Brieven

Regelnummers proza verbergen

[p. 247]

Dertigste brief

Bestemming en inhoud.

Deze brief luidt als een onderrichting: toespraak en groet ontbreken; alles wordt gesteld in den eersten persoon meervoud: de schrijfster vereenzelvigt zich steeds met haar gehoor of met hen voor wie deze brief of verhandeling of onderrichting is bestemd; het sluit met Amen, echter na een wensch als een gebed.

In de inleiding wordt er op gedrukt, dat zij, die door God tot Zijn dienst zijn geroepen, naar de volmaaktheid zouden moeten streven (-13). Daarom mogen ze nooit verzwakken in hun ijver (-21). Echter weinigen leven volgens wat de hooge Liefde toekomt: de geringste moeilijkheid doet ons de Liefde ter zijde leggen, terwijl we steeds in zoetheid van Liefde of in smart zouden moeten zijn. Dit leidt een der prachtigste plaatsen in uit de brieven: het hoogste leven bestaat in smart van Liefde: in zoetheid wordt men licht overwonnen, is men spoedig tevreden en geeft men het streven naar hooger op en in de vreugde vergeet men de schuld die ons voortdurend van de Liefde gemaand wordt.

Dit schuld-manen leidt het groote thema in van dezen brief. Eerst wordt ons dit schuld-manen in de Godheid voorgesteld: De Vader als in de eenheid maant den Zoon en den H. Geest. Zoon en H. Geest in de drieheid manen schuld van den Vader. De gedachte is: God maant, vergt eenheid, vereeniging; om daaraan te voldoen moet door de drieheid schuld betaald worden, waardoor de drieheid op haar beurt wordt voorgecsteld als schuldeischend. Zooals in de Godheid de drie Personen als het ware schuld hebben tegenover de eenheid (der genieting) waartoe zij voortdurend worden gemaand, zoo moet men eerst aan de drieheid voldoen om tot de eenheid te komen. Gods gerechtigheid wordt uitgeoefend door het al of niet voldoen aan dit manen der eenheid. Zoo worden dan de schepping, de menschwording, de verrijzenis verbonden met het manen der drieheid; de zondenval met de eenheid. omdat de mensch daardoor uit de eenheid met God viel; de dood van Christus en Zijn hemelvaart met de eenheid, omdat daardoor aan den eisch der eenheid voldaan werd (-67).

Zoo is het ook met ons. Volgt dan de toepassing op ons eigen leven. Om aan de schuld der drieheid te kunnen voldoen, om waardig volgens de drieheid te kunnen leven, wordt ons genade gegeven. Wilde de edele Rede hare schuld verstaan

[p. 248]

en de leiding der Liefde volgen, ze zou wel het Groote, het einddoel der vereeniging volgens drieheid en eenheid, bereiken. Daartoe moet zij beginnen met de nederigheid, zooals Christus: verlaten van alle aardsche vertroosting, Zich nooit verheffend op eigen edelheid, of deugd of macht, tot Hij verheven werd ten hemel door de maning der eenheid. Hier op aarde maant Liefde ons om te leven volgens de drieheid. Wij moeten ons ter Liefde opwekken en niets anders eischen dan eenheid; daarom moeten wij leven volgens Haar welbehagen die immers nooit anders dan eenheid gemaand heeft, en volgens de maning der H. Drieheid (-106).

Wat is dit nu: te leven hier volgens de Drieheid en hierboven volgens de Eenheid of in Eenheid? Door onder de leiding van Rede met Liefde alle werken van volmaaktheid te beoefenen leeft men den Zoon. Practisch beteekent dit: alle deugden na te volgen van Christus onder de leiding van Rede door Zijn Wijsheid, die Hem immers toegeschreven wordt. Men leeft den H. Geest, volgens den H. Geest (of voor) voornamelijk door den wil der Liefde steeds te willen, door met vloeiende begeerte alle deugden te werken, door alles naar zijn ware waarde te verlichten, te beoordeelen en er in te werken om den eenigen wil Gods te doen. Bij den Vader wordt vooral de kracht, de standvastigheid te pas gebracht om zich ten volle met God te vereenigen: maar dit zich vereenigen met God is eigenlijk zich ten volle vereenigen met den Godmensch: omdat feitelijk geheel de volmaaktheid bestaat in het beleven van den Godmensch: wat men doet met den Zoon door te leven in alle volmaaktheid onder ‘geleide van Rede’ wat men doet met den H. Geest door er zich ijverig op toe te leggen, met den Vader door er zich krachtig en volhardend op toe te leggen.

De Vader wordt beschouwd als in de eenheid, vóór den uitgang der personen: waarom bij Hem dit streven naar vereeniging wordt te pas gebracht (-144).

Wie zoo leeft vaart reeds op aarde menigmaal schoon op in den Beminde met den Beminde. Maar als de ziel nu boven den bliksem van kortstondige genieting en verlichting en boven den donder van Rede die te betalen schuld voorhoudt, uit de menigvuldigheid der gaven vergaderd, in de eenheid gebracht wordt, dan komt eerst het groote manen van de drieheid en van de eenheid in God voor goed (-176).

Maar velen bedriegen zich zelf en leven niet volgens de waarheid. In een laatste deel volgt dan een prachtige psychologische analyse van het zelfbedrog dat godsdienstige personen

[p. 249]

plegen in den dienst der Liefde. Klaarblijkelijk had Had. hier gebreken op het oog van een bepaalde gemeenschap. Hier werd waarschijnlijk te veel gestreefd naar omgang met vrienden en kennissen uit de wereld, naar nette kleederen, fijne spijsen en allerlei wereldsche vermaken, onder voorwendsel de gezondheid te verzorgen en zich wat te verzetten. Het kan de communiteit zijn van br. 12, of van br. 23 en vlg. waar Had.'s vriendinnen verbleven.

Algemeene leerstukken.

1. Het voornaamste leerstuk dat hier wordt voorgedragen is dat van ons leven volgens de drieheid en volgens de eenheid. Een zeer grootsche, diep theologische opvatting ligt hieraan ten grondslag. Onze volmaaktheid wordt opgevat als een gelijkvormig worden, en zoo een één-worden met God: wat zij inderdaad is. Wij moeten Gods leven in ons leven uitdrukken. Dit wordt nu eenigszins dramatisch voorgesteld: als een schuld-eischen der Drieheid om te komen in, te beantwoorden aan de maning der Eenheid. Het trinitarisch leven is het beeld van ons leven: wij moeten er in opgaan.

Practisch bestaat ook volgens Had. de volmaaktheid in het navolgen van de deugden van Christus, in het beleven van den Godmensch. Het leven volgens de drieheid, het éénworden met de drieheid, wordt nu opgevat als een beoefenen dier deugden volgens de eigenschappen die aan ieder der drie personen worden toegeschreven: met Rede, naar de wijsheid, de leering, volgens den Zoon; met eenheid van wil, met vloeiende begeerte (dit vloyeleke behoort bij den H. Geest, als goedheid en liefde die zich uitstort) met de klaarheid, het licht, waardoor al het geschapene beoordeeld wordt naar zijn waarde en waarheid voor God, volgens den H. Geest; met macht van volharding en drang naar eenheid, volgens den Vader. Op die wijze wordt het beleven van Christus verbonden met het beleven van God.

2. Een bijzonder prachtige leer, om de diepte der gedachte en om de waarheid van leven, is die over de grootere voortreffelijkheid van het lijden in Liefde boven de zoetheid der Liefde (35-48).

Eenige plaatsen.

27-29 Deze plaats komt juist ook voor in Limb. Sermoenen aan het slot van het 31^e (f. 135c-135d). Kern vertaalt hier aarzelend: ‘ons kan in ons verdriet niet (luttel = cume) 't minste of geringste hinderen, of wij zetten de Liefde op zij (eig. bergen de Liefde op)’ Mnl.

[p. 250]

Wdb. i.v. houden (k. 632) vertaalt: ‘of wij leggen de godlijke liefde bewaard, verborgen, d.i. of wij ontkennen de godlijke Liefde, wij zien haar niet’. Wij vatten vooreerst in vernoye op als bepaling van dinc: nog zoo gering iets in vernoye = iets verdrietigs, iets wat ons onaangenaam is, iets onaangenaams, verdrietigs; ghehouden legghen komt nog voor in Sp. Hist. I p.b. 8 c. 70, v. 28.

Alse ons daventure goet gevet
Dat leggen wi ghehouden dan
Ende gapen omme meer nochtan.

Hier dient de uitdrukking ter vertaling van: ‘id sine ulla voluptate dimittimus’, dat is dus wel: wat wij goeds krijgen dat laten wij varen om naar wat anders te verlangen. De zin schijnt te zijn: ‘dat leggen wij voorloopig in verzekerde bewaring, dat bergen wij op, zonder er verder rekening mede te houden’. Zoo ook hier: Wij leggen de Liefde voorloopig in verzekerde bewaring, wij bergen ze op, d.i. wij laten ze varen, leggen ze ter zijde. Wat gewis bedoeld wordt. C heeft er inne aan toegevoegd, omdat hij ook zoo begrepen had.

184. Wi willen sijn verdreghen van onsen langhen tide ende gheeret van goeden werken. - Mande verklaart: wi verlaten ons op lancheit der tijt dat wi in gheesteleken staet gheweest hebben. Mogelijk, doch meer dan een persoonlijke opvatting is dat niet. Verdreghen is waarsch. verheven, synoniem met gheeret. Merkwaardiger wijze komt dezelfde onduidelijke uitdrukking ook voor in den XII^en Br. r. 134, waar gezegd wordt dat Minne gekleed, gehuld wordt met senne ende met langhen tide: dus ook in een brief, die een onderrichting is en nog wel evenals deze bestemd voor een gansche communiteit. Beide brieven vertoonen trouwens, in de practische vermaningen en in de gelaakte gebreken, een groote overeenstemming. Ze zouden tot dezelfde communiteit kunnen zijn gericht. En dan zal het wel het genootschap zijn, waarin Sara, Emma, Margriet met de gewone geadresseerde der brieven verbleven. Heeft men daar de uitdrukking begrepen? De verklaring van Mande past weinig in den XII^en Br.: daar schijnt met langhen tide te beteekenen: de handelwijze als van iemand die allen tijd heeft: een langzame, kalme, overdachte en rustige handelwijze. En zoo iets kan ook in Br. XXX hier passen.

223. Want nieman en darf hem verspelen om Gode te scuwene. De gedachte schijnt te zijn: ‘niemand behoeft zich

[p. 251]

te vermeien, verzet te zoeken, in wereldsche vermaken, om God te vermijden’, d.i. om niet altijd met God bezig te zijn; zoo zou het een antwoord kunnen zijn voor hen die beweren, dat eenig verzet of vermaak noodig is, om niet ziek te worden. Daarom volgt: ‘Hij brengt zelf voortdurend nieuwe kracht. En worden we al ziek bi onser nederheit = door onze zwakheid als menschen, wij zullen er ons over heen zetten; dat ware verstandiger en nuttiger.’ Men merke echter op dat Hadewijch waarschuwt tegen wereldsche vermaken.

230. Daer omme en vertrecken wi de recken gods niet. - De beteehenis moet zoo iets zijn als: ‘daarom halen wij de dappere, stoute strijders van God niet in’, d.i. wij worden nooit dappere strijders van God. Maar vertrecken komt in die beteekenis niet voor. A en B hebben verrecke wi; wat evenmin zin geeft. Misschien is verreiken bedoeld, dat uitstekend past: bereiken, inhalen, aan de zijde komen van.

Invloed.

1. Mande heeft dezen brief weer gedeeltelijk opgenomen, onder den titel: Datmen der minnen in drieen manieren hier leeft in drieheit ende hier boven in enicheit. 1-20 worden eenigszins vrij gevolgd. Dan gaat hij onmiddellijk over tot r. 107-176 die eenigszins verkort worden, waar hij een of ander uitdrukking niet best begreep. Hierop vertelt hij een visioen; dan komt 177 tot het einde, dat ook het einde van zijn werkje is. Echter 215-232 vallen weg: ook waarschijnlijk omdat hij het niet begreep; waar hij echter wel begreep weidt hij even wat verder uit of zegt hij het met wat meer woorden.

2. In de Limburgsche Sermoenen heeft het 31^e sermoen, dat ook de allegorie van den palmboom bevat (in den aard van Had.s eerste visioen) aan het slot (f. 135c-135d) meer dan een zin, die bijna letterlijk met Had., vooral 22 vlg.. overeenstemt. Zoo: ‘Want leider - God help ons allen - wi sin alle cranc in dogen ende vliteg in genugden: ons can lettel so clene denc geletten in vernoye, win leggen minne wal gehouden. Dats grote clenheit, want wi al uren minnen gnug leven souden.

3. Het beeld van het schuld manen is ook bij Ruusbroec bekend, al wordt het er niet uitgewerkt als hier; maar ook bij hem wordt het voortdurend verondersteld. Betaelt uwe scout wordt de ziel opgelegd (b.v. VII Trappen, C. XIV, de plaats ontleend aan Had. XX, 97 vlg.).

Ook heeft Ruusbroec het beeld van den bliksem en van den donder in van VII Sloten, C. XVII, al wordt het eenigszins anders uitgewerkt.

[p. 252]

^†

1 God die ye was ende emmermeer wesen sal^*1-13 2 fundament van gherechter Minnen Ende van 3^* volcomenre trouwen/, Hi es onse volcomene 4 trouwe der alre volcomenster minnen, daer hi hem 5 seluen met mint in hem seluen, Ende alle sine 6 vriende die hi mint, hem seluen te minnen met 7 volmaecter volcomenheit. Te derre volcomenheit 8 souden de ghene sijn die hi gheroepen ende ver- 9 coren ende ghetekent heuet te sinen dienste. Dese 10 mochten grote werke doen ende sere vorderen, 11 warense datse schinen ende sijn souden na 12 gherechte scout van volcomenre trouwen Ende van 13 gherechter Minnen.

14 Die mint, hi werct grote werke Ende hi en^14-21 15 spaert niet Noch hi en wert niet moede || van eni-^* 16 gher noet die hem toe comt, Noch van wat tor- 17^* mente dat hem verschinen mach; Mer daer in 18 wert hi altoes nuwe ende versch; Ende oec met 19^* alle dinghen, cleyne ende groet, licht ende swaer, 20 daer hi doghet bi vercrighen mach, die der Min- 21 nen wel ghetamet.

22 Ay arme, na hogher Minnen ghetamen wilt nu^22-34 23 luttel yeman leuen, Mer nae sijns selues ghe- 24 rieuen. Ende men wilt vele van Minnen hebben 25 ende luttel hare werdeleke leuen/. Want wi sijn

† [margenoten bij de regels:]
14, 25, 35 en 87: nota (v.a.h.)

* .xxx.

1-13 Wie God geroepen heeft tot zijn dienst zou naar volmaaktheid moeten streven. 1 Vgl. het rythme van dezen zin met dat van den eersten zin in Br. 1; 4 trouwe zooveel als: Hij is ons volmaakt getrouw of: Hij is is voor ons volmaakte trouw; 6 opdat zij Hem zouden beminnen in volmaakte Minne. 8 sijn = naar iets staan. Er naar streven; zich toeleggen op. 9 ghetekent als met Zijn wapenteeken gemerkt.

* LVI-a.

14-21 Wie mint verzwakt nooit in zijn ijver. 17 verschinen schijnt eenvoudig te beteekenen, die hem te beurt vallen. 17 vgl. 14, 19; 18, ende oec met = en hij wert oec nuwe ende versch met allen..

* 47 b

* 39 a.

* LVJ-b.

22-34 Weinigen leven volgens wat der hooge Liefde toekomt. Vgl. br. 12, 76; Br. 6; z. inl. vgl. 28, 255.

[p. 253]

26 cranc in doghene ende vlietich in ghenoechten. 27 Ons connen lettel soe cleine dinc gheletten in ver- 28 noye, wi en legghen wel Minne ghehouden inne 29 ende vergheten haers te pleghene. Dat es groete 30 cleynheit/. Want men in alle vren der Minnen 31 ghenoech soude leuen/: Jn soetheiden van Minnen 32 verloren te sine, Ochte in groter tormenteleker 33 smerten te sine, omme hare werdicheit Ende om 34 hare ghenoech te doene.

35 Dat hoechste leuen ende dat seerste wassen es:^35-48 36^* dat verderuen ende dat verdoyen in smerten van 37 Minnen. Ende in soeten gheuoelne es meere neder- 38 heit/. Want daer in waertmen lichte verwonnen/. 39 Ende soe faelgeert de cracht der begherten; Ende 40 datse gheuoelen, dat es hen soe groet, datse 41 niet en moghen bekinnen der Minnen groetheit 42 Ende hare volmaecte wesen/. Want alse dat herte 43 Ende de neder sinne, die lichte verwlt sijn, ghe- 44^* renen, werden na onse affectie, soe sintse alse 45 hemele metten hemelen, Dat dunct hen. Ende in 46 deser ghe||noechten verghetense der groter scout^* 47 Die alle vren inder maninghen es, die de Minne 48 der Minnen maent.

49 Die maninghe meyne ic, die de vader maent^49-67 50 in eweleken ghebrukene van enichheiden den sone 51 ende den heileghen gheest, Ende die scout die de 52 sone ende de heileghe[n] geest den vader manen 53 in ghebrukene der heylegher drieheit. Ende dat 54^* manen es eweleke euen nuwe in enen hebbene

35-48 Het hoogste leven bestaat in smart van Liefde. 45 als hemele metten hemelln = in alle hemelen, in de hoogste vreugde; eig. zelf hemelen (ze dragen den hemel in zich) met hemelen 46 zij vergeten wat zij schuldig zijn aan de Liefde: de schuld die hen voortdurend er aan herinnert wat de Liefde van de Liefde, de ziel, eischt.

* LVJ-c.

* 39 b.

* 47 c.

49-67 Het manen van God in de eenheid en in de drieheid. 54 in enen hebbene ende in enen wesene in God is alles een en eeuwig, wat door deze formule moet uitgedrukt worden: eene maning door de drie bezeten. 55 versta: om dat manen vander vaderliker enicheit te eischene om aan de maning der eenheid te voldoen, om nl. de schuld te voldoen, die de eenheid eischt: de scout der enicheit. Daarnaar vergeldt de goddelijke Gerechtigheid. 57 De schepping wordt dos voorgesteld als een werk van Gods almacht, op aandringen van Gods wijsheid en goedheid. 64 om aan de eenheid te voldoen. 66 opdat de menschen de schuld der enicheit zouden kunnen betalen steeg Hij op ten hemel als onze eeuwige Voorspreker en Middelaar.

* LVJ-d.

[p. 254]

55 Ende in enen wesene. om dat manen te eyschenne 56 vander vaderleker enicheit, soe comt die ghe- 57 rechticheit van alre wraken. Biden manenne der 58 wijsheit des soens Ende der goetheit des heilichs 59 gheests, datse manen der vaderleker moghent- 60 heit in der drieheit, So wart de mensche ghe- 61 maect. Ende biden manenne der enicheit, dat de 62 mensche hare niet ghenoech en was, soe viel hi. 63 Biden manenne der drieheit wart de gods sone 64 gheboren; Ende bider scout der enicheit soe 65 staerf hi. Biden manenne der drieheit dede hi 66 op verstannesse onder menschen. Ende bider scout 67 der enicheit voer hi op te sinen vader.

68^* Aldus eest noch met ons. Bider scout die ons^68-83 69^* vander drieheit wert ghemaent, soe wert ons gracie 70 ghegheuen werdeleke na die edele drieheit te 71 leuenne tameleke.

72 Ende alse wi dat meswerken met vremden wille 73 Ende vte diere enicheit vallen in onse gherieuen, 74 soe bliuen wi onghewassen Ende onuercoeuert 75 vander volmaec<t>heit, Daer wi dus toe ghemaent 76 sijn van aenghinne der enicheit ende der drieheit. 77 Mer woude de edel redene vanden redeleken 78 mensche haer werdeghe scout verstaen Ende vol- 79 ghen den gheleide dat hem de Minne soude gheuen 80 in hare lant || ocht si hare volchen na hare^*

* LVIJ-a.

68-83 Wilde de mensch zijn schuld verstaan! 68 Om nl. aan die scout te kunnen voldoen en waardig volgens de drieheid te leven. 73 enicheit = niets meer dan vereenigd-zijn met God, gelijkvormigheid met God, hier: in de Drieheid, of onbepaald. 75 van = ten opzichte van. 80 volchden aldus de drie hss., i.p.v. volchde: of is si = de menschen?

* 39 c.

* 47 d.

[p. 255]

81 ghetamen, Soe stonde hem wel dat grote te ver- 82 volghene ende rike te sine in gode met godleker 83 rijcheit.

84 Die hem cleden wilt ende rike sijn ende een^84-106 85^* metter godheit, hi sal hem seluen cieren met allen 86 doechden, Ja daer god hem seluen met cleedde 87 ende cierde, doen hi mensche leuede, Ende dies 88 salmen, beghinnen ane die selue oetmoedicheit 89 daer hijs ane hegan. Dat was van allen vremden 90 troeste begheuen te sine, Ende van alre edelheit on- 91^* verheuen, Ende van alre doghet Ende van werken, 92 ende van moghentheiden, daer hi de ouerste af 93 was ende onuerheuen af bleef, Tote dien male dat 94 hi op was verheuen vander vreseleker wonderleker 95 maninghen der enicheit. Wi sijn nu inde manin- 96 ghe van Minnen ter heilegher drieheit. Daer omme 97 souden wi ons seluen ter Minnen manen, dat wi 98 gheleisten mochten met allen vlite; Ende en 99 souden gheen ander dinc manen dan sine enicheit. 100^* Ende na hare behaghen souden wi leuen die allen 101 vren enicheit ghemaent heuet, Ende die onuer- 102 hauenne oetmoedicheit met gherechten werken 103 gheciert heuet, Ende na de maninghe der heyle- 104 gher drieheit, die soe volcomene doechde altoes 105 maent na hare ghetamen, Daer men hier met wast 106 ende wert volmaect, beide driuoldich ende enich.

107 Jn drie dinghen leuet men hier der Minnen met^107-113 108 drieheiden ende ghinder bouen in enicheiden.

84-106 Nederigheid moet de grondslag zijn van ons leven volgens God. Vgl. 12, 3. 94 vgl. r. 66. 95 Liefde maant ons hier op aarde om te leven volgens, om te streven ter H. Drieheid. 97 wat wij doen mochten, wat wij zouden moeten doen, met ijver; dat = wat. 98 wij van onzen kant zouden niets anders dan eenheid moeten eischen. 100 hare = der Minnen. 103 ende na.. parallel met na hare behaghen.

* LVIJ-b.

* 39 d.

* LVIJ-c.

107-113 Wij leven hier volgens de Drieheid, ginder boven in eenheid; hoe wij hier leven volgens den Zoon. 112 werdich;... wat alle volmaaktheid waardig is.

[p. 256]

109 Dat een es datmen hier begheert Minne met 110 redenen Ende hare ghenoech te doene met allen 111 gherechten werken van volcomenheiden, ende 112 volcomen te sine ende werdech alre volcomenheit. 113 Daer met leuet men den sone gods.

114^* Dat ander es datmen wilt aldus Minnen wille^114-122 115 alle vren met nuwen || vlite Ende werke alle^* 116^* doghede met vloyeleker begherten, Ende ver- 117 lichte alle creaturen na hare wesen ende na hare 118 ghetamen haerre edelheit, daer mense in bekint 119 Eest in edelheiden ochte in nederheiden: Daer 120 na salmen in hare werken Ende Minnen dore der 121 Minnen ere den enighen wille ons gods. Hier met 122 leuet men den heileghen gheest.

123 Dat derde es in bande te sine van ghestaden^123-144 124 pleghene in soeten bedwanghe, Ende van onuerwon- 125 nenre cracht Dit wesen wel te vermoghene staerc 126 ende onuerwonnen ende blide, Ende euen nidech 127 lief in lief dore wassen in al, Te werkene met 128 sinen handen, Te wandelne met sinen voeten, 129 Te hoerne met sinen oren daer de stemme der 130 godheit niet en cesseert te sprekenne Dore liefs 131^* mont in alre waerheit van rade, van gherecht- 132 heiden, van soeter soetheit van troeste elken te

* 40 a.

114-122 Hoe men hier leeft volgens den H. Geest. 114 wilt, werke, verlichte zijn de drie hoofdwerkwoorden.

* 48 a.

* LVIJ-d.

123-144 Hoe men hier leeft volgens den Vader. 124 in... bedwanghe gaat met pleghene: in een zoeten dwang, bedwongen-zijn; 124 van ... cracht hangt af van bande: door nl. nooit den moed op te geven (verzekerd, of ten einde) dit wesen wat volgt, de eenheid met den Beminde 126 steeds even vurig verlangend, strevend, om in den Beminde op te groeien: welk dorewassen dan verder verklaard wordt in een reeks infinitieven met te, dit is het wesen van r. 125; het is de gelijkwording met den Godmensch. 131 de volgende bepalingen met van hangen eerder af van waerheit dan van sprekene; 132 van troeste = beter te scheiden van soetheit, hangt ook af van waerheit: het is de Geliefde die ieder waren troost geeft, eerder dan: die opwekt ieder te troosten... 133 van... ongheciert: de woorden van den Geliefde zijn woorden van troost, maar ook van bedreiging tegen het misdoen (de zonde); vander mesdaet = voor, tegen; met lieve te ghelatene parallel met te werkene, te wandelne.: met Jesus zich te vertoonen zonder schoonscheid, door zich met Hem te vereenigen in zijn Lijden nl. 135 te doene parallel met hoerne de gedachte is: uitsluitend voor den Geliefde te leven: niemand iets anders te doen dan aan den Geliefde met zich zelf als geliefde. 135 wat volgt is een verklaring van dit nieman el te doene; of: te doresughene, te ghevoelene zijn verder parallellen met te werkene, met enen seden ... dit enen in 't mv., nog enen sinnen, = vereenigd, dezelfde. 137 met eenre borst de andere malkanders borst, eigenlijk is het toch dat de ziel vereenigd met het Hart van den Geliefde in Zijn hart de zoetheid wil doorsmaken die Zijn Lijden verdiend heeft. 140 met eenre enigher herten bijna zooveel als met één enkel hart: er is als maar één hart meer, als er maar één Minne meer is: zoo is de geliefde in den Geliefde vereenigd. 142 ende dat... is een nadere bepaling bij volwassene: een volgroeide en zekere, wat door een rel. zin wordt uitgedrukt. 144 wesene vgl. r. 125. daardoor: door zoo te zijn.

* LVIIJ-a.

[p. 257]

133 siere noet, Ende van dreighene vander mesdaet, 134 Met lieue te ghelatene sonder ghelaet onghechiert, 135 Ende nieman el te doene dan den lieue met lieue 136 selue, Alse een lief in lief met enen seden, met 137 enen sinnen, Met eenre borst / De andere te dore 138^* sughene die onghehoerde soetheit die sine pine 139 verdient heuet, Ay ia herte in herte te gheuoelene 140 met eenre enigher herten Ende ere enegher soeter 141 Minnen, Ende woensamleke te ghebrukene ene 142 volwassene Minne; Ende dat men emmer seker 143 wete buten allen twifele datmen gheheel es in eni- 144 gher Minnen. Met desen wesene es men den vader.

145 Dus gheldet men hier de scout der drieheit,^145-176 146^* die si maent Ende die si der enicheit || oyt ghe-^* 147 maent heuet sonder beghin. Dat es waer, die dus 148 der Minnen leuen, si doen menighe scone opuaert 149 in haer lief met haren lieue; Maer alse de ghene 150 die dit volwassen gheheel ende sonder keren hare

* 40 b.

145-176 De bekroning van dit leven in de volla enicheit. 146 vgl. r. 49 vlg.. der enicheit de drieheid maant schuld, zij maant die van alle eeuwigheid van de eenheid, d.i. zij eischt vereeniging. 148 vgl. 20, 45: misschien is er hier spraak van extaze. 154 De zin wordt onderbroken door de verklaring van dien bliksem en dien donder, maar voortgezet daarna, r. 167. als men nu boven donder en bliksem, uit de menigvuldigheid der gaven, vergaderd, vereenigd wordt, dan komt men in de eenheid met dit Licht, met de Liefde; dan komt eerst het groote manen van de drieheid en van de eenheid. 172 van = van wege: dat beteekent dat de Drieheid nu de ziel toelaat de volle eenheid te genieten, wat Zij tot dan toe niet had gedaan. 174 enen wesene: ze zijn immers een, d.i. steeds vereenigd; 3e nv. na ghelden.

* LVIIJ-b.

* 48b.

[p. 258]

151 opuaert doen in op bliuene, Ende daer versament 152 werden, daer dat grote licht die clare blixeme 153 hier vore gescoten heuet, Ende die staerke donder 154 daer na gheslaghen heuet.

155 Blixeme dat es licht van Minnen die hare toent 156 in enen vliene, Ende gheuet gracie in menighen 157 dinghen om hare te toenne wie si es, Ende hoe si 158 can nemen ende gheuen in soetheiden van om- 159 uane, Jn lieuer behelsinghen, Jn soeten cussene 160 Ende in ouerherteleken gheuoelne, Dat Minne 161 selue sprect: Jc beent die di gheuaen hebbe. Dit 162^* benic. Jc ben di[e] al. Jc gheue di[e] al. Maer dan 163 comt de donder na. Donder dat es die vreseleke 164 stemme der dreiginghen, Ende dat ophouden 165 Ende de verlichte redene die toent waerheit ende 166 scout ende onghewassenheit Ende hem soe cleyne 167 ende Minne soe groet. Alse dit versament wert 168 vten menichfuldeghen ghichten, dan wert men al 169 dat selue dat dat es. Ende dan alre eerst heuet 170 de enichieit datse ghemaent heuet, Ende dan eerst 171 eest manen te rechte begonnen, Ende dan mach- 172 mens ghebruken vander drieheit die hare tot noch 173 bedwonghen hadde. Dan selense emmermeer met 174 ere vren manen Ende ghelden enen wesene, Jn 175 enen wille, Jn enen hebbene, Jn enen ghebru- 176 kene.

177 Hoe dit es, daer en daer ic nu niet af segghen;^177-177 178 want ic te onghewassen ben Ende te cleyne Minne

* LVIIJ-c. 40 c.

177-177 Waarom zoo velen nog niet daartoe gekomen zijn. 179 des = dit manen ende ghelden in enen wesene. 180 bedrieghenisse schijnt te beteekenen vervalsching, de heele uitdr. zooveel als: omdat wij de waarheid in ons leven hebben vervalscht. 184. z. inl. 187 vgl. 2, 56; 187 weten = kennen, wij zijn er ons bewust van en doen ze gelden. 192 vgl. 19, 14 vlg.. 194 toespeling op de bekende parabel van het bruiloftsfeest, Mt. 22, 1-14 de koning zag er een die geen bruiloftskleed aan had. 200 zoo zegt ook Paulus, Gal. 4, 10: Filioli. quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis. Vgl. nog voor deze plaats 26, 14. Wat onsmakelijk wordt het beeld van r. 200 uitgewerkt in Rijmgedicht 16. 212 Misschien: mistrouwt men ons eenigszins in ons godsdienstig leven, ten opzichte van God; of: is er iets van God, eenig goddelijke gave, die men ons niet toevertrouwt, twijfelt of wij die wel hebben. 216 dat = wat; binnen huus is misschien niet fig. op te vatten; de gedachte is: wij bekommeren ons te veel met de buitenwereld. 217 ghestadet = daar hebben wij tijd, verbeuzelen wij onzen tijd. 222 z. inl.

[p. 259]

179^* hebbe/. Dats mi ghe||brect ende den ghenen diet^* 180 ontbliuet, Dat doet die bedrieghenisse vander 181 waerheit; Dat wi soe sconen beghin hebben 182 Ende cleyne werke, Ende op dat selue saen ver- 183 uaen willen Ende ons daer op verlaten. Wi willen 184 sijn verdreghen van onsen langhen tide Ende 185 gheeret van goeden werken, Ende vergheten der 186 Minnen scout te vroech. Wi houden onse wèrke 187^* vore goet; Daer omme werdense ydel. Wi weten 188 onse ellende; Daer omme en venden wiere onse 189 lief niet inne/. Wi kennen onsen aerbeit vore groet; 190 Daer omme en venden wiere gheen rike herberghe 191 van troeste inne Ende van soeter rasten, die lief 192 lieue gheuet, dattene van verren met groter auen- 193 tueren besocht heuet/. Wi willen dat onse doghet 194 bekint si; Daer omme en hebben wiere dat bru- 195^* locht cleet niet af. Wi werken onse caritate bi 196 onste, niet bi noede; Daer omme en besitten 197 wi niet hare wide ghewout. Onse oetmoedicheit 198 es in de stemme Ende int ghelaet Ende inden 199 schijn, Ende niet te vollen omme gods groetheit 200 Ochte omme dat wi onse cleynheit bekinnen. Daer 201 om en draghen wi den gods sone niet moeder- 202 leke, Noch en soghene niet met oefeninghen van 203 Minnen. Wi hebben te vele wils Ende wi willen 204 te vele rasten Ende soeken te vele ghemacs ende

* LVIIJ-l.

* 48 c.

* 40 d.

* LIX-a.

[p. 260]

205 vredes. Wi werden te lichte moede ende weder- 206 sleghen ende mestroestet/. wi soeken te vele solaes 207 van gode Ende vanden menschen. Wi en willen 208 ghene mesquame doghen/. Wi willen te wel 209 weten Wat ons ghebrect, Ende dan si wi te sorf- 210^* hertich dat te ghecrighene, Ende en willen niet ||^* 211 doghen. Ons mach gherinen, versmaetmen ons 212 Ochte mestrout men ons iet van gode, Ochte 213 rouet men ons onser rasten, Ochte onser eren, 214 Ochte onser vriende/. Wi willen godeleec sijn 215 inde kerke Ende van allen dinghen van buten 216 weten Dat ons hulpet ende deret binnen huus 217 ende elre. Ende daer si wi ghestadet te pleghene 218 onser vriende in sprekene, Jn oefenne, Jn bel- 219 ghene, Jn soenne/. Wi willen hebben goeden name 220 met cleynen dienste van Minnen, Ende wi sijn 221 sorfhertech in suuerleke clederen. Jn cleynre spisen, 222 in sconen dinghen, Jn uterster vermakenissen, dier 223 nieman noet en es/. Want nieman en darf hem 224 verspelen om gode te scuwene. Hi comt alle vren 225 met nuwer cracht. Want werden wi cranc bi onser 226^* nederheit, Dat moghen wi bespotten met beteren 227 sinne Ende met meeren orbere. Mer om dat wi 228 onse crancheit te vroech lauen, Ende met neder- 229 heiden troesten, ende ons seluen bedrieghen, Ende 230 der wijsheit van bouen vergheten, Daer omme en 231 vertrecken wi de recken gods niet, Ende daer omme 232 en werden wi van gode niet onthouden, Noch 233 ghetroest, Noch gheuoet. Want wi faelgeren gode,

* LIX-b. 41 a.

* 48 d.

* LIX-c.

[p. 261]

^†

234 Niet hi ons/, Ende omme dat wi ons seluen vore 235 Minne iet onthouden, Daer omme en draghen wi 236^* hare crone niet, Noch en werden van hare niet 237 verhauen Noch gheeret.

238 Hier omme werden wi ghelettet in allen sinnen^238-248 239 Ende hier omme ontbliuet ons gherechte trouwe 240 ende Minne. Ende om dat van al desen ghebreken 241 soe vele in ons sijn, soe bliue wi onghewassen 242^* in gheestelecheiden Ende onuolmaect in allen 243 dogheden. Ende hier omme en can nieman ande- 244 ren ghehulpen. Ach arme || dit es ons alte swaer.^* 245 Nu moet god in ons allen beteren ende gheuen 246 ons soe volmaecten wesen, Dat wi der driheit 247 ghenoch moeten leuen, Ende der enicheit der 248 godheit moeten gheeenecht werden/. Amen.

† [margenoten bij de regels:]
235 nota hoc (ben. i.r.v.l.h.)

* 41 b.

238-248 Besluit. 249 De gedachte is: wij zijn zelf te zwak, te weinig geestelijk, om anderen te kunnen helpen. 244 De variante: in ons al te woer kan ook een goeden zin geven. 245 beteren = met verzwegen vw. af te leiden uit wesen; of is 't: nu moge 't goddelijke in ons beter worden? 246 volmaecten wesen: volmaect een wesen, wat hier is gelijkvormigheid met God in zijn drieheid en in zijn eenheid.

* LIX-d.

* 49 a.

2 fond. B ger. 4 ter 5 A zel. 6 B minnene 8 B gene; zijn C hi i.r. B ger. 9 zinen 10 zere 11 sc. B zijn 12 gef. 13 B ger. 15 B spart; enegher (telkens ..ech maar A heilich) 17 versc. 18 C verch 19 allen B dingen; cleine B ende erb. A grot B zw. 21 B ghetaemt 22 A bet. B betaemen 23 A iement B yement; na B ger. 25 A lettel B zijn 26 B dogene; vlitech B genuechten

27 B luttel B cleyne 28 B wy B geh. C inne: erb. v.a.h., ontbr. in A en B 29 B hars 30 cleinh.; allen 31 B gen.33 om 34 B gen. 37 B zueten A meerre 38 wertmen
39 A falgiert B falgeren de crachte der minnen ende der b. 41 B mogen; groth. 43 nedere B zinne 44 sijnse 46 B genuechten 49 A meine B meynic 50 C den i.r. 51 B heylegen geest (tweem.j 52 A zone A heilighe geest 53 heiligher 55 Omme; eischene

56 B ger. 57 A mane 58 A heylichs 59 B geests A m..heyt 60 B die m. gem. 61 A maenne 62 B haer n. gen. 63 A mane B manen; soe w. B die A zone 65 starf A maenne B manen B deet 66 B verstaenn. 68 B die ons erb. 69 gratie 71 leuene tamelike 72 vreemden 75 volmaecth. B toe d. 76 anegh. 77 edele 78 hare B uolgen 79 de gh. B souden 80 B haer; ochte B har A volgheden B volgeden

84 B zijn; .j. 85 A zeluen A sieren B zieren 86 B met daer: met geexp. B cleede 87 doe 89 A vreemden B vreemde 90 B begeuen 95 C ende der enicheit A Wij B wy 96 A der heyligher B Der heylegher 97 wat wi 98 mochte 100 A behagen; alle 102 onuerhauene B ger. A werke 103 B na die B heilegher 106 drieuoldech 107 A .iij. B drien dingen 109 A ees; beghert

110 redene B gen. 111 B ger. 113 zone 114 alder M. 115 B werken 116 B doechde; vloyl. (zoo steeds) C beghegherten: ghe doorgeh. 117 A elke B elcke; creature 119 Alse in 121 B gode ons (maar orde herst.) 122 A tusschen heil. en gh. naad in 't perk. 123 A zine A ghestane B gestaden: den op ras. 124 B zoeten bedwange C onuerwonnenre: nen erb. 125 starc 126 B niedech 127 A in lijf i.r. 129 B horne 130 sprekene 131A gherechtecheiden B gerechtechh. 132 B zueter z. A troste B elcken

133 B sire A dreigene 134 ongheciert 135 A niemene B niemanne: ne bijgev. e36 A zelue; .j. B lief in i.r. B zed. 137 B zinnen A ene b. B .i. b.; dore te sugene B heeft orde herst. tot die van C 138 B ongehorde zueth. 139 geuoelne 140 m. ere B eneger zoeter 141 A w..leken 142 C daer
143 C weten; twiuele B geh. A in i.r. 145 A die scout 148 B der erb. B menege A opuert 149 A in hare l.; Mer; die ghene 150 B geh. 151 B opbliuen 152 blixene 153 sterke

156 A gratie; menegen 157 A toene B tonen 158 B geuen B zoeth. B onvane 159 B zueten 161 bent; geu. 162 di; di; Mer 163 A de ontb. vóór donker B de vrees. 164 B stemme i.r. B dreigingen 166 cleine 167 groot 168 menechfold. ghiften 170 B die en. 172 tote 177 en darf 178 cleine 180 B de ontbr.; bed..nesse

181 B wy; A scoen 182 cleine 184 B zijn; langen
185 ghereet 187 voer gr. B groet: r erb. B wordense A idel 188 A vinde B vinden 189 in B Wy; kinnen A onse B onsen; arbeit A groot B groet 190 A vinde B vinden A ghene B gheene 161 A trooste B zueter 192 auonturen 193 B doget 194 B zij; hebbe B wire 195 B wy B met onste 196 node 199 scijn; om 200 A om, ontbr. in B; cleinheit 201 omme B wi niet 202 A soeghene B zoeghene 204 B zueken

205 vreeds 206 A mistr. B mistroest B zueken 208 B en gheene B dogen 209 B gebr.; sijn wi 210 A gh..gene 211 B dogen; versmaedmen 212 B ocht m. B yet 214 vrienden A godelec B godlec zijn 215 dingen 216 wat ons C huus i.r. 217 A vighe stadet 218 A oefenen B oefene 219 A soene B zoene 220 cleinen B zijn 221 A suuerliken B zuuerleken A cleinre 222 B dingen A utterster; verm..essen diere 223 niemanne B niemen A derf 226 mogen 227 B zinne A meerren oerbore B orbore B omme 231 verrecke widie 233 ghetroost; gheuoedt B wy A falieren B faelieren

234 om 235 B yet B dragen 237 verheuen 238 B zinnen 239 rechte 241 B zijn; bliuen 243 doechden; niemen 244 B gehulpen; in ons alte waer
245 B geuen 246 drieheit 247 A ghenoech B genoech, ende de