Strofische gedichten

[p. 1]

Eerste lied

Inhoud.

INLEIDENDE STEMMING: nog is het winter, doch de zomer is in aantocht, die de aarde uit de verdrukking van den winter zal verlossen (I). Zoo zal ook de fiere minnaar over alle verdrukking zegevieren (II). HADEWIJCH'S RAMPZALIGE TOESTAND, haar druk: de Minne houdt haar geboeid; de menschen, tot haar beste vrienden toe, willen haar van de Minne afbrengen en over haar oordeelen (III, IV). VERDEDIGING: lieten zij het toch aan God over om recht over haar te spreken! gingen zij toch hun eigen wegen, zonder zich aan haar te bezondigen! (V, VI). BEROEP OP GOD: Wiens werken ondoorgrondelijk zijn, Wien niets kan verborgen blijven en het best over haar zal oordeelen (VII, VIII). SLOT: moge God ons allen tot vernieuwden Minnedienst opwekken en ons vernieuwen in de Minne! (IX).

Algemeene beschouwingen.

Merkwaardig, zoowel om de volheid der stemming, als om de opvaart uit het bijzondere geval naar de hoogste bespiegeling en om den psychologischen bouw, is dit eerste lied. Het is geboren uit den nood om het onverstand, zelfs van haar beste vrienden, over haren Minnedienst, wat wel het pijnlijkst moet zijn geweest. Daartegenover richt de dichteres zich eerst op in al hare fierheid; zooals de koene Zomer die de aarde komt verlossen uit den druk van den Winter, zoo ook zal de Minne over allen nood zegevieren. Hier past de stemming die de hare is: ‘die van fieren moede, edelmoedig, zijn, zullen eveneens allen druk, alle wederwaardigheid, onthalen, als hun grootste gewin, al naar het de Minne belieft, als maar de Minne verheerlijkt wordt en Haar welgenoegen heeft’. Dit te weten belet niet den nood van het hart, die nu losbreekt: ‘zij mag de Minne niet dienen, en zij kan het niet laten; in die verdrukking moet zij nu leven; dit gaat de kracht der natuur te boven: alle geluk is haar ontzegd’. Zoo eerst uit het hart de ontboezeming en de pijnlijke roep om medevoelen en medelijden; dan de rustiger verklaring. Nog dringt de edele gezindheid boven jegens hen, ‘die haar om haar Liefdedienst willen veroordeelen, die ze toch steeds van harte liefhad en alle heil in de Liefde had gegund. Hoe zij haar nu te gronde richten! Lieten ze het toch maar aan God alleen over haar te vonnissen! Die zou volgens recht kunnen uitmaken wat zij heeft misdaan; en zoo zouden zij zich zelven geen schade berokkenen. Zij beminnen niet, zij haten’. In haar nood denkt zij nog vooreerst aan de Liefde, ‘die onbemind blijft door hen, terwijl zij met haar bezig zijn; dit is hun groote

[p. 2]

schade; nog beter ware 't, dat zij Liefde dienden op hunne wijze. Zij willen, o God, u helpen in mijn zaak: dit is wel niet noodig. Gij kunt het best volgens recht oordeelen: vrijspreken of straffen’. Tegenover het oordeel der menschen, beroept zij zich op God. Hier stijgt de beschouwing op naar het ondoorgrondelijke der Liefde, die 's menschen begrip te boven gaat, waar men de Liefde alleen haar werk moet laten verrichten. Dan komt in haar grootschen eenvoud, de sublieme strophe: met dat prachtig beeld van Gods Alwijsheid, ‘waarom men Hem in alles zal loven en Hem zijn hooge rechtsmacht laten uitoefenen; want: geen werk dat zich nog zoo ver van Hem verschuilen wil, of het komt Hem al vóór oogen’, als de laatste golfslag, waarbij de strophe uitdeint in eeuwigheid.

Met een opwekking, als een gebed, om voortdurende vernieuwing in den dienst der Liefde, sluit het gedicht. De juichtoon van het steeds weerkeerende nuwe, d.i. jeugdig, krachtig, opgewekt, overheerscht, als wel mag, bij deze komst van den Zomer en bij dit nieuwe besluit om der Minnen te volleven.

Bijzondere beschouwingen.

Het lied gaat uit van bijzondere moeilijkheden, die Hadewijch in haar liefdedienst heeft ontmoet vanwege vroegere vrienden, bij wie zich ook anderen hebben aangesloten: welke die anderen, vremde, waren, wordt niet gezegd. De formule omvat: eigen genooten in den mystieken Minnedienst en buitenstaanders.

Van welken aard die verwijten waren weten wij niet; zooals bij heiligen: de dwaasheid van het Kruis, b.v. een armoedige levenswijze; een leven toegewijd aan armen en lijdenden; een afstand van alle fortuin, of iets dergelijks? Dat men haar om hare levenswijze gispte, niet om hare leer, blijkt uit den aard der verdediging. De moeilijkheden kunnen van dien aard zijn geweest, die de begijnenbeweging in het algemeen troffen: die levenswijze kwam aan velen, ook onder de hoogere geestelijkheid, als fanatisme, dweperij, voor; althans als gevaarlijk, zoo al niet als verdacht. En in de begijnenbeweging zelf zullen ook verschillende, min of meer strenge, opvattingen hebben geheerscht.

Vorm.

STROPHENBOUW:

a⁴ b³ a⁴ b³ c⁴ d³ c⁴ d³ + refrein.

Aldus schematisch. De vraag is echter of de pare verzen met drie, dan wel met vier heffingen moeten gelezen worden. Met drie heffingen moet vaak een voorslag van twee, drie lettergrepen, met vier vaak ontbrekende dalingen worden aangenomen. Zie, voor dit

[p. 3]

als voor de andere liederen, de algemeene bespreking van den strophenbouw in de inleiding.

De strophe schijnt gebouwd te zijn volgens het beginsel der drieledigheid, al is de staart symmetrisch en al loopt de zin van den kop wel eens over in den staart. Van concatenatio onder de strophen is weinig te merken. De laatste strophe biedt een voorbeeld van thematische herhaling, hier met nuwe, nu eens bijvoeglijk, dan als bijwoord gebruikt.

Refrein.

Iedere strophe wordt gevolgd van een soort van refrein: bestaande uit twee vaste Latijnsche verzen, die samenhooren, 1 en 3; en twee Dietsche verzen, die ook samenhooren. De Latijnsche verzen schijnen ontleend; maar ik heb niet kunnen ontdekken van waar. Het refrein sluit zich voor de beteekenis aan bij de voorafgaande strophe. Het woord Vale, vaarwel, zou een afscheidsgroet veronderstellen; wat echter meestal moeilijk past. Na de eerste strophe is het refrein veeleer een groet aan de geestgenooten: die zich om Minne willen verheugen bij de vernieuwing van het jaar, om den nieuwen Minnedienst en den zege der Minne. Zoo ook na de tweede: aan hen die, van fieren moede, avonture willen doghen om Minne. Na de derde eveneens: een kreet om medelijden. Na de vierde is het refrein eerder tot de vroegere vrienden gericht, als een raad. Na de vijfde tot hare vervolgers die zich in Gods plaats over haar stellen. Na de zesde tot hare vrienden, die het met God houden; zoo ook na de zevende, tot hen die, zonder de dinghen die ons sijn te sterc te ondersoeken, eenvoudig tot de hoogste, geheimnisvolle Minne opstijgen; ook na de zevende, tot hen die vóór de oogen der Minne, vóór God, in alle volmaaktheid willen leven; en ook na de negende: een opwekking om met vernieuwden ijver te dienen.

Dus, met één uitzondering (V), steeds tot de vrienden. Is dan toch een soort van afscheidsgroet bedoeld: van hare vrienden, van wie men haar wil scheiden? Of moet Vale uitdrukken, dat zij nu alleen staat, zoowel tegenover haar vrienden, als tegenover de vremde?

Moeilijke plaatsen.

29-30, Gheluc ende Avontuere zijn haar beiden vijandig, wreed. Beteekent dit: alle vorm van geluk, het bestendige (Gheluc) of het wisselvallige (Avontuere)? Of is Gheluc het rustig leven, dat het hare zou zijn, indien ze de Liefde opgaf (maar dat mag zij niet), en Avontuere, het hachelijke leven in den Minnedienst, indien zij volhardt? Dit schijnt bedoeld te zijn: of ze toegeeft, dan wel of ze volhardt, om het even: haar lot is even rampspoedig.

31. Mijns zal wel met dolen gaan: ik ben in 't onzekere omtrent mij zelven; gen. na ww. dat een gemoedsbeweging aanduidt (z. Stoett, 160, II); en es niemant el: ik ben dus alleen; niemand, die zoo radeloos is met zich zelf als ik; radeloos als niemand anders.

[p. 4]

65-66. Met mi schijnt te gaan met te hulpen staen: zij willen u helpen in mijn geval: met mi = ten opzichte van mij; dies clene behoeven is dan best te verklaren als: wat ze weinig hoeven te doen, met onderdr. onderwerp; of is behoeven zelfst. gebruikt: waarvan geringe noodzakelijkheid is, = wat wel niet noodig is; of dies = die es: die (nl. si) dit weinig behoeven te doen.

73-78 is een vertaling van Eccl. 3, 22 ‘Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris’ maar in omgekeerde orde; zoo is 78 ondervenden bedoeld als vertaling van quaesieris; daarom zal het ook afhangen van roeken = dat wi niet en roeken Hogher dinghen ... ondervenden; hoewel men zou geneigd zijn v. 78 als onafhankelijk van roeken op te vatten: dat wi hogher dinghen niet en roeken, maar Dat wi die ondervenden, nl. ondergaan, ervaren; toch is: navorschen, onderzoeken bedoeld, en is de eerste verklaring wel de juiste.

82. ter hogher Minnen rade wordt in Mnl. Wdb. i.v. volclimmen opgevat als mv. van rat; wel verkeerdelijk: het behoort bij raet: het geheimnisvolle der Minne, het diepste van de gedachte, het beraad, der Minne; zie Woordenlijst raet.

103. Minne is in zichzelf een altijd nieuwe, altijd even overvloedige vergelding: zij is zelf haar hoogste belooning.

I

Ay, al es nu die winter cóut,^*

Cort die daghe ende die nachte langhe,

Ons naket saen een somer stout,³

Die ons ute dien bedwanghe

Schiere sal bringhen: dat es in schine

Bi desen nuwen iare;⁶

Die <h>asel brinct ons bloemen fine;

Dat es een teken openbare.⁸

- Ay, vale, vale, milies -

Ghi alle die nuwen tide¹⁰

- Si dixero, non satis est -

Om minne wilt wesen blide.

* p^m cap^m 49 b. 62 a.

3 Somer verpersoonlijkt, vgl. L. 37.

6 bij de vernieuwing van het jaar die we reeds zien, desen.

8 een duidelijk voorteeken, dat de Zomer komt.

10 nuwen tide dat. van tijd, z. Stoett, 191.

[p. 5]

 

II

 

Ende die van fieren moede sijn,¹³

 

Wat storme hen dore die minne¹⁴

15

Ontmoet, ontfaense also fijn¹⁵

 

Alse: ‘dit es daer ic al an winne¹⁶

 

Ende winnen sal/; God gheve mi al

 

Datter minnen best become;¹⁸

 

Na haerre ghenuechten weghe, mesval^*19

20

Si mi die meeste vrome.’²⁰

 

- Ay, vale, vale, milies -

 

Ghi alle die avontuere²²

 

- Si dixero, non satis est -

 

Wilt doghen om minnen natuere.²⁴

 

 

 

III

25

Ay, wat salic doen, alendech wijf?

 

Met rechte maghic tghelucke wel haten.²⁶

 

Mi rouwet wel sere mijn lijf:²⁷

 

Ic en mach minnen noch laten.²⁸

 

Te rechte mi es beide fel,²⁹

30

Gheluc ende avontuere;

 

Ic dole mijns, en es niemant el;

13 Ende leidt de toepassing in: de Zomer overwint, en zoo zal ook de fiermoedige overwinnen.

14 Storme gen. mv. na wat: wat voor stormen, fig. voor wederwaardigheden, tegenkantingen, bestokingen, met nawerking hier van de stormen van den winter; dore: om, terwille van.

15 ontmoet, met wat als onderwerp: overkomt; fijn op zoo volmaakte voortreffelijke wijze.

16 de stemming waarin zij die onthalen wordt door rechtstreeksche rede uitgedrukt, vgl. 3, 33; 34, 47; 36, 93; 38, 44.

18 wat der Minne het meest behaaglijk is, wat Haar meest behaagt, dat moge God mij laten toekomen.

* XCIIIJ c.

19 na...weghe = volgens den weg van wat Haar vergenoegt, d.i. indien het Haar zoo behaagt; haerre ghenuechten 2e nv. na weghe; mesval = weze tegenspoed, beproeving, een droevig lot.

20 wat mij meest baat brengt, d.i. moge tegenspoed mij overkomen, daarin zal ik het meest baat hebben, winnen.

22 avontuere doghen = alles wagen.

24 om... natuere = zooveel als: om de Minne.

26 Ghelucke verpersoonlijkt.

27 lijf leven.

28 noch minnen laten = men verbiedt mij den minnedienst en ik kan niet anders: ik moet minnen.

29 z. inl.

[p. 6]

 

Dat scijnt teghen natuere.

 

- Ay, vale, vale, milies -

 

U allen laet dies ontfa[e]rmen

35

- Si dixero, non satis est -^*

 

Dat minne mi dus laet carmen!

 

 

 

IV

 

Ay, ic was ie op die minne stout,

 

Sint icse ierst hoerde noemen,

 

Ende verliet mi op hare vri ghewout;³⁹

40

Dies willen mi alle doemen,⁴⁰

 

Vriende ende vreemde, jonghe ende out,

 

Dien ic in allen sinnen

 

Diende ye, ende was van herten hout,

 

Ende onste hen allen der minnen.⁴⁴

45

- Ay, vale, vale, milies -^*

 

Ic rade hen datsi niene sparen,^*46

 

- Si dixero, non satis est -

 

Hoe ic hebbe ghevaren.

 

 

 

V

 

Ay arme, ic en mach mi selven niet

50

Doen leven noch sterven!⁵⁰

 

Ay, soete God, wat es mi ghesciet,

 

Dat mi die liede bederven?

 

Lietense u mi allene doch slaen,

 

Ghi soudet best gheraden

55

Na rechte al dat ic hebbe mesdaen,

 

Ende bleven buten scaden!⁵⁶

* 49 c.

39 ik liet mij aan Haar over, om met mij te doen wat Zij wilde.

40 doemen = laken, afkeuren, dit mij ten kwade duiden.

44 ik had gaarne gezien dat zij voorspoed hadden in de Minne.

* 62 b.

* XCIIIJ d.

46 hen = de vrienden van vroeger: ik raad hun dat zij niet nalatig worden, of niets verzuimen, welk ook mijn lot moge zijn.

50 ik mag niet sterven en toch is het geen leven dat ik leef.

56 bleven met verzwegen onderwerp si = zij bleven buiten schade; de verzen van het refrein kunnen ook beschouwd worden als het onderwerp bevattende.

[p. 7]

 

- Ay, vale, vale, milies -

 

Die Gode niet ghewerden en laten,

 

- Si dixero, non satis est -

60

Ende niet en minnen, ende haten.⁶⁰

 

 

 

VI

 

Die wile dat si sijn over mi,⁶¹

 

Wie sal hare lief dan minnen?

 

Si ghinghen bat hare weghe vri,

 

Daer si u leerden kinnen;

65

Si willen u te hulpen staen⁶⁵

 

Met mi, dies clene behoeven:

 

Ghi cont na recht soenen ende slaen,⁶⁷

 

Ende met claerre waerheit proeven.⁶⁸

 

- Ay, vale, vale, milies -

70

Alle die met Gode plechten,

 

- Si dixero, non satis est -

 

In soenen ende in rechten.^70-72

 

 

 

VII

 

Ay, salamon ontradet dat werc,^*

 

Dat wij niet en ondersoeken

75

Die dinghen die ons sijn te sterc,^*

 

Noch dat wi niet en roeken

 

Hogher dinghen dan wij sijn,

 

Dat wij die ondervenden,^73-78

 

Ende laten ons die minne fijn

80

Vri maken ende benden.⁸⁰

 

- Ay, vale, vale, milies -

60 hun liefde is geen liefde, het is haat.

61 over mi = zich met mij bezig houden om over mij vonnis te vellen.

65 z. inl.

67 soenen ende slaen = ten goede beslechten of straffen.

68 proeven = door onderzoek te weten komen, uitmaken.

70-72 die het met God houden in al zijn oordeelvellingen, in vrijspreken of vonnissen.

* XCV a.

* 49 d.

73-78 z. inleiding.

80 vri maken = gelijk Zij met de anderen schijnt te doen, benden, gelijk Zij met mij doet.

[p. 8]

 

Die ter hogher minnen rade⁸²

 

- Si dixero, non satis est -

 

Volclemt van grade te grade.

 

 

 

VIII

85

Der menschen sinne sijn so clene,

 

Daer mach God wel vele boven;

 

God es van allen wijs allene:

 

Dies salmen alles hem loven,⁸⁸

 

Ende laten hem sijn ambacht doen,⁸⁹

90

In wreken ende in ghedoghen;⁹⁰

 

Hem en es gheen werc so verre ontvloen,

 

En comt hem al vore oghen.⁹²

 

- Ay, vale, vale, milies -^*

 

Die hen der minnen volgheven,

95

- Si dixero, non satis est -

 

Ende haren oghen ghenoech volleven.⁹⁶

 

 

 

IX^IX

 

God moet ons gheven nuwen sin⁹⁷

 

Ter edelre minnen ende vrie,^*

 

Dat wij so nuwe leven daer in,⁹⁹

100

Dat ons die minne benedie,

 

Ende nuwe make met nuwen smake,¹⁰¹

 

Die si can nuwe volgheven;¹⁰²

 

Die minne es nuwe gheweldeghe orsate¹⁰³

82 rade = raet, het geheimnisvolle der Minne; z. inl.

88 alles = 2e nv. in alles, in alle opzichten.

89 ambacht = rechterschap.

90 om te straffen en om toe te laten.

92 En = het en, of het.

* 62 c.

96 en voor hare oogen hun leven tot alle volmaaktheid inrichten, zoodat Zij er genoegen in heeft.

IX Nuwe = de beteekenis wisselt tusschen: vernieuwd, jeugdig, krachtig, frisch.

97 nuwen sin: als een nieuw gemoed, een vernieuwde gezindheid.

* XCV b.

99 nuwe = opgewekt, met vernieuwden ijver.

101 nuwe maken = vernieuwen; met nuwen smake = met steeds nieuw genoegen.

102 nuwe = steeds opnieuw; of nieuw, even nieuw; met smake.

103 nuwe = een altijd even krachtige vergelding.

[p. 9]

 

Dien, die der minnen al nuwe volleven.¹⁰⁴

105

- Ay, vale, vale, milies, -

 

Dat nuwe der nuwer minnen

 

- Si dixero, non satis est -

 

Dat nuwe wilt nuwe bekinnen.^106-108

104 al nuwe = geheel vernieuwd, of opgewekt, krachtig.

106-108 wilt dat nuwe der nuwer Minnen bekinnen: die vernieuwing van de Minne, van den vernieuwden Minnedienst, steeds opnieuw opgewekt, bij deze vernieuwing van het jaar, beoefenen: door ervaring, beoefening, erkennen.

De titel Ritmata haywigis is alleen in C in den rand.
I. C heeft 9 reg. hooge A; de drie eerste verzen zijn door een punt gescheiden; A en B 3 regels hooge roode A 2 de daghe; de nacht 5 sciere duidelijk genoeg B saen: heeft ci als a gelezen en de verkorting van er misvat voor die van n; B dats nv A scine 7 hasel bringhet C heeft sine: het streepje in 't midden dat s van f onderscheidt werd vergeten 8 B opp. 9 millies (zoo telkens) 10 B die in nuwen tide 12 Omme

II. 14 dore de 15 A ontfaense: se erb. v.a.h. al soe op ras. B alsoe 16 ane 18 B best come 19 haerre ghenoechten 22 auenture 24 B minne; nature
III. 25 ell. 26 wel tgh. 28 B no 1. 29 B beide wel 30 auonture 31 niement 32 ieghen nature 34 ontfermen 37 B na minne: laet doorgehaald

IV. 37 C ie erb B ye; de m. 38 eerst 39 vrie 41 ionc 42 C Dien uit Dies 43 A ie B ye was ende v.h. out 46 niet en
V. 51 B zuete 52 de l. 53 A Lieten si v mi all. B Lieten si mi v all. 55 recht A misdaen

VI. 63 B weghen 65 A hulpe 66 cleine 72 s. noch in ...
VII. 73 C Hij; salomon B dat ontbr. 74 B wy; ne A ondersueken B ... zueken 77 A Hoghere B hoge dingen dat wi 78 B wy 79 B de m. 82 der h. 84 A g van grade telkens erb.

VIII. 85 A sinen B sinnen; soe B cleene 86 wel vele god 91 soe; ontfloen 92 v. die ogen
IX. 97 A moete 99 wi soe 100 ghebenedie 102 Dien 106 B D.n. dat nuwe der minnen.