De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Mayus 1567.

[1 Mei 1567]

⁺ Item in 't eerste van Meye quam den roep tot Antwerpen, als hoe dat heer Heyndrick van Brederode, heer over Viane, die nou syn volck hadde ligghen boven Amsterdam in 't Waterlant, Ter Vele, en daerontrent; en hadde Viane verlaten, mits hertoch Erich en de grave van Megen daerontrent waeren; en den grave van Arenborch bracht oock van der regenten wegen volck na Hollant. Nochtans, so was hy met sommighe edelen overgesceept na Empden, en verliet syn knechten: maer (liet) de kinderen van Batenborch als overste onder syn volck; sommighe seyden, dat het

+ Heer Heyndrick van Brederode verlaet syn krychsvolck.

[p. 218]

geen wycken en was, maer dat hy by een vergaderinghe der verdreven oft gevluchte heeren moest wesen tot Dillenborch boven Cuelen. Maer vele seyden noch, dat den grave van Empden volck aennam, om Brederode by te staen: maer 't en was niet, dan om syn eyghen landt te bescermen; maer hy, noch den vorst van Cleve, al was er vuel roeps af onder 't gemeyn volck, en begeerden haer teghen het hof van Borgoengien niet te stellen, als men haer niet en ruerde⁽⁹⁵⁾. Nochtans was 't een jammer, dat alle dat volck in peryckel was van geslagen te worden; nochtans waeren sy sterck genoech, maer daer geen hooft en is, is 't peryckeleus vechten. Oock en waeren se niet so wel alle versien van wapen, als haer vyanden; men vermoeytde, dat se alle wycken sullen, die kunnen overgeraecken. Maer 't hof begonde eenighe scepen met gescut te versien en krychsvolck, om het overvaren te beletten en haer 't scepe te vervolgen en te bevechten⁽⁹⁶⁾.

⁺ Item de regente, binnen Antwerpen synde, ginck met allen haeren aenhanck dickwils ter kercken, dan in de eene kercke, dan in de andere: en de kercken werden wederom so seer verchiert, als 't mogelyck was: hoe lancx, hoe meer, want alle ambachten en gulden moesten weder haer autharen verchieren. Ende deestyt was tot Antwerpen vuel gelts tscepe aencomen voer de regente uyt Spaengien, om syn landen te beschermen en de Roomsche kercke.

⁺ Item deestyt was 't den borgeren tot Antwerpen verboden op de brugghen der statpoorten stil te staen, op de verbuerte van den mantel, also dat de borgeren dat seer gewoon waeren; so werdt menigen mantel van de soldaten genomen, sonder haer eerst te adverteren, anders dan dat het gepubliceert was en oock op de poorte gescreven. Item op den 4⁺ dach Meye, so werdt tot Antwerpen de jaermerckt ingeroepen na de oude gewoonte, een iegelyck syn oude vryheyt; maer uyt dese oude vryheyt waeren dese uytgesteken: alle vagebonden, ballingen, ministers ende predicanten van de quade seckten, verloopen uytlandtsche ketters en apostaten; ende insgelycx die hoofden ende authueren van de beruerten, en die haer hebben laten inscryven, en wapenen in 't velt tegen den conick gedragen hebben, en de kercken gesceynt en beelden gebroken hebben syn in den ban des heyligen rycx⁽⁹⁷⁾. Item deestyt is hertoch Erich van Bruynswyck van der regente wegen binnen Viane gecomen in de stat van Brederode, want syn volck was er al uyt en so en dede de gemeynte geen wederstant.

(95) De ontvangst van Brederode was echter niet hartelijk: op 30 April kwam hij aldaar aan, doch wegens de afzijdige houding van den Graaf van Oost-Friesland trok hij verder naar Bremen. Cfr. F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 893. Men zie ook J. van Vloten, op. cit. (1567-1572), p. 254-255.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 168.

(96) Zoo graaf van Meghem als Arenberg hadden reeds schepen opgetuigd om den weg naar Oost-Friesland voor de vluchtelingen af te sluiten.
Het was een van Arenbergs vaartuigen, dat zooals wij verder zien zullen, een schip met geuzenleiders en soldaten wist te overvallen.
Zie J. van Vloten, op. cit. (1567-1572), p. 245.
Brief van Arenberg aan de regentes, in dato 5 Mei 1567: ‘...ayant à cest effect faict esquipper batteaulx de guerre... et seq.’

+ De conick seyndt gelt oft synen raet om de inquisitie voer te staen.

+ Verbodt tot Antwerpen op de brugghen stil te staen.

+ Wie uyt de vryheyt der jaermerckt van Antwerpen gestoten werdt.

(97) Over het bezoeken van kerken door de regentes, zie A.C., blz. 132.
Het uitroepen der Sinksenmarkt: A.C., blz. 133, 134.

[7 Jmei 1567]

⁺ Item op den 7 dach Meye so werden tot Antwerpen 6 van der royroeyen sergianten gehanghen, die sonder haers meesters wete buyten Antwerpen overlast gedaen hadden: en den luytenant van ‘Spelleken’ de royroede, stierf subyt en dese hadden hun geroempt noch vuel borgers te hanghen, die noch achter straten ginghen⁽⁹⁸⁾.

⁺ Item op den 7 dach Maye quam de tydinghe tot Antwerpen, als dat heer. Heyndricx van Brederode volck gesleghen en verdreven was, maer

+ 7 boeven gehanghen.

(98) De ‘roy-roede’ hier met den naam Spelleken genoemd, Jan Grauwels geheeten, was eerst in Januari door het hof aangesteld.
A.C., blz. 105.

+ Brederodes volck verstroyt en gevanghen.

[p. 219]

't en was al uyt also niet; maer sy waeren al tscepe wechgevlucht na Emptden en over de Suer zee: maer daer waeren eenighe schepen genomen doer den grave van Megen, die alle gevangen genomen werden, ende daer waeren de overste meest in, als de 2 kinderen van Batenborch, en die werden som na Vilvoorden gevuert. Ende de gevluchte knechten trocken vast na het landt van Cleve opwaerts en sceyden soo, ende men en hoorde nou niet sekers van Brederode, waer hy was. Wie conde desen handel gronderen: men meynde dat hy wonder uytgerecht sou hebben, maer nadat er Egmont, een pylken van die bussel van sevenen, uytgetrocken is, so is nou die gansche bussel verstroyt⁽⁹⁹⁾.

⁺ Item deestyt, so werdt tot Antwerpen de wapenen van de borgeren bescreven, waerduer de borgeren vreesden, dat sy 't souden moeten overbrenghen. Maer men beloefde, dat sulcx niet gescieden en sou, en oock waer 't ongelyck, want hadden de borgeren geen wapenen gehadt, sy en souden de calvinisten in Meert niet hebben connen wederstaen.

(99) Chronijck der stadt Antwerpen (G. Bertrijn), p. 187, Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen, n^o 5. Antwerpen, 1879.
Een verslag over het gebeuren, bij Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 457.
J. van Vloten, op. cit. (1564-1567), p. 141. Zie ook nota 96.
Gachard, Corresp. Phill. II, t. I, p. 533.
Het verhoor der gevangenen: Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 648.

+ Wapenen uyt Antwerpen bescreven.

[10 Mei 1567]

⁺ Item op den 10 dach so spuelden de Walsche soldaten binnen Antwerpen een guyterye met Sint Jop, stellende eenen camauten op een peert, daer sy vuer spuelden: ende voer desen geconterfeyten Jop moesten de papen een misse doen, en deden 't geerne voer haer dienaers en voerstanders; ende nou dorsten sy weder wel met het sacrament gaen bellen, als men de krancke besocht, welck sy een jaer oft daerontrent gelaten hebben⁽¹⁰⁰⁾.

⁺ Item den selven dach werden tot Antwerpen 3 beeltstormers gehanghen op de Merckt en hadden oock tot Outsterweel in dienst geweest; noch werden op den Oever dry van der royroeden sergianten gehanghen: also dat nou 2 galgen in Antwerpen stonden⁽¹⁰¹⁾. Item deestyt waeren⁺ tot Valecyn wel hondert borgers gevanghen calvinisten, die de stat ingehouden hebben teghen de regente en dit en waeren maer van de prinsipaelste: ende alle papisten, die voer het belegghe van Valecyn uyt der stat gevlucht waeren en met de calvinisten niet en wilden aenhanghen, die waeren nou vrije, dat se geen soldaten in haer huysen en dorsten (moesten?) houden.

⁺ Item den selven dach werdt tot Antwerpen een Italiaen gevanghen, die een calvinist bedraghen hadde en vuel quaets afgeseyt meer dan 't was en dat omdat hy niet en soude derven betalen: de somme was duysent pont Brabants, meynende also quyt te syn van syn scult; denselven⁺ dach werden tot Antwerpen 8 boeren van Turnout gevanghen ingebracht, die men opleyde, dat se beeltstorminge gedaen hadden.

Item deestyt moesten die borgeren van Liere alle sweeren de conick en der regenten getrouwe te syn, ende dat, in al dat men haer gebieden sou, al waer 't teghen haer concientie, sweerende oock de kercken en geestelycke persoonen en goeden te bescermen: en daermede so waeren sy vrye van krychsvolck uytter stat; voer sulcx waeren ander steden vreesende, en dit dede vuel volcx uyt den lande wycken.

+ Guyterye in de kerck bedreven doer de Walen.

(100) A.C., p. 133.

+ Beeltstormers gehanghen.

(101) Zie A.C., blz. 133-134.
Ook A.A., XIV, p. 44.
De beschuldiging door de Hooger Vierschaar. A.A., IX, p. 355 en volg.

+ Hondert borgers tot Valecyn gevanghen.

+ Een Italiaen gevanghen om syn verraders hert.

+ Boeren gevanghen om beeltstorminge.

[p. 220]

⁺ Item deestyt is den grave van Meghen met crychsvolck binnen de stadt van Amsterdam gecomen, waerdoer vuel ryckdoms, die calvinist waeren, gevlucht syn⁽¹⁰²⁾.

+ Den grave van Meghen in Amsterdam.

(102) Ter Gouw, op. cit., t. VI, p. 198: Meghem bleef voor Amsterdam legeren. Eerst den 8 Mei kwam de heer van Noircarmes met zijn troepen in de stad. Op. cit., p. 217.

[12 Mei 1567]

⁺ Item op den 12 dach in Meye quamen binnen Antwerpen 2 ambesaten uyt Duytschelant gesonden van den keyser Macximilianus, waeruyt 't volck verblyt werdt, latende haer voerstaen, dat sy van eenighe vorsten gesonden werden om beter middel in de landen te kryghen, en dat de confessie van Ausborch mocht geleert worden, en 't vervolch een eynde mocht hebben; maer sy quamen om na Engelant te trecken en een houwelyck te versoecken, vanwegen des keysers broeder aen de coniginne van Engelant. Maer men hoepte, dat se wyser sou syn, want 't en was maer om het landt tot den pausdom weder te brenghen, want men verstaet dat syn broeder seer papists was. En daerenboven hadden vuel groote heeren, als den keyser, den conick van Spaengien en Vranckeryck en andere met den paus een sterck verbont gemaeckt, de Roomsche kercke in haeren lande voer te staen en andere landen daertoe te dwinghen; maer een heere is er boven haer in 't alderhoochste⁽¹⁰³⁾.

⁺ Item deestyt waeren tot Antwerpen by den raet van de regente de 4 nieuwe kercken van de calvinisten en mertinisten, die sy in corten tyt opgetimmert hebben, verwesen om te vercoopen; dies souden de coopers die moeten terstont tot in den gront afbreken en haer profyt met de stoffe doen en elders toe gebruycken. Ende sy hebben elck 3 kercken gehadt, maer die 2 en waeren maer gehuerde scuren; maer dit waren gecochte erven en so waeren die al verbuert⁽¹⁰⁴⁾.

+ Een houwelyck werdt versocht aen de coniginne van Engelant om tot voordeel te comen van de Roomsche kercke.

(103) Deze ‘ambesaten’ kwamen ook te Gent.
Zie Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. II, p. 222. Bedoeld is hier dus een huwelijk van Karel van Steiermarken met koningin Elisabeth van Engeland. Het waren de graven Stolberg en Koenigstein welke als afgezanten van den Keizer naar Engeland gingen. De heer van Maldeghem werd hun door de regente toegevoegd.
Zie Kervijn, op. cit., t. IV, p. 457, 458, 459. Aldaar ook over het vermoeden van het huwelijk en over een verbond der Roomsche vorsten. Op. cit., p. 460.

+ De nieuwe kercken tot Antwerpen werden verwesen gebroken te worden tot in den gront.

(104) Zie A.C., blz. 134.
Het vertoog der regeeringsbenden aan de regentes, ten einde over die kerken te mogen beschikken: A.A., IX, p. 358. Door appostille van 9 Mei 1567 voldeet de regente aan den wensch, evenwel onder dit beding, dat op de plaatsen der kerken kruisen zouden worden gesteld, loc. cit.

[13 Mei 1567]

Item op den 13 Mey werdt tot Breda een gebodt gedaen van der regenten wegen, dat alle die teghen den conick wapenen gedragen hebben, souden vertrecken binnen 3 dagen uytter stat.

[15 Mei 1567]

⁺ Op den 15 dach werden tot Gendt 3 beeltstormers gehanghen en den 18 dach noch 5: maer dit waren meestal boeven te voren geweest; maer die boeren onlancx in Antwerpen gebracht werden afgelaten, want sy en hadden de beeltstormers maer wagens oft peerden geleendt, en dat by bedwanck.

⁺ Item deestyt moesten binnen Antwerpen de cramen van 't groot kerckhof gedaen worden, en daer niet meer weder en quamen, want het de heeren, de canonicken, also beliefde. Sy hadden nou al haer willeken: en teghen dit hoochtyt was er eenen steenen Cristus gestelt met een riet en roede, daer men weder keerskens voer ontstack en der ambachten autaren werden alleskens opgericht; maer de oude cleercoopers hadden daer een scilderye brocht, die de papen niet wel en behaechde, te weten,⁺ eenen Cristus en eenen Moyses, groote figuren met de tafelen gescreven; waer in gescreven was, naer het inhout, dat men geen beelden en sou eeren noch aenbidden. En Cristus hadde duyvel en doot onder de voet en het hantscrift was gescuert, en hadde al voldaen. En dat bewys en stondt

+ Tot Gendt beeltstormers gehanghen.

+ Stichtinge der afgoden.

+ Eenen stichtelyck autaer en mochten de papen niet sien.

[p. 221]

haer niet aen, want so en waeren haer missen niet: en het volck stondt dick om sulcx te sien⁽¹⁰⁵⁾.

⁺ Ende de gansche kercke en het kerckhof en alle de autaren werden gewyt van den bisschop van Cameryck; maer hy weygerde eerst den autaer van de oucleercoopers te wyen, maer de sommige die spraecken ten besten en soo werdt hy oock besproeyt als andere; en hadde van elck ambacht 6 gl. voer den grooten erbeyt.

(105) Men leze over dit feit het bericht uit Antwerpen in dato Mei 1567, met beschrijving van het beeld en het verhaal van het konflikt.
Groen, Archives, t. III, p. 78, n^o CCLXXIII. ‘Nouvelles diverses pour la plupart relatives aux Pays-Bas.’

+ De kercken en autairen werden gewyt van den bisschop van Cameryck.

[17 Mei 1567]

⁺ Item op den 17 dach Meye, op den Pfincxen avont, so werdt tot Bergen van wegen de gravinne van Bergen, huysvrou van menheer van Bergen, die alnoch in Spaengien is met de grave van Montigni van in 't voerleden jaer, een seer tirannich gebodt gedaen: en dat met wille van de goevernante van den lande, gebiedende, dat alle degene, die in de calvinisten kercke haer kinderen doen doopen hebben oft aldaer getrout syn, haer souden vertrecken binnen drij daghen uytter stat van Bergen en haer vryheyt, op de pene van lyf en goedt. Waerdoer een groot gescreye en uytvlucht daer wasse, want ontrent 300 mannen sonder vrouwen⁺ en kinderen namen de vlucht; en voer sulcx was men tot Antwerpen noch vreesende. Voerwaer hadde haer man in 't landt geweest, sy en soudts niet gedacht hebben te derven doen; maer sy was seer papists gesint. En het was te verwonderen, dat dese heeren in Spaengien gesonden van wegen den edelen van den lande en met believen van de regente, niet weder en quamen! 't Is te duchten, dat sy nimmermeer wederom en sullen moghen comen? Maer sustighen tirannich gebodt en is noch nergens gedaen, maer sommige calvinisten hadden haer, doen sy daer breeckten, quay woerden gegheven⁽¹⁰⁶⁾.

⁺ Item op den 17 dach Meye, so quamen in Antwerpen noch 3 ambesaten uyt Duytschelant, die welcke op den 22 dach weder uyt trocken, hebbende suslange met de regente en haeren raet geconverseert. Ende 't gemeyn volck liedt hem voerstaen, dat se van der Duytsche vorsten wegen gesonden waeren, ende de regente vraechden,oft sy met minnen de confessie van Ausborch ontfangen (soude?) oft niet? Maer 't was al cout; sy waeren van 's keysers wegen comen, die met den conick van Spaengien en andere in 't verbont was, de Roomsche kercke voer te staen. En so wilden sy oock ordinantie maken om een alloye en seker gelt te slaen van een gewichte, en daeraf waeren sy sprekende⁽¹⁰⁷⁾.

+ Tirannich verbot van Bergen op Zoom.

+ Graef van Bergen en Montigni noch in Spaengien.

(106) Vermeld wordt het verdrag bij Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. II, p. 222-223.
Zie ook Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 464, brief van 24 Mei 1567.

+ Noch 3 ambesaten comen in Antwerpen.

(107) Deze afgezanten en hunne opdracht ook genoemd bij Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. II, p. 239.
Evenwel was de ‘cout’ hier de waarheid: inderdaad waren gezanten door de keurvorsten aan de regente gestuurd geworden, ten einde een bemiddelingsverzoek aan den koning over te maken, ten gunste der Augsburgsche confessie.
Men zie hierover: F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 898.
Groen, Archives, III, p. 41/80.
Bull. de la Comm. Royale d'Histoire, 4^e série, t. V, p. 392.
J.S. Theissen, Correspondance française de Marguerite d'Autriche, duchesse de Parme.

[22 Mei 1567]

⁺ Item op den 22 dach Meye, so werdt tot Antwerpen een van der mertinisten kercken vercocht, genaempt de erve ‘den Reyger’ en graef Carel, sone van Mansvelt, hadde die eerst gecocht; dies syn vader gram was, seggende: ‘Ick meynde, gy waert edelman en geen coopman.’ Maer niemant en wou se coopen, en op den 26 dach werden de andere gecocht, maer 't waeren gemaeckte cooplieden. Maer op den 28 dach Meye begonden sy de kercken te doen afbreken, ende begonden aen de mertinisten kercken eerst, want dat is de wortel van alle ketteryen, so de papen leeren: en so werdt de stoffe gecocht, elck syn gerief: d'een cocht hout, d'ander steen,

+ Nieuwe kercken vercocht in Antwerpen.

[p. 222]

yser, loot, scalien en so voorts, ende vonden so papisten genoech die 't cochten⁽¹⁰⁸⁾.

(108) A.C., p. 134.

[28 Mei 1567]

⁺ Item op den 28 dach werdt een groot gebodt gedaen binnen Antwerpen, hier te lanck noch te verhalen, maer noch en was 't so quaet niet als 't gebodt van Bergen, maer gemodereert. Maer sommighe monicken leerden wel, dat se al verdoempt waeren, die in de Roomsche kercke niet getrout en waeren, en de kinderen, die elders gedoopt waeren, bastaerden in den hemel sullen syn. Maer van sulcke en werdt hier niemant uytgebannen, dan alle predicanten of andere, die sy hoorden, dat noch in 't heymelyck vergaderen oft preken; en alle, die dese plaetse leenen oft herbergen en diergelycke dinghen, sullen voorts aen lyf en goedt verbueren⁽¹⁰⁹⁾.

+ Straf gebodt in Antwerpen, maer niet 'gelyck het gebodt van Bergen.

(109) Zie over het ontstaan van dit edikt: F. Rachfahl, op. cit., t. III, p. 31 en volg.
A.C., p. 135.
De drijfveeren welke de regentes aanzetten een niet te strenge houding aan te nemen, vinden wij in haar schrijven van 24 Mei aan den koning toegelicht: vrees voor de ekonomische welvaart der stad.
In zijn schrijven van 30 Juni 1507 gebood de koning de regentes het edikt terug in te trekken.
Theissen, op. cit., t. I, p. 363 en volg.
Gachard, Corresp. Phil. II, t. I, p. 550, note 1.

[29 Mei 1567]

⁺ Item op den 29 dach Meye so quamen noch 3 ambesaten aen de regente binnen Antwerpen uyt Duytschelant en vertrocken weder op den lesten dach.

⁺ Item deestyt begonden die papen in Vranckeryck doer den jonghen conick Carel, de 9. van dien name, haer seer op te steken en wilden der huygenoosen haer vryheyt, die se haer in den lesten peys, na de doot van monsieur Gwise, beloeft hadden, weder nemen, en haer steden belegghen. Maer den edelen prinsche van Conde, die was oock volck aennemende en meer ander edelen om de huygenoosen oft calvinisten te bescermen.⁺ In Duytschelant waeren sommige vorsten oock volck van wapenen aennemende, want in dat verbont van den paus, keyser, Spaengien en Vranckeryck hoorde men, dat se gesworen hadden, dat se niet ophouden en souden, sy en souden Hertoch Augustus, de palsgrave aen den Ryn en Engelant, en andere alle gedwongen hebben tot de Roomsche religie⁽¹¹⁰⁾.

⁺ Item op den 29 dach Meye was 't tot Antwerpen de groote processie, oft Sacramentsdach, na d'oude costuyme; maer de ambachten waeren nou meer gedwongen vuel tortsen in de processien te seynden, dan sy pleghen: en voorts volchde daer vuel volcx na met brandende licht, ende de regente oock selve, met al het heel hof, stuenende Egmont op syn scoudere; waerom sommige seyden: ‘Het serpent lacht Adam toe, en hy sal doer Eva bedrogen worden.’ Maer hij is al lange in 't net geweest⁽¹¹¹⁾.

⁺ Ende deestyt moeste der oucleercoopers autaer met een kleet gedeckt worden, want de papen en mochten niet lyden, dat het volck daer altoos Godts geboden was lesende; en sommige van haer wilden 't uyt den tempel gedaen hebben, seggende: ‘'t Is kettereye’, en sommige concenteerden, dat het blyven sou: dies sou men het scrift veranderen in latyn, en daerop bleef 't noch gedeckt staen. Maer corten tyt; het moest er uyt.

⁺ Item op den 29 dach Meye werdt op 't Scelt voer Antwerpen een vrou en eenen man moetwillich van de Walsche soldaten, die de wacht hadden aen de Waterpoorte, doerscoten, haer vermetende tusschen beyde

+ Ambesaten in Antwerpen.

+ Apparentie in Vranckeryck om te orlogen om de religie.

+ Van quaet verbont der grooter prinschen.

(110) Lavisse, op. cit., t. VI, 1^re p., p. 93.
Ook Kervijn, op. cit., p. 465.

+ Sacramentsprocessie in Antwerpen.

(111) A.C., blz. 135 (als datum 20. dach Mey).
Zie het desbetreffend gebod: A.A., I, p. 288.
Stedelijk Archief, Gebodboek, C, f^o 72.

+ Cristelyck onderwys moest gedeckt in den tempel staen.

+ Van lichtveerdicheyt der Walsche soldaten in Antwerpen, om onder 't volck te scieten.

[p. 223]

doere te scieten: en met sulcke grillen syn onlancx 5 of 6 personen dootbleven en daer en werdt geen recht gedaen dan over dese, want 't was te seer scandich: en werdt den 30 dach onthalst⁽¹¹²⁾.

⁺ Item in 't eynde deser maent quam seker tydinghe tot Antwerpen aen de regente, als hoe dat menheer van Bergen op Zoom in Spaengien gestorven was syn natuerlycke doot, soo men seyde; maer men vermoeyde,⁺ dat hy van de inquisituers vergeven was, en seer te duchten was, dat den grave van Montigni niet beter varen en sal. En is gestorven op den 17 of 18 dach Meye, doen syn huysvrouwe tot Bergen so strengen gebodt dede doen over die van de religie. Maer sy mach dien dach wel gedencken: en seer subyt, eer dese tydinghe in 't openbaer was, sondt de regente noch hondert mannen in Bergen op Zoom, vreesende oft die gemeynte aldaer, doer de doot van haeren heere, haer souden willen rebelleren teghen 't gebodt, onlancx aldaer gedaen⁽¹¹³⁾.

⁺ Item in 't eynde deser maent werden tot Valecyn 2 ministers en eenen predicant der Calvinisten gehangen, en een seer machtich, ryck man, met synen sone onthalst. En den ouden man, sieck synde, werdt in eenen stoel onthalst, en een vrouwe beclaechde seer deser doot en werdt daerom van de soldaten doerscoten: en doer dien oproer bleven noch 4 oft 5 borgers doot⁽¹¹⁴⁾.

⁺ Item in 't leste van deser maent, so werden de ander vier vendelen knechten, dat borgers van Antwerpen waeren, afgedanckt, want de stat moest evenwel de Walen onderhout doen, en so wilden sy desen cost scouwen; en werden eerlyck betaelt, en (hadden?) goeden dienst gehadt, want sy en hadden niet dan de stat bewaert. Ende sommige lieten haer weder inscryven om het hof te dienen, maer eer 4 daghen hierna, werden sy weder afgedanckt, vermoeyende, dat se niet gewillich en souden syn om predicatien te verstooren en in alle maniren het pausdom voer te staen en te bescermen⁽¹¹⁵⁾.

(112) A.C., p. 136.

+ Syn lichaem was over landt uyt Spaengien brocht en tot Bergen begraven.

+ Van de doot van mons^r de marquis van Bergen in Spaengien gestorven: lange is 't geseyt, dat het eynde, de doot sou syn.

(113) Over de dood van dezen edelman: J.F. Willems, Mengelingen van historisch vaderlandschen inhoud, p. 328. Antwerpen, 1827-1830.
Gachard, Corresp. Phil. II, p. 540 en volg., brief in dato 26 Mei.
Gachard, ‘La Biblioth. Nationale’, op. cit., t. II, p. 238.
Op bevel van den koning moest de regentes in zijn stad Bergen een sterke wacht stellen (brief van 2 Juni).

+ Predicant en ministers en een rycken borger tot Valecyn gedoyt en 't goedt verbuert.

(114) Pontus Payen, op. cit., t. I, p. 328.
Kervijn, op. cit., t. IV, p. 464.
Rachfahl, op. cit., t. II, p. 877-878.
Het waren de predikanten Peregrin de la Grange en Guido de Bray, de konsistorialen Michel Herlin en zoon.

+ De statsknechten van Antwerpen werden voorts afgedanckt.

(115) Het was inderdaad de bedoeling der regentes een deel der stadsknechten in haar dienst te nemen: de voorkeur welke de koning echter gaf aan Duitsche vendels wijzigde wellicht haar inzicht.
Stedelijk Archief, Staten van Brabant. Magistr. aan gedeput. bundel 1567-brief 21 April 1567.

[31 Mei 1567]

⁺ Den lesten Meye nacht so verbrantden tot Antwerpen het werckhuys geheel van des conicx Munte⁽¹¹⁶⁾.

+ Munte brant.

(116) De Munte werd in 1474 gevestigd in de Hal van Cruyninghen op den Oever, alwaar men in 1566 een nieuw gebouw oprichtte.
Zie Mertens en Torfs, op. cit., t. III, p. 248; t. IV, p. 117.