De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

December 1565.

⁺ Item nietteghenstaende de dierte die overal was, so was men noch vreesende voer meerder plaghe van orloghen binnens landts, gelyck de verleden jaeren in Vranckeryck geduert heeft; en al om saecken der religien aengaende, daer wonderlycke moort en allende ghesciet is, want den edeldom hem deylde. D'eene was met den conick en de papen, d'ander daer teghen ende beschermden de steden en lieden, die de nieuwe religie begeerden, welck was Calvinis leere, maer men noempde se daer huyghenoosen. Maer ten lesten werdt den hertoch van Gwise, die menige groote tirannye gedaen hadde over de huygenoosen predicatien, verjaecht en vermoort, moeder noch kint gespaert, van een ruyter gheheeten Poltrot een van syn eygen volcke, doerscoten. Ende dese, hem betrouwende op syn peert, doelde in der nacht, also dat hy smorgens niet verre van den leger en was, en werdt achterhaelt en tot Parys met geloeyende tangen syn vleesch afgetogen en ten lesten van een getrocken met 4 peerden sonder vuel te roepen van der pynen en als men hem vraechde oft ten noch niet leet en was, seyde hy neen!

En den prinse van Conde, als een overste van de huygenoosen, werdt gevanghen en so quamp't tot eenen ongedurigen peys, meest doer noot

+ Wat moort in Vranckeryck in de verleden jaeren gesciet is: hoe den eenen borger den anderen heeft helpen verslaen en vermoorden, om de religie en believen van heeren.

[p. 17]

⁺ doer aflyvicheyt van coninghen, want Henricus de 2 voer hem genomen hebbende en gesloten dat hy alle huygenoosen haer een ooghe soude uyt doen steken, werdt in een triomphe, willende perfoortse teghen een vroem heer, menheer de Lorge tornoyen, die't seer weygerde; maer hy moeste't scier doen, en dese stack hem de lancie doer Godts wille, doer een cleyn gaetken in de ooghe tot in de herssenen en starf. Syn sone Franssoys gecroont synde, en leefde maer 8 maenden, daarna stirf oock haestich en doer die doot werde't peys en Conde quam los: en desen Charle de 9, de 2. sone van Henri was onbejaert, alsoo dat de moeder de croone vuerde. Voor sulcken allende was men hier oock vreesende⁽³³⁾; sonderlinghe in't landt van Luyck, daer't oock al qualyck stont doer de dierte van coren, welck sy oock al de overheyt weten, want er corens genoech was; en doer desen nieuwen bisschop, dit jaer gecosen was, die groot vervolch dede tegen die de roomsche religie verlieten. Vuele verliepen uyt den lande: geen ballingen in syn [land] ontfangen en gaf hy genade; tot Sintruyden sondt hy boeren in stat en meynde sommige borgers met gewelt uyt te vueren, maar werden haer ontweldicht en selfs uytgejaecht... (regel v.h. origineel gesneden)⁽³⁴⁾.

+ Hoe men hier in Nederlandt voer sulcx sorchde.

(33) Zie Lavisse, Histoire de France, t. VI, 1^er partie, p. 1, 72 et seq.
De moordenaar van hertog de Guise was Poltrot de Méré.
Hendrik II werd gedood door kapitein Lorges, graaf van Montgomery.

(34) De bisschop was Gérard van Groesbeek, verkozen den 6 Maart 1563. Zie over zijn houding in zake vervolging der hervormden. Pirenne, Histoire de Belgique, IV, p. 297.
J. Daris, op. cit., blz. 259. - Groesbeek werd in 1565 te Luik ingehaald.

[13 December 1565]

⁺ Item op den 13 dach December werdt tot Antwerpen geboden dat men geen corenbyters en soude diffameren, oft na roepen achterstraten⁽³⁵⁾ en tot Amsterdam was't nou weder toegelaten coren uyt te vuren, maer⁺ alleenelyck voer overste der steden. Maer met steeckpenninghen, so werdt vuel toeghelaten, ende het gesciede, dat ontrent ter Gouwe en elders 't gemeyn volck met scuyten roeyden aen de scepen, en namen sacken vol corens uyt. En de overheyt en wist daer geen raet, want den⁺ hongher en ontsiet niemant; also dat se ten lesten op het coren moesten hout laeyen oft ander goedt, om dat het ongereet sou syn daer aen te geraecken: en geen ander coopenschap en dochte. En op den 22 dach December so begonde de stat van Antwerpen openbaerlyck coren uyt te meten voer 3 gl. min 2 st. slecht Oosters goet, het Brabants coren goude 3 gl. en 6 en 8 st. Maer die van Brusel deden vuel meer voer haer gemeynte: alle ambachten die meetten daer oock coren uyt voer haer gemeynte.

⁺ Item in 't eynde van desen jaere, so was het Nederlandt vol quade roepen en beroert doer brieven, die den conick Philippus uyt Spaenghien screef, willende de Spaensche inquisitie hier in dese landen ten executien gestelt hebben. Dat is te segghen, dat hy wilde instellen expresse persoonen die men noempt inquisituers, die met gewelt souden resideren in alle steden en doen elck ondersoeck van syn geloof. En wie bevonden werdt dat contrarie de roomsche kercke geloofde, sou men terstont sonder recht oft vonnisse mogen verbranden, gelyck men in Spaengien doet, welck landt tot den kristen geloove met gewelt ghedwonghen syn geweest. En soo en syn de Nederlanden niet, waerom sy oock niet also naer Spaensche wyse niet en willen ghedwonghen syn, hoewel er noch genoch gedoyt worden. Maer na Spaensche maniere, so en behoeft een man, die wel

+ Het werdt verboden den corenbyters te diffameren.

(35) Gebodboek, C, f^o 19. - A.A., I, blz. 282.

+ Doer den honger werden de corenschepen in Hollant berooft in 't herwaerts comen.

+ De stat van Antwerpen beginde in 't openbaer coren uyt te meten.

+ Quade roepen over al Nederlandt, omdat den conick daer socht de Spaensche inquisitie in te brengen met nieuwe bisschoppen.

[p. 18]

⁺ vaert, maer eenen benydere, die hem een valsche getuyge brengt, dat hy iet tegen de kercke gesproken heeft, oft die hem eenich verboden boecxken in huys borcht, en lyf en goedt is verbuert! En oock begeert de conick in alle steden nieuwe bisschoppen in te stellen, daer geen en zyn. En hier teghen was den principalen edeldom van den lande om dit⁺ met redenen te wederstaen, maer de regente van alle de Nederlanden, als hertoginne van Perma, die sondt de copijen aen alle de principaelste steden eerste, en hadde de heeren der steden daer geerne toe gebrocht, om te aanveerden en te onderteekenen, maer en dorsten, ontsiende de⁺ gemeynten, die daer byster teghen riepen. En zy hadde met haer noch sommighe pluymstryckers als den heer van Barlaymont, den graef van Megen, den graef van Arenberch en meer andere, maer den graef van Egmont, den prince d'Orange, den graef van Huerne, den grave van Hoochstraten en meer ander als oock Culenborch, waeren haer en de inquisitie gansch contrarie gesint⁽³⁶⁾.

⁺ Item in dese maent December so was den prochiaen van Mercxem verboden, omdat hy wel predickte, en dat die van Antwerpen daer seer na liepen, en den prochiaen van het Kiel hielt men noch tot Brusel als gevangen⁽³⁷⁾.

⁺ Item in't eynde van desen jaere, so waeren oock eenighe brieven gecomen aen eenighe wyckmeesteren, in Italiaens ghescreven, vermanende haer dat sy toesien souden wat sy te doen hadden, als men haer de inquisitie sou te voren brenghen. Desghelycx hadden de heeren der stat oock eenen ontfanghen vermanende al 't selfste, dat se niet gehouden en waeren eenighe nieuwicheyt te aenveerden om te believen alleen het hof van Borgoengien, maer oock staen onder het keyserrycke, en dat sy daer oock raet af behoeren te nemen ende niet versmaden, oft by avonture, in dien sy alleen de regente volghen, haer namaels de stat uyt oersaecke van dien ontweldicht werde oft afgenomen, sy haer niet en souden kunnen verantworden, dat het haer niet geseet en waere. En men wist niet van waer dese brieven gecomen waeren, dan men presumeerde dat se ghescreven oft doen scryven waeren van den edeldom, die teghen de regente en teghen de inquisitie protesteren⁽³⁸⁾.

⁺ Item deestyt so nam den hertoch van Mechelenborch vuel volcx aen, maer men wist niet wel waertoe; dan men hoorde dat den conick van Sweten hem 't gelt dede om hem te wreken op die van Lubeck, omdat sy den conick van Denemercken bygestaen hadden⁽³⁹⁾.

⁺ Item den Torck maeckte weder gereetschap van volcke, denckende hem noch te wreken van die scade, die hy voer Malta geleden heeft.⁺ Item in desen somer starff vuel volcx van gemeene sieckte tot Antwerpen, also dat men seyde voer een cluchte, sy sullen al sterven die in't voerjaer over het ys in Vlaenderen gegaen hebben, daer er menich duysent over gheweest hadden; ick soude meynen van tien, niet éen dier niet en syn gheweest⁽⁴⁰⁾.

⁺ Item, dit jaer waeren vuel van Antwerpen en elders na Jerusalem gheweest, die som al haer goedt daer op vercocht hadden.

Finis.

+ Hier werdt er noch genoech gedoyt, volgende de placcaten van den keyser Carolus de V.

+ Hoe de regente sulcx aen de steden versocht.

+ Wat heeren haer behulpich waeren en wat heeren daer teghen waeren worden sommige genaempt.

(36) Bedoeld zijn hier de brieven van 17 en 19 Oktober 1565 uit het Bosch van Segovia; zie Gossart, op. cit., 61. - F. Rachfahl, op. cit., dl. II, 543.
Deze brieven, eerst midden November aan den Staatsraad bekend gemaakt, verwekten een groote ontstemming: over den roep bij het volk, zie F. Prims, Briefwisseling Magistraat, 1565-1566, blz. 432, n^o 82.
J. de Wesembeke, op. cit., p. 134.

+ Den pastoor van Mercxem wordt het prediken verboden.

(37) Hier is dus bedoeld de parochiaan door heer Antoon van Stralen te Merxem behouden, vermoedelijk Jan van Diest.
Zie A.A., 8, blz. 199 (reeds in marginale nota door Van Haecht vermeld).

+ Sekrete brieven gesonden aen die van Antwerpen om haer te verhoeden van de inquisitie.

(38) Over deze aan de wijkmeesters gerichte brieven, zie F. Prims, op. cit., blz. 428-429 en volg. 3, ook J. de Wesembeke, op. cit., p. 131.

+ Den hertoch van Mechelenborch nam volck aen.

(39) Over de gevolgen van deze twisten voor Lübeck, zie D. Schaefer, Die deutsche Hanse (Monographien zur Weltgesch., XIX), blz. 112-114.

+ Den Torck neempt volck aen.

+ Verhalinge van sterfte in Antwerpen.

(40) Zie over den aard van dergelijke epidemiën, ook genoemd haastige of Engelsche ziekte, die Antwerpen reeds vroeger had gekend:
C. Broeckx, Note sur J. Vanden Kasteele et la Suette d'Anvers, 1529. Antwerpen, 1849.

+ Van Jerusalemsche reysers.