De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

December 1566.

[1 December 1566]

In 't eerste van deser maent was tusschen die van der religie oft calvinisten⁺ en de gheestelyckheyt van 's Hertoghenbosche een contrackt gemaeckt om elck malcanderen in vrede te laten, gelyck binnen Antwerpen en elders, also dat daer nou de uytgejaechde papen en nonnen weder in stat quaemen en haer diensten, missen en ander seremonien begonden te doen als te voren⁽³²⁴⁾.

+ Contrackt binnen Bosche tusschen de papen en die van de religie.

(324) Cuypers-van Velthoven, op. cit.: over de onderhandelingen met de gereformeerden, blz. 113.
Het afgesloten kontrakt, dat dus het religiestatuut vastlegde, p. 115.

[5 December 1566]

Item op den 5 dach December werdt tot Antwerpen op de Peerdemerckt in der mertinisten kercke een cleermakers vrouwe gegraven, en dit was de eerste, die in eenighe nieuwe kercken gegraven werdt, want elck begroef syn dooden op der papen kerckhoven en elck na syn manire, soo 't hem beliefde. Maer daer waeren wonderlycke arguatien onder 't volck: waer een houwelyck versocht werdt, daer vraechde men elck na syn geloove oft religie; waer een kint te doopen was, daer moest men getuyghen soeken na de religie gesint, daer hy 't wou doen doopen; waer men een cnaep oft maert sou hueren, was 't oock te vragen: ‘Hoe sy dy gesint.’ En dan noch het meeste, den man wou hier, de vrou daer; oft daer ouders gestorven waeren, d'een wou se na die manire begraven hebben, en d'ander na dese en so voorts.

⁺ Item in 't eerste deser maent werdt tot Hulst een predicant der calvinisten gehanghen, ende dat van weghen der regente⁽³²⁵⁾. Maer die van Valecyn joegen de papen en monicken al uyt, nou sy belegert werden, en oock sommighe oude heeren en andere die niet calvinis en waeren, met⁺ wyf en kinderen, omdat den cost te langher duren soude, die men haer socht te benemen.

+ Tot Hulst werdt een predicant gehanghen.

(325) Niet vermeld bij J. Crespin, Histoire des Martyrs.
Wel werd half November de predikant der calvinisten Balthasar Pieters, in die stad werkzaam, door de troepen van Egmont verjaagd.
H.Q. Janssen, De Kerkhervorming in Vlaanderen, dl. I, p. 248.

+ Die calvinisten jagen al wat geestelyck was uyt Valecyn.

[p. 128]

⁺ Ende deestyt is oock tot Brusel gecomen de grave van Huerne, eyschende van der regenten syn betalinghe, die de conick hem sculdich was, want hy cappiteyn was van het casteel van Doernick, alwaer sy nou eenen Spaengiaert ingestelt hadde, waerom Huerne nou betaelt wou syn: en 't werdt hem geweygert. En is daerom na Weert gereyst in syn landt, en heeft tot Huern en tot Weert alle de papen doen uytjaeghen: en gaf elck 4 st, maer die oude wou hy geven 4 st. des daech; also was dit een wonderlycke weerelt⁽³²⁶⁾.

⁺ De mertinisten en calvinisten, die predickten seer teghen malcanderen en sommighe der mertinisten predicanten trocken met consent in sommighe Vlaemsche steden en werden ontfangen met consent van den hove: maer ick liet my merckelyk voerstaen, dat het hof en de papen de tweedracht⁺ der mertinisten wel behaechde, en der mertinisten predicanten deden ontfangen, om 't volck van de calvinisten te trecken, want de mertinisten en soecken geen gewelt en connen 't weder verbieden; en de overheyt, die de mertinisten soecken voer te staen, denckt de regente met haeren listighen aenhanck al wel mettertyt te verdryven, tensy dat het Godt niet en belieft. Maer ick sach een vreese hier tot Antwerpen onder de calvinisten, hoewel sy, so wel als de mertinisten, haer 3 kercken noch al voorts timmerden en oock in ander steden. En sy gaven wel vuel spraecken uyt, dat men wat vrempts sou hooren, en dat de calvinisten van ander steden te velde souden comen oft knechten aennamen om Valecyn te ontsetten; maer my docht dat het verre noch van daer was: de vreese was onder haer, en mits sy geen behulp meer aen Egmont en hadden, die haer eerst aldaer in sterckte, en nou de regente al laet geworden met gebieden en herbieden⁽³²⁷⁾.

+ Den grave van Huerne jaecht alle de papen uyt syn landt en aenveerdt haer (goedt?)

(326) Over dit geschil van Hoorn met de hertogin.
Zie: Gachard, Corresp. Philippe II, t. I, p. 483; aldaar ook een verklarend schrijven van Hoorn aan de Regentes in dato 20 November, p. 486.

+ De predicanten der mertinisten worden in Vlaenderen gesonden en ontfangen.

+ De calvinisten compt overal in Vlaenderen vreese.

(327) J. Lehnemann, Historische Nachricht von der vormahls im sechzehenden Jahrhundert beruehmten Evangelisch-Lutherischen Kirche in Antorff. Francfurt a/M., 1725, p. 54, 55 en 62.
Wijst op de verhouding tusschen de ‘ketters’ en de overheid.

[15 December 1566]

⁺ Item den 15 dach Decembris, so gesciede 't tot Ypren, dat de calvinisten van buyten de stat uytter predicatie quamen, en als de predicant binnen quam, soo waeren doer papen raet, in een huys knechten geleet, mogelyck niet sonder wete van de overheyt; dese scoten dapper na den predicant, maer andere werden gequets en sy waeren, na bevel, sonder wapenen ter predicatie geweest; ende elck liepe om wapenen, maer den predicant, die erbeytde seer om 't volck te stillen, om oorsaeck te hebben van claghen: maer de papen werden selden gestraft⁽³²⁸⁾.

Ende deestyt werden oock sommighe predicanten der calvinisten tot Antwerpen voer de heeren ontboden, en vraechden haer wie de scade⁺ betalen soude, die in de kercken en cloosters gedaen is. Waerop sy wel antwoerde gaven, en seyden: ‘Wie houden de weduwen en weesenkinderen van die haer vaders overlanghe jaeren gedoyt syn en van haer goeden berooft, welck waer lichter om doen?’ Also dat de heeren sweghen.

Maer tot Hasselt hebben de calvinisten tot in dese maent toe, al buyten der stat gepredickt; maer sedert den 8 doch hebben sy met gewelt daer binnen gepreeckt, en de overheyt gequets, die 't wouden beletten.

+ Na den predicant tot Ypren wordt gescoten.

(328) Zie enkele aanduidingen.
H.Q. Janssen, op. cit., t. I, p. 257.

+ Men vraechde de calvinisten wie de scade der kercken betalen soude.

[p. 129]

Also dat se oock al gewelt doen in vuel plaetsen, ende de bisschop van Luyck nam oock volck aen, om die van Maseyck en Hasselt en andere, die hem seer rebelleerden⁽³²⁹⁾.

(329) Zie H. Pirenne, op. cit., t. IV, p. 297-298.
Ook Daris, op. cit., p. 273.

[19 December 1566]

⁺ Item den 19 dach Decembris, so quamen 's avonts ten 10 uren sommighe pastooren en canonicken voer de heeren, op 't stathuys en seyden, dat se wel wisten en verstaen hadden, dat de gemeynte der calvinisten hadden onder haerlieden gemaeckt honderste en tiende mannen om, met seker ordinantie, ons en alle monicken uyt te jaeghen. Maer⁺ 't en was also niet: dan daer was onder haer wel vermaen af geweest; maer omdat myn heer van Hoochstraten nou tot Brusel was, so was er alreede vreese onder haer ende waeren oock seer hittich om den calvinisten wraecke te doen gescieden⁽³³⁰⁾.

Ende de regente vergaderde tot Brusel en daerontrent daghelycx vuel knechten, ende het was verboden eenighe victalie binnen Valecyn of Dornick te vuren, in welcke steden de calvinisten meesters waeren, en hadden oock alreede crychsvolck daer ontrent; ende de calvinisten maeckten oock vergaderinghe van crychsvolck te velde ontrent Ypren, maer ick duchtede, dat se al quaden raet hadden: men en conde niet hooren, dat eenighe van de principael heeren haer de saecken wilden moeyen⁽³³¹⁾. Men en conde niet mercken, wat de heeren, die teghen d'inquisitie syn geweest, nou voerhanden hadden; dan men sach, dat elck sweech en lieten de regente al doen, soo sy 't verstont, sedert dat se gesien hebben, dat den grave van Egmont met de regente aengehanghen heeft, en haer in Vlaenderen laet doen, dat sy wil. En daer gedaen hebbende, mach dan in Hollant en Zeelant en Vrieslant en Gelderlant en Brabant mede van gelycken doen, alwaer 't den prinsche van Oraengien en Brederode en Huerne en andere noch al in stilte houden, en maecken dat elck tevreden is, dat de papen haer diensten doen en de andere oock predicken en haer biddinge doen, hopende noch tot de generale vergaderinghe der staten te comen, daer hem dan elck na beloeft te regieren. Maer de regente belovet en ick duchte, als sy sterck van gewelt sal syn, (sy) niet en denckt te doen⁽³³²⁾.

⁺ Item deestyt hadden de calvinisten een plaetse gehuert in de Nieuwstat tot Antwerpen by het coophuys, daer sy in predickten, welck waeren geweest een deel stallinghen, daer se nou de sceymuren doer ghesmeten hadden, en so was 't redelyck bequaem en onder 't drooghe: maer sommighe, die noemptden 't nou den ‘Calfstal’ omdat sy er nou in preeckten⁽³³³⁾. Ende grooten twist was er tusschen haer en de mertinisten.

En te meer craierden sy, omdat nou de mertinisten onder malcanderen⁺ verscheydenheyt hadden, want op de Peerdemerckt in haer een kercke, geheeten ‘den Reygher’, predickte een predicant geheeten Joannes Ditmaer⁽³³⁴⁾, desen en brack het hostie niet, in 't uytdeylen des sacraments, en de andere predicanten hebben suslange gebrocken. Maer hy

+ Vreese onder de papen.

+ Nochtans so werdt voer haer krychsvolck doer de regente vergadert.

(330) A.C., blz. 102.
Deze geruchten waren blijkbaar in verband met de aanwerving van krijgsknechten rond de stad, en het plan der calvinisten zich met geweld tegen elke poging tot verdrukking te verzetten.
Van der Essen, Le progrès du luthéranisme..., op. cit., p. 198.

(331) Ch. Terlinden, Liste chronologique provisoire des édits et ordonnances des Pays-Bas. Règen de Philippe II (1555-1598), p. 76. Bruxelles, 1912.
In dato 14 December 1566 werd de stad Valencijn rebel verklaard en aan elkeen verboden eenige betrekking met de stad te onderhouden. Denzelfden dag ging een ordonnantie tegen de gewapende benden welke zich in Vlaanderen vertoonden, op. cit., p. 75.
De predikant Petrus Dathenus spoorde in Zuid-Vlaanderen de calvinisten tot gewapend verzet aan.

(332) De vastberaden houding der Regentes in zake de beteugeling van Doornik en Valencijn scheen inderdaad meerdere edelen tot kalmte te brengen: althans Egmont toonde een ijver die zijn naam bij de protestanten in Zuid-Vlaanderen zou gehaat maken.
Zie: F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 829.

+ De calvinisten repareren haer derde kercke, welcke eenen koestal te voren was.

(333) A.C., p. 97. Hier plaatst de schrijver deze gebeurtenis evenwel einde September 1566, wat ons inderdaad juister toeschijnt, omdat rond deze tijd bij gemis van kerk, de preeken nog steeds in open lucht plaats hadden.

+ Van verschil dat onder de mertinisten quam in 't sacrament.

(334) Ditmar Tymannus, een hollandsch predikant die meerdere jaren in Duitschland was opgetreden, en alhier zeer geliefd was.
Zie: Pont, op. cit., 79 en 96.

[p. 130]

⁺ seyde: ‘Na de confessie van Ausborch behoort 't heel te wesen, en ick heb 't 18 jaeren lanck in Duytschelant anders niet uytgedeylt’, niet misprysende syn broeders, omdat sy 't gebroken hadde; seggende: ‘Onse salicheyt en is niet in 't breken, maer in 't geloofich ontfangen.’ Also wilde hy 't om der calvinisten wil niet veranderen, oft de ander doen veranderen, seggende: ‘Wouden wy effen gelyck Cristus dat gedaen heeft, so en mochten er geen vrouwen ontfangen, noch tot geen siecken draeghen en den crancken behoeft de medecyn, leert Cristus selve. Ende in dien tyde en wist men de wete niet, om so wel cleyn hostien te backen en de heere werdt altoos gekent in 't breken des broots, so effen brack hy 't, dat ons niet mogelyck en waer sonder cruymelen, en so mach men 't wel heel laten.’ Maer nochtans bracht het groote murmuratie onder het volck⁽³³⁵⁾.

En die geleerde, uyt Duytschelant gecomen, hielden somtyts eenighe disputatie met de calvinisten, maer het moveerde meer twist dan vrede. Ende de spraecke was geweest, dat men in de vergaderinghe der generale⁺ staten sou eenighe disputatie houden, alwaer dat mocht de reden gehoort worden, en het beste d'overhant houden ende tot eenicheyt comen. Maer de regente noch haren aenhanck, noch alle de papen en soecken niet de vergaderinghe der generale staten, noch oock niet de ackordatie noch eenicheyt der 2 religien, maer hebben liever, dat se twistich syn en dat is haer een voordeel⁽³³⁶⁾.

⁺ En het gesciede, op den 2 kersdach oft 26 December, in der mertinisten kercke na den noen, die genoempt was den ‘Lymhoff’, dat 8 calvinisten crackeel sochten teghen die daer quamen, om de kinderen te doopen. En den predicant seyde oock wat, en sy riepen: ‘Bloetdrinckers en vleescheters’; ten lesten riepen sy: Steeckt, slaet, latet bloet in een pan loopen, so mach men buelinghen maecken. Maer doer het gekrysch der vrouwen sceyden sy⁽³³⁷⁾.

⁺ Item deestyt begonden eenighe calvinisten, die in Vlaenderen te velde begonden te liggen, de kercken en aptdyen te verbranden, met de hoeven en scuren daerby, en dat ontrent Dornick, en Valecyn en Rysel. Ende dese lieten haer noemen ‘guesen’, ende begonden haer heel op te werpen en knechten aen te nemen, en deden de papen vuel spyts, daer sy se vonden. Ende onder al werdt oock verbrant de aptdye van Mesenen, alwaer den apt in de afsmytinge de smyters dede verslaen⁽³³⁸⁾.

+ Hy leerde oock, dat sy niet lange breken en souden, maer dat om den swacken en den krancken in 't verstaen toelieten, gelyck Paulus de besnydenisse wel toeliet en selve Timoteo besneedt, omdat hy de Joden winnen soude; welck besnyden Cristus verbode; maer doen sy 't geheel wilden so houden, stelde hy sich daer teghen.

(335) Zie: Pont, op. cit., p. 84.

+ Van twist onder 't volck, om dese 2 religien, die elck de beste willen syn.

(336) De duitsche theologanten hadden alhier door hunne strakheid heel wat twist en verwarring gesticht: hunne houding is er wellicht niet vreemd aan, dat de Luthersche gemeente alhier minder aanhangers bij de bevolking vond.
Zie: Groen, Archives, t. II, p. 307 en 402.
J.-P. Blok, Correspondentie van en betreffende Lodewijk van Nassau, p. 58. (Werken van het Histor. Genootschap. Utrecht, 1887.)
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 847.

+ Twist in der mertinisten kercke doer de calvinisten, die gewelt sochten.

(337) De woorden ‘Bloetdrinckers’ en ‘Vleescheters’ doelen op de theorie der Ubiquiteit, door de lutheranen hier gehuldigd: de aanwezigheid van Christus' lichaam ‘in den heylighen avondmael’.
Zie: Pont, op. cit., p. 106.

+ Die calvinisten te velde liggende,verbranden de apdye van Mesenen en meer andere.

(338) Hocquet, op. cit., p. 158.

[26 December 1566]

Item den 26 December en den 29 December werden de calvinisten gesleghen te Waterloo in Vlaenderen en te Lannoy, van der regenten⁺ crychsvolck, daer de calvinisten wel in beroert waeren; maer sy waeren als scapen sonder herder, synde sonder hoofden, alleenelyck hadden se eenighe cooplieden tot overste. En sommighe calvinisten trocken noch uyt Antwerpen om de knechten aen te vuren, maer daer was er wel by 700 geslaghen en sy waeren 14 oft 15 vendelen geweest. Maer noch som, on-

+ De calvinisten oft guesen worden in Vlaenderen gesleghen.

[p. 131]

ghewapent, en sommighe van de knechten van Antwerpen liepen uyt den dienste derwaerts, en die orloff begeerden en de calvinisten oft guesen wilden voerstaen, men liet se loopen⁽³³⁹⁾. Ende deestyt nam heer Heyndrick⁺ van Brederode hier buyten Antwerpen crychsvolck aen, om na Vianen in syn landt te scicken, dat hy wilde bescermen: ende de calvinisten lieten haer duncken, dat het tot haeren voerdeel sou wesen. Maer⁺ my dochte, dat ick sach, dat de heeren, die teghen d'inquisitie verbont gemaeckt hebben, de regente al laten handelen met de calvinisten, so sy wilt, en laten de calvinisten doen, so sy 't verstaen, opdat sy niet sculdich gevonden en worden teghen den conick te wesen, dan met goede redenen en vermaninge sonder gewelt⁽³⁴⁰⁾.

Item deestyt maeckten de calvinisten en mertinisten teghen malcanderen sommige refereynen en liedekens, en waer niet al om scryven, de woerden en twisten, die er gebuerden. Godt kent die beste.

Item den lesten dach quam een droncken paep in der calvinisten Walen kercke en stiet den Walen predickstoel omverre en brack. En werdt gevangen, maer hadde een calvinist oft mertinist sulcx gedaen, de doot sou gevolcht hebben⁽³⁴¹⁾.

Dit is nou het eynde van dit verdrietich jaer, maer Godt de heere hadde de vruchten en zeevisch seer overvloedich gegeven, het coren had men voer 30 en 33 st: maer de neringhe van ander coopenschap was cleyn.

Finis 1566.

(339) Over deze gebeurtenissen:
Pontus Payen, op. cit., t. I, p. 279.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 186.

+ Brederode neempt volck by Antwerpen aen.

+ De calvinisten meynden, het soude haer voerdeel wesen.

(340) Eerst rond Februari nam het aanwerven van troepen aanvang. Wel had men einde December het besluit daartoe genomen. Begin Januari had echter de vlucht van calvinisten uit Vlaanderen, heel wat strijdvaardige elementen rond Antwerpen vergaderd.
A.A., XI, p. 210, 211, 222.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 861.

(341) A.A., XI, p. 198. Brief van Hoogstraeten aan de Regentes.

[p. 168]

EINDE 1566.