, maer het werdt geweygert en nou gebruyckten⁺ sij dit gewelt; en dit gewelt dachte de bisschop wel te wreken en wilde rechtelijcke procederen, alsulcke te moghen straffen. Ende hier was den predicant der calvinisten, Hermanus, present: lange is hij tot Maseyck geweest en oock tot Mastricht: overal waer wat stouts aen te grijpen is, dunckt mij, dat hij ontrent is. Tot Mastricht is langhe grooten twist geweest onder de kinderen en jongens, die malcanderen sloegen en hoopen vergaerden: d'eene was papists en de ander calvinists⁽¹²⁾.

⁺ Item deestijt werdt tot Antwerpen verboden en elders, eenighe wapenen uyt te mogen vueren sonder consent en paspoorten. Ende dat ter oorsaecke, omdat men sommighe steden geen wapenen toeseynden en soude: wandt deestijt werdt doer de regente de stat van Valecijn opgheeyst in den naem van den conick, en eysten, dat men daerin sou maecken, een kasteel op den kost van de gemeynte, ende dat se alle de kercken souden versieren als sij te voren waeren, op haeren koste en noch 15 persoonen tot haeren wille. Maer haer werdt geantwoerdt, dat se noch liever den lesten man wouden waeghen, en dan de stat ten lesten in brant stellen. Maer de regente en was niet vervaert van dat dreygen, maer dede van Mechelen en van Brusel vuel gescuts ende ander munitie na Valecijn vueren om de stat te bescieten. Ende die van Valecijn, die stelden oock haer gescut op sommighe torens, die se met eerden vulden en op de muren⁽¹³⁾.

⁺ Item deestijt is 't gebuert ontrent Ypren in Vlaenderen, alwaer den grave van Egmont consent in 't voerleden jaer gegheven heeft een houten

+ Tot Hasselt werden de beelden nou verbrandt en uyt der papen kercken geworpen doer de calvinisten.

+ Ende de omliggende dorpen brochten oock haer boecken en beelden som binnen oft sij haelden 't en werden al op de merckt verbrandt.

(12) Zie M. Dewez, Histoire du Pays de Liége, II, p. 165, 166, 167. Bruxelles, 1822. Ook, over den algemeenen toestand: Poullet et Piot, op. cit., II, p. 211, 10 Januari 1567.

+ Die stat van Valecyn werdt opgheeyst en daer werdt nou gescut derwaerts gescickt.

(13) A.C., p. 105.
Door een ordonnantie van 14 December 1566 had de regentes alle verkeer met de stad Valencijn verboden.
Terlinden, op. cit., p. 76.
Over het beleg van de stad: Pontus Payen, op. cit., I, p. 268.

+ Egmont begint doer de regente verleydt synde, die van de religie te straffen.

[p. 174]

kercke te timmeren, nou hadde hij consent gegheven van deselve kercke te breken, ende van dien hout een galge te maecken⁽¹⁴⁾.

(14) H.Q. Janssen, op. cit., dl. I, p. 256.
Algemeene aanduidingen over het optreden van Egmont in West-Vlaanderen, na 1 Januari 1567, bij F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 829 en volg.

[23 Januari 1567]

⁺ Item op den 23 dach hoorde men, dat doer spot, dat der regenten knechten en ruyteren deden, die van Valecijn uytquamen en hadden in 't midden van haer seer vuel gescuts. En als die ruyteren meijnden in te vallen, sceyden sy haer als 2 vluegelen en lieten 't gescut onder de ruyteren losse ende verstroyden er 400 en daer bleef er ontrent 200; en het gescut was noch niet daer.

⁺ Item die van Maseyck namen deestijt 6 vendelen guesen oft calvinisten in tot haerder bescerminghe, daer die calvinisten der stat seer blijde in waeren en scoten van blijscap, meynende nou wel bewaert te sijn voer den bisschop.

⁺ Item deestijt was den graef van Hoochstraten in de plaetse van den prinsche binnen Antwerpen, maer hij was goevernuer van Mechelen; maer de regente hadde daer nou eenen anderen, een jonckheere, een waele; vrempt te verstaen, want dit was geen teeken dat hij seer papist was, al hadde hij in Antwerpen den naem⁽¹⁵⁾.

⁺ Item op den 23 dach geschiede 't buyten Antwerpen in Borgerhout, dat, ter oorsaecke van disputatie in der religie, een man doodgesteken werdt, ende daer bij was heer Cornelis den eersten predicant, die op 't Kiel buyten Antwerpen predickte. Maer hij en conde 's niet gebeteren, het gesciede verradelijck, want den steeck werdt over een duere gegheven. Ende hier duer vermaenden de mertinisten en calvinisten predicanten op den 29 dach Januarius haer gemeynten, dat sij haer doch wachten souden van onnutte disputatien en geen scimpelijcke liedekens oft reffereynen en souden maecken, opdat sulcx scandale niet meer en gescien.

⁺ Item in 't eynde deser maent, hadde de hertoginne van Parma vorhanden de predicatie der mertinisten tot Antwerpen te doen verbieden, doer raet van haeren aenhanck, mits dese altoos gehoorsaem wilden wesen der overheyt, om dan daerna de ander met gewelt te verbieden. En het volck was hierin beroert, ende de predicanten vermaenden 't volck, oft het so quaeme, dat sij toch geen oproer en maecken en souden, noch het sweerdt niet aenveerden, ende anders niet doen dan bidden sonder ophouden. En oft het wesen moeste, so wilden sij liever vertrecken en het stof van haeren scoenen cloppen, dan om haerentwille landen oft steden bedorven souden worden: en liefver dat doen, dan met de calvinisten verbont te maken, malcanderen te bescermen met ghewelt⁽¹⁶⁾.

Item in 't eynde van deser maent, waer(en) de edelen des nieuwen⁺ verbonts tot Brusel ontboden, voer de hertoginne van Parma, als regente van des conicx Nederlanden. Maer sij en wilden er niet comen, iet quaets vermoeyende: maer sij waeren bij malcanderen gecomen tot Breda, als den prinsche van Oraengien, den grave van Huerne, den grave van Culenborch, den grave van Hoochstraten, heer Heyndrick van Brederode en sommige andere. Maer men hoorde niet, dat Egmont daer was geweest,

+ Scermutsinge voer Valecyn.

+ Die van Maseyck nemen 6 vendelen guesen in teghen den danck van den bisschop, haer heere.

+ Hoochstraten als gouverneur van Mechelen wordt afgesedt.

(15) Aangesteld was Robert de Trazegnies, heer van Sepmeries, maître d'hotel van de regentes.
De aanstelling gebeurde in dato 22 Januari 1567. De regentes noemde hem; ‘fort zéleux de la religion catholique et homme de bien’.
Morillon merkt aan; ‘... qui est bon seigneur et ne pescherat par malice’.
Zie Gachard, Corresp. Phil. II, t. I, p. 500-508.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 287.

+ Dootslach om disputatie.

+ Hoe vorhanden was, der mertinisten predicatie alleen voor het eerste te verbieden.

(16) A.A., XI, p. 216. Brief der regente in dato 23 Januari 1567, aandringend op het herstel der orde, en ophouden der preeken, daar de koning weldra in het land zal komen.

+ De edelen werden voer de regente ontboden maer't geloef was uyt.

[p. 175]

⁺ want hij was haer afgeweken en van de regente verleydt met giften en gaven en noch dagelijcx hem vuel dinghen beloefden en sijnen kinderen. Ende men hoorde, dat graef Lodewijck van Nassou, des prinschens broeder, uyt den hove gebannen was⁽¹⁷⁾.

+ Lodewyck van Nassou werdt gebannen.

(17) Over de bijeenkomst te Breda, zie: Rachfahl, op. cit., t. II, p. 852.
Vermoedelijk werd het gerucht betreffende Lodewijk van Nassau gemakkelijk geloofd, omdat Lodewijk in Januari naar Duitschland was vertrokken. Trouwens aan Lodewijk van Nassau was de toegang tot Brussel ontzegd; zie: Te Water, Historie van het verbond en de smeekschriften der Nederlandsche edelen, IV, p. 423. Middelburg, 1776-96.
De lijst der edelen, aan wien de toegang tot Brussel verboden was, wordt hier door Te Water medegedeeld: juist is deze evenwel niet: wij zullen weldra gelegenheid hebben enkele wijzigingen aan te brengen.