De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 23]

1566.

Hier beghint het jaer van 1566 in welck wonderlycke veranderinghen in Nederlandt ghescieden.

Januariùs.

⁺ Item in dese maent is den prochiaen van 't Kiel by Antwerpen tot Brusel uyt de gevanghenisse gebroken oft men liet het hem toe, niet wetende hoe men er met eeren afgeraecken soude⁽¹⁾.

⁺ Item deestyt so dede men tot Antwerpen scerp vervolch teghen de wederdoopers en andere, die contrarie der roomsche kercken waeren geloovende. Een timmerman was er gevanghen, dier vuel bedragen hadde, daer den mercktgrave snachts om uytrede om te vanghen, maer waeren vuele verloopen uyter stat doer waerschouwinghe. En niet teghen staende dit vervolch, die gedoyt werden, naer uytwysen der placcaten van Carolus quintus verleent, so en was de geestelycheyt noch niet gerust, roepende al om meerder strengheyt, die de inquisitie wilden doerdryven. Den roep was, dat den Cardinael Granvelle nou in Spaengien was, en den conick en den spaenschen raet daer toe moveerde, gelyck hy in de vorleden jaeren daer oock op uyt was, de landen vol bisschoppen te brenghen, maer en condes niet by brengen⁽²⁾.

⁺ Item in Hollant lach hertoch Erick van Bruynswyck, vergaderende knechten met wille van de hertoginne van Parma⁽³⁾, en de geestelycheyt en dede groot vervolch binnen den Haghe, den lieden om der scrifturen wille. Daer waeren vuel lieden die uyt het groot vervolch van Vlaenderen derwaerts gevlucht waeren, want den deken van Ronsen daer een groot tiran was, en nou werden sy daar oock gevanghen en verdreven⁽⁴⁾.

⁺ Item deestyt waeren oock brieven op de wyckmeesters doeren gehecht: het opschrift was: ‘doet op en leest terstont’, maer men hielt so sekreet dat het den gemeynen man niet weten en conde, en oock⁺ en was 't my niet gelegen seer na te loopen om te vernemen. Maer men hoorde opelyck, dat het vermaninghe was aen de gemeynte en waerscouwinghe, dat den cancelier van den hove de brieven oft copye van der inquisitien aen de heeren der stat ghesonden hadde, die uyt Spaengien ghecommen waeren, bevelende die uyt cracht des conicx te onderteekenen en te voldoen. Maer sy vreesden de gemeynte, anders hadden sy som

+ Den prochiaen van het kiel breekt uyt de gevangenisse.

(1) Hier is dus bedoeld Cornelis Huberti.
Zie nota 22, blz. 21; ook blz. 118.

+ Vervolch om de religie.

(2) A.A., XIV, blz. 34, in dato 16 Januari 1566; 41 wederdoopers werden den 16 Februari bij verstek verbannen.
F. Prims, Briefwisseling Magistraat, 1565-1566, blz. 438, n^o 93; blz. 443, n^o 100.

+ Vervolch op 't stuc van der religien in Hollant.

(3) Erik II, hertog van Brunswyck, had zich reeds onder Karel V in den dienst van Spanje gesteld: nam deel aan den slag van St-Quentin (1557) en verwierf het pandheerschap over Woerden. Blijft in dienst van Spanje en dient achtereenvolgens Alva, don Requessens, en don Jan: vertrekt naar Italie, waar hij in 1584 overlydt.
Over zijne troepenwervingen: o.a.
F. Prims, op. cit., blz. 438, n^o 92.
Groen, Archives, 1^e Serie. T. II, blz. 23, 25, 29.
F. Rachfahl, Wilhelm von Oranien, II, blz. 570.

(4) Pieter Titelman, deken van St-Hermeskerk van Ronse, in 1545 als kettermeester voor Vlaanderen (met Jean Pollet) aangesteld.
Zie A. Henne, Histoire du règne de Charles-Quint en Belgique. Bruxelles, 1859, t. IX, p. 68.
W. Nuyens, Geschiedenis van den Oorsprong en het Begin der Nederlandsche beroerten, 1559-1567. I. 1^e boek. blz. 227. - Amsterdam, 1865, 4 dl.,
Jean Crespin, Histoire des Martyrs, t. II, blz. 70 en volg.

+ Brieven op wyckmeesters doeren gehecht en op gescreven ‘doet op en leest terstont’.

+ Op het stuc van der inquisitien aengaende.

[p. 24]

den conick en de regente en de geestelycheyt daer wel in willen believen: oock sagen sy het discoort, dat onder den edeldom was, aen⁽⁵⁾.

⁺ Item deestyt quampt in 't openbaer hoe dat de principale heeren van den Ghulden Vliese onder haer 7. een seer sterck verbont gemaeckt hadden: als den grave van Egmont, den prinsche Wilhelmus d'Orange, den grave van Culenborch, den grave van Huerne, den grave van Hoochstraten en den heer Heyndrick van Brederode en eenighe andere! Ende den cancelier, noch de regente, noch den grave van Meghen, noch Arenborch, noch Berlaymont noch egheene, die sy wisten dat de spaensche inquisitie voer goedt hielden en sulcx sochten te vervoorderen om de geestelycheyt te believen, en waeren niet gelooft te comen in den raet van haer sevenen, die sy seer sekreet hielden, ende in een teeken des vasts verbont so droeghen haer dienaers, op haer mantels, een geborduert busselken van 7 pijlkens⁽⁶⁾.

⁺ Oock hadden deestyt de vier hooftsteden van Brabant tsamen een verbont gemaeckt, mits siende dat den edeldom d'een anders dan d'andere van meenighe was, niet wetende wat haer overcomen soude. Ende also⁺ den edeldom den conick gescreven hebben meer dan eens, dat de inquisitie, die hy in alle steden ter executien gestelt hadde is tot der landen eeuwighe bederffenisse, waerop men hoort dat hy andtwoerdt oft synen raet aldaer, dat hy niemants landen en bederft dan de syne, maer de edelen sien dat hy 't syn en 't huere al mede bederven soude. Godt wete oft den conick vuel van de saken wete oft ommers niet wel onderricht en werdt, dan al in quaetste ofte van dat den spaenschen raet belieft, want van naturen is de conick goedhertich⁽⁷⁾.

(5) Jacques de Wesembeke, op. cit., p. 139/140.
F. Prims, op. cit., 14 Januari, n^o 113 (blz. 451), 115 (blz. 456). Zie tekst: A.A. X, blz. 323, nota III.

+ Van seven van de edelen, die een verbont 't sament maeckten teghen de inquisitie.

(6) Heel juist is deze voorstelling niet: van een bepaald verbond der heeren is nog geen kwestie, wel van zekere vergaderingen, bijeenkomsten o.a. te Breda, waar de toestanden door deze heeren werden besproken.
Zie hierover F. Rachfahl, op. cit., II, blz. 569, 573.

+ De 4 hooftsteden van Brabant een verbont.

+ Den Conick wil sijn landen bederven metter inquisitien.

(7) Over het optreden der vier hoofdsteden van Brabant.
Jacques de Wesenbeke, op. cit., p. 142, 144, 146 en 160, 161.
F. Prims, op. cit., blz. 448 tot 471, n^os 109, 114, 107, 141, 143.
Den 14 Januari werd reeds mondeling door deze steden geprotesteerd, en den 22 Januari werd een gezamenlijk verzoekschrift in de vergadering der Staten van Brabant voorgebracht.
Zie ook: P. Bor, op. cit., I, f^o 36; A.A., X, blz. 265.
Gachard, Corresp. Phil. II, I, p. 534.

[25 Januari 1566]

Item op den 25 dach Januarius voer den daghe, waeren tot Antwerpen 2 jonghe dochters en een horelosiemaeker uyt de gevanghenisse gebroken⁺ met groote practycke die hy te werck hadde ghestelt en sy waeren wederdoops gevanghen om haer religie. Ende soude naer wille van de regente de hertoginne van Parma corts gestorven in't openbaer en niet in't heymelyck, gelyck men sommighe jaeren gedaen heeft tot Antwerpen, so dat men se meestal verdronck in een groote tonne met den hooft nederwaerts. Maer nou scenet dat men't weder openbaer doen soude, tot spyt van alle die't noode sien. Maer dese waeren't ontcomen, hy hadde gebruyckt vuel cuypers boorkens, die hy in de muer boorde en daer leyde hy clupelkens tusschen en maeckte so een leere en clom om hooge, daer een cleyn stelling gat stont. Dat maeckte hy groot en liet een garen beneden: daer werdt hem een coorde aengebonden daer hy en de meyssens mede afquaemen⁽⁸⁾.

⁺ Item in dese maent so was tot Ausborch eenen rycxdach gehouden waer vuel gehandelt werdt van de saecken in Nederlant, want de cuervorsten beminden de Nederlanden ende en sochten meest niet dat dese met der spaenscher inquisitien souden ghequelt syn⁽⁹⁾.

+ 3 Gevangenen om der scrifture breken uyt met liste.

(8) Barbara en Medarda Catz, alsmede Symon Dondt, de drie ontvluchten, werden ten eeuwigen dage verbannen.
A.A., XIV, blz. 38 (en verdere verwijzing).
F. Prims, Briefwissel. Mag. blz. 465 en 467, n^os 133, 136.

+ Rycxdach tot Ausborch.

(9) Over dezen Rijksdag en de beteekenis voor den opstand:
F. Rachfahl, op. cit., II, 569, 572.
Groen, Archives, II, p. 72 et seq. Willem van Hessen drong aan op het zenden van een suppliek aan den rijksdag, alhoewel men meende dat over de zaak der Nederlandsche provinciën niet veel zou worden gehandeld. (L. de Schwendi aan Oranje, 4 April 1566. Zie Groen, II.)
M. Ritter, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Gegenreformation und des Dreissigjaehrigen Krieges, 1. B., S. 349, 352. (Bibliothek Deutscher Geschichte),Stuttgart, 1889.

[p. 25]

⁺ Ende in't eynde deser maent, so waeren de 7 heeren des verbonts vergadert tot Breda op't hof van den prinsche van Oraengien, daer sy wysselyck en sekretelyck raet hielden, hoe sy alle dinghen met redenen mochten wederstaen. Maer 't was te beduchten dat het ten lesten met gewelt sou moeten wederstaen worden, want hertoch Erich van Bruynswyck⁺ als wesende metter regenten en ander voorstanders van der inquisitien was nou tot Haerlem in Hollant en nam al sekretelyck crychsvolck aen⁽¹⁰⁾.

+ De 7 heeren des verbonts vergaderen tot Breda.

+ Hertoch Erich van Bruynswyck neempt volck aan en doet vervoeren in Hollant.

(10) Over deze vergadering te Breda, begin Februari 1566, zie F. Rachfahl, op. cit., II, p. 573.
Berichten over de verdachte wervingen door hertog Erik waren hiertoe de aanleiding.