De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

November 1565.

⁺ Item dees tyt was er seer groote sterfte alle Oostlandt doere ende men duchtede seer, dat het wel voerder comen soude, want doer de dierte werdt vuel cranck broots gheten. En van dese dierte, was seer te verwonderen, want overal was corens genoech; tot Amsterdam en waeren scier geen solders te kryghen: de oorsaecke was al doer den voercoop die't noch al opcochten, hopende dat sy't noch brengen souden op 6 oft 7 gl.⁺ gelyck in't jaer 1557. Maer doen was't een ander wesen, want daer was eenen seer quaeden was geweest, maer nou was't redelyck, hoe wel elck meynde dat het al vervrosen geweest sou hebben: waerom alle steden haer meest wel versien hebben van oosters coren te coopen, maer sy houden 't oock al na de dierste merckt. Ende daer was een natie, die machtich⁺ was, genoempt de fermetroosen, die met coren omginck. Dese fermetroosen waeren seer in den haet van de gemeynte; sy waeren residerende binnen Antwerpen en hadden haer contooren alle kerstenryck doere tot in Tor-

+ Sterfte in Oostlandt.

+ Van het coren.

+ Van de fermetroosen die in den haet der gemeynte waeren mits met coren omgaende.

[p. 14]

⁺ kyen. En den roep quam ten lesten, dat sy haer coren, dat se in Antwerpen hadden, de stat over getransporteert hadden sonder winninghe oft weynich⁽²⁴⁾. Maer ick geloofde best, dat het een smoutpeere was, ommers 't was even vuel voer de gemeynte, en van het seer scerp mandaet, dat vuel scerper was, dan ick hier voer in't corte verhaelt hebbe, en werdt niet toe gedaen. Dan het mach profyt syn voer het hof, want ten minsten moeten die corenbyters concent halen eer sy eenich graen mochten vervuren: ende alsoe dat het doer quaey toesicht op den 10 November gou 3 gl. 10 st. ja scier 4 gl. en de terwe 6 gl. En doer vuel commotien begonde men wats raets te soecken: op den 12 November begonde men tot Antwerpen elck huysghesin te bescryven, en hoevuel corens elck in huys hadde, want den breeden raet daerom vergadert was. Ende in sommige⁺ steden als tot Tienen, Diest begonde't wat af de slaen; oock sommighe steden begonden haer coren uyt te meten als ommers Loven, die gaf't voer 2 gl. en 10 st.

⁺ Item tot Breda geschiede't doer noot, dat de gemeynte eenen oploop maeckte en liepen tot den scoutet, begheerende dat men haer coren voer gelt doen soude: en hy gaf haer kleynen troost. Doen liepen sy na de solders, daer sy wisten, dats was, en wouden't hebben en die vercoopers baden grootelycx om genade, belovende dat sy't uytmeten souden, elck syn gerief. En de ambachten die vergaderden, en daer werdt gehoort, hoe den scoutet self vuel coren op den solder hadde, wachtende na meerder dierte, maer hy werdt bedrongen uyt te meten voer 3 gl. de veerdel.

⁺ Item tot Amsterdam daer den stapel van het coren was en mocht nou geen meer, om buytens lants te vuren, uytgaen. Daer lagen noch fransche scepen gelyck't daer oock seer dier was, dies noch weynich creghen met t'hoof consent, en daer was so wel quaey ordeninge als hier in Nederlant. Daer quam oock, hoorende dat het hier dier was, vuel terwe uyt Spaengien. Maer 't en waer geen noot waerder goey toesicht, want duysent en duysent cooplieden, die noyt met graen oft coren om en⁺ gingen, deden't dit jaer, daer de fermetroosen d'eerste van waeren en in grooten haete quaemen; en al dien voercoop heeft de dierte gemaeckt. Het werdt tot Antwerpen bevonden, dat de cloosteren die naer oude gewoonte per weken voer elcken ermen mensche een brooken gaven, wegende een pont oft meer, dat nou so vuel ermen quaemen dat se moesten backen voer een uytdeylen, dertich veerdelen coren⁽²⁵⁾.

+ Het coren slaet noch oppe tot bij 4 gl., de terwe 6 gl.

(24) Bedoeld is hier de familie Fourmestraulx, waarmede de stad kontrakten had afgesloten voor levering van graan.
F. Prims, Briefwisseling Magistraat, 1565-1566, blz. 424, n^o 58.

+ Sommige steden begonden coren uyt te meten sorgende voer afval.

+ Commotie tot Breda om het coren.

+ Tot Amsterdam en mocht geen coren meer uytgevoert worden.

+ Voer een uytdeylen voer de ermen tot Antwerpen moesten gebacken syn 30 veerdelen coren.

(25) F. Prims, op. cit., blz. 426, n^o 67. - Het blijkt dat te Amsterdam gedeputeerden uit verschillende provinciën verbleven, ten einde voor hunne lastgevers koren aan te koopen.

[10 November 1565]

⁺ Item 16 November, so werdt tot Mechelen coren uytgemeten voer 3 gl. en 10 st., daer't volck seer om dronghe en als't by den avont quam so wilden die vercoopers ophouden, en 't selve coren noch 6 st. meer vercoopen 's anderdach, waerom een groote vergaderinghe en murmuratie gheschiede. En het erm volck riep om een oploop te maecken, maer niemant en dorst het vendel dragen, also dat de vergaderinge sceyde tot in der nacht. Doen maeckten sy eenen loosen oploop en getier, bespraeyende de straten met bloet van eenich dier, ende die corenbyters huysen

+ Beroerte tot Mechelen om het coren.

[p. 15]

⁺ waeren met bloede beworpen. Maer hadden de heeren der stat met de scutterye niet over haest in wapen geweest, daer soude noch quaeyer afgecomen hebben. Tot Diest was oock groote ermoede onder 't gemeyn volck, en die heeren laghen tot Antwerpen, wachtende na coren, dat sy tot Amsterdam ghecocht hadden om voer haer gemeynte uyt te meten. Maer daer was so vuel corens te vuren na alle weghen, dat de scepen ter Gouwe niet al gerieft en conden werden daer se ontlaeyen moesten worden, eer se conden doervaeren. Die heeren van Antwerpen hadden nou coren by haer, maer noch niet te seer vuel, waerom sy den gemeynen volcken noch niet en begonden uyt te meten, daer 't volck op craierden, segghende, 't en is haer noch niet dier ghenoech; den prys tot Antwerpen was nou 4 gl. en meer op de merckt. Maer de heeren deden't mogelyck om een beter, om of't noch dierder werdt, en dan noch meer gekerms sou syn,⁺ dat se dan wat mochten hebben, want in't jaer 1557 doen 't coren 7 gl. goude of daerontrent, so was't wel paeschen eer't 3 gl. goude en by den oost eer't 6 en 5 goude: maer nou was't verre van den oost, want men begonde eerst te saeyen, maer den tyt, het weder was tot saeyen seer bequaem en die van Antwerpen waeren oock noch coren verwachtende⁽²⁶⁾.

+ Alle volcken beroert doer ermoede.

+ Verhalinge van de dierte in 't jaer 1557.

(26) De Antwerpsche Magistraat had inderdaad alles ingespannen om zich voor de behoeften der stad, koren aan te schaffen. Niet alleen had men kontrakten met kooplieden afgesloten, maar gedeput. waren gezonden naar Amsterdam. Engeland, Ryssel met het oog op aankoop van graan.
Zie F. Prims, op. cit., blz. 427, n^o 70, blz. 435, n^o 88, blz. 425, n^o 65, blz. 437, n^o 90.

[18 November 1565]

⁺ Item op den 18 dach, se hielt men tot Brusel de bruyloft van den sone van de hertoghinne van Perma, als goevernante van de 17 Nederlanden, ende troude de dochter van 's conicx broeder van Poortugal, daer die heeren van Antwerpen een costelyck bancket sconcken⁽²⁷⁾. Dees tyt waeren oock sommige heeren bruyloften der stat van Antwerpen; dees tyt was oock te houwelyck ghegheven des Keysers Maximilianus dochter, den hertoch van Florencen des cuden hertochs sone, welcke feeste tot Florencen ghehouden werdt⁽²⁸⁾. Ende by dese feesten en was geen ermoede noch dierte; dese feeste sou men tot Weenen gehouden hebben, maer daer waeren dachvaerden voerhanden om den Torcx wille⁽²⁹⁾.

⁺ Item in 't eynde van November, so begonde het coren 't Antwerpen af te slaen, want daer werdes ghegheven voer 3 gulden de veedel. Dit siende de heeren van Antwerpen, die nou wel versien waeren van coren, terwe en mele, dat haer uyt Spaengien en uyt Enghelant en elders in seer groote menichte toe ghecomen was, begonden't uyt te meten op den 24 dach, voer 2 gl. sorchgende voer den afval. Maer sy en wilden niet weten dat het haer aenginck en desen afval en duerde niet, hoe wel de stat afgelesen hadde dat sy't voer 2 gl. meten souden op den 26 dach. Maer daer en quam voorts niet af, en hier na gaven sy der gemeynten raet aen, (ghegheven) dat sy't tot den oost leveren souden voer 2 gl. en 10 st. Dies en souden de backers niet coopen dan van haer. Maer dit en woude de gemeynte niet accorderen, hopende op eenen afslach. Hier na gaven sy weder aen, dat sy't souden uytmeten tot profyt van de stat en geven't altoos 5 stuyvers min dan de merckt. Doen antwoerden den raet, oft het coren viel tot op 20 st. oft sy't voer 15 geven souden, en oft op 15 quam oft sy't voer 10 geven souden. Maer doen en wouden sy niet

+ Van groote houwelycken en feesten.

(27) Zie hierover F. Rachfahl, op. cit., dl. II, blz. 541.

(28) Huwelijk van Francesco I dei Medici, zoon van hertog Cosimo, met Johanna, dochter van keizer Ferdinand.

(29) Voor de aanleiding hiertoe, zie nota 7 en 13.

+ Hoe de heeren van Antwerpen haer selfs profyt sochten en niet der gemeyne welvaert aengaende het coren.

[p. 16]

iet doen, maer vercochten't hier en daer weynich min dan de gemeyne merckt en hielde de dierte in eere⁽³⁰⁾.

⁺ Item also dese dierte meest een natie geweten werdt, die geheeten was de fermetroosen, want sy noyt te voren met coren om en ginghen, dan siende dat alle steden vreesden dat het coren al vervrosen sou syn, so was elck uyt om wat te hebben voer syn gemeynte. Doen sy dit saghen en hebben sy gelt noch goedt gespaert en daertoe vuel penninghen beleent en tot alle plaetsen 't coren opghecocht seer scadelyck, allen menschen en waeren dapper in den weeren, maer in grooten haet van allen volcke. En op den 26 dach so werdt tot Antwerpen op de borse onder de cooplieden van 't hofwegen afgelesen, dat de fermetroosen, die alle genoempt werden met haren name terstont souden betalen alle penninghen die sculdich waeren en dat niemant haer gelt meer leenen en soude, op de verbuerte van die penninghen en wie haer sculdich waere, dat men haer niet gheven en soude, also dat het scene dat het hof dese woude erm maecken om haer monopolie. Maer sy trocken ten hove om te procederen daer teghen en haer te verantwoerden; haer coren dat sy in Antwerpen hadden, hadden sy moeten de stat overlaten voer redelycken prys; maer ick geloove dat ser noch niet vuel af ontfanghen en hadden⁽³¹⁾.

⁺ Item in't eerste van deser maent November was tot Antwerpen volmaeckt de nieuwe casteerne poorte metter bruggen en oock de nieuwe Kipdorp poorte metter bruggen bijna gedaen⁽³²⁾.

(30) Over dit konflikt vinden wij geen verdere aanduidingen: het blijkt dat de Magistraat zich echter liet inlichten over den prijs van het koren in andere plaatsen.
Zie F. Prims, op. cit., blz. 425, n^o 64.

+ Gebodt tegen de fermetroosen, de groote corenbyters.

(31) De bedenkelijke handelsbedrijvigheid der Fourmestraux' is de aanleiding tot een proces, waarin de Magistraat en de regeering zich keerden tegen het houden van het monopool voor den handel in graan. Een plakkaat werd inderdaad tegen hen uitgevaardigd.
F. Prims, Briefwisseling Magistraat, 1565-1566, blz. 425, n^o 64, 66 en volgende. Zoo groot was de haat der bevolking, dat de betrokken kooplieden niet ter vierschaar durfden komen uit vrees ‘furore populi!’
Zie Prims, op. cit., blz. 426, n^o 68.

+ Nieuwe bouwinge der poorten van Antwerpen.

(32) Mertens en Torfs, dl. IV, blz. 110.
D. Papebrochius, Annales Antverpienses, t. III, p. 41 (édit. F. Mertens et Em. Buschmann. Antv., 1846).