Brieven

Regelnummers proza verbergen

[p. 123]

Vijftiende brief

Bestemming en inhoud.

Eerder een verhandeling dan een eigenlijke brief. Een kostbare vingerwijzing voor den aard der geadresseerden ware r. 52, indien ordene zeker een kloosterorde beteekende. Zeker wordt het woord gericht tot personen uit een religieus genootschap; maar was dit een orde, of een vrije gemeenschap in den aard van de begijnen? Was dit hetzelfde genootschap als in br. 12?

De inhoud is: een mooie allegorie van onze reis naar den hemel in negen punten die een pelgrim moet onderhouden. De gedachte van onze levensreis is zoo oud als 't christendom; S. Paulus reeds zegt: peregrinamur a Domino. Te allen tijde, vooral in de latere middeleeuwen, heeft zij tot min of meer uitvoerige allegorieën aanleiding gegeven. Zoo ook de allegorie van het opstreven naar de Liefde als naar een berg. Hs. 3646-48 (Cat. V.D. Gheyn, III, 2426) te Brussel bevat uit de 16^e eeuw een geheele verhandeling: den gulden berch der kennissen Gods met sijn XII trappen.

Leerstukken.

In den vorm eener allegorie wordt een heel overzicht geboden van de voornaamste punten, die een naar God opstrevende ziel onderhouden moet. Naast de algemeene leer: dat Jesus het groote voorbeeld is, wiens wegen wij moeten bewandelen; dat wij ons niets buiten de Liefde mogen genoegen laten; dat wij ons van alle zonden en laagheid moeten vrij houden; dat wij ons op geen deugden mogen beroemen; treffen wij hier nog aan:

Het voorbeeld der heiligen, waarop elders minder gewezen wordt; de noodzakelijkheid van geestelijke leiding.

Het een-zijn, r. 108 wordt eenvoudig opgevat als een samenzijn met alle heiligen in God.

Algemeene beschouwingen.

Dit is een mooie allegorie, sober gehouden, zonder overdrijving, eenvoudig en natuurlijk genoeg uitgewerkt. Misschien stoort een zekere onevenredigheid in de toepassingen: ze worden allengs korter. Toch wordt alles klassiek gehouden. Ook hier treft weer de psychologie uit de levenservaring geput. Had. geeft den raad om vooral het gezelschap der ijverigsten op te zoeken. Maar met haar grondige kennis van jeugdige zielen wijst zij ook dadelijk op het gevaar: de godgewijde moet daarin eigen genegenheid vermijden, opdat wat met den geest begon niet

[p. 124]

in het vleesch zou eindigen. Ook waarschuwt zij tegen alle ongewone oefeningen: daarbij late men zich leiden door ervaren zielsbestuurders.

Oorspronkelijkheid.

Hier weer zou men de vraag kunnen stellen of deze allegorie wel oorspronkelijk van Hadewijch is. Er is geen reden om er aan te twijfelen; het verband met voorgaanden brief 18 wijst reeds op éénzelfden oorsprong. Maar is het soms een vertaling? Het is mij niet gelukt ergens in 't Latijn een voorbeeld te vinden. Ook de gedachten, de geest, de geheele voorstelling, de edele, hooge toon, de aandrang en hartstochtelijkheid van enkele plaatsen zijn wel van Hadewijch. Zoo eveneens de sobere klassiciteit. Nog best kan men die gevoelen, en mede beseffen hoe deze allegorie geheel ligt in den aard van onze schrijfster, als men ze vergelijkt met wat Mande er van gemaakt heeft.

Invloed.

Want in deze allegorie had Mande een kolfje naar zijn hand. Hij heeft ze dan ook in haar geheel opgenomen, maar heel wat omslachtiger, zonder daarom ook maar eenigszins de schoonheid er van te verhoogen: hij lascht overal nuttelooze woorden in en laat de gedrongenheid van Had. verloopen in futlooze omschrijvingen.

1^* Neghene poenten horen ten pelgerijm die^*1-15 2 verre te varen heuet. Dat eerste es dat hi 3 om den wech vraghe/. Dat ander es dat hi 4 goede gheselscap kiese. Dat derde es dat hi hem 5 hoede voer dieue. Dat vierde es dat hi hem hoede 6 uan ouerate. || Dat vijfte es dat hi hem hoghe^* 7 scorsse ende vaste gorde. Dat sesde es, alse hi den 8 berch op gheet, dat hi sere nicke. Dat seuende es, 9 alse hi den berch neder gheet, dat hi dan rechte 10 ga. Dat achtende es dat hi goeder liede ghebet

* 17 c.

* .xv. cap^m

1-15 De negen punten van den pelgrim op een verre reis. Zoo ook op onze reis naar het Rijk Gods. 14 Mt. 6, 33.

* 32 d.

[p. 125]

^†

11 beghere. Dat neghende es dat hi gherne om gode 12 spreke.

13 Alsoe eest oec met onser godleker peregrinatien, 14^* daer wi dat rike gods in soeken selen ende sine 15 gherechticheit in volcomenen werken der minnen.

16 § Dat eerste es: ghi sult vraghen omme den^16-50 17 wech; dat seghet hi selue: Jc ben de wech; ay na 18 dien dat hi de wech es, soe merket sine weghe die 19 hi ghinc: Hoe hi wrachte ende hoe hi berrende in 20 karitaten van binnen, Ende in werken van doech- 21 den van buten te vreemden ende te vrienden; 22^* Ende hoert hoe hi gheboet den mensche hoe sere 23 si Minnen souden haren god van alre herten, van 24 alre zielen, van alre cracht; Ende datse dies 25 nummermeer vergheten en moghen, slapende 26 noch wakende. Nu besiet hoe hi dit selue dede, 27 die nochtan selue god was: Hoe hi al gaf ende 28 hoe hi al leefde ter rechter Minnen sijns vaders 29 ende ter karitaten der menschen. Hi wrachte met 30^* wakender caritaten, ende hi gaf ter Minnen al sijn 31 herte ende al sine ziele Ende al sine crachte. Dit 32 es die wech dien ihesus wiset ende selue es, Ende 33 dien hi selue ghinc, daer dat eweghe leuen in 34 leghet Ende die ghebrukenisse der waerheit sijns 35 vader glorie/.

36 Daer na vraghet omme den wech sinen heile-

† [margenoten bij de regels:]
17 ego sum via
36 quere viam a sanctis 37 secuti sunt deum 45 quere viam a viuentibus

* XXIIIJ-c.

16-50 Om den weg vragen: Christus is de weg, volg Hem in Zijn Liefde voor den Vader en voor de menschen; vraag ook de heiligen die reeds in den hemel zijn, en degenen die nog leven en die Jesus best navolgen. 17 Jo. 14, 6; 22 Mt. 12, 30; Luc. 10, 27; vgl. br. 12, 151 vlg.; de laatste woorden zijn eerder uit Deut.. 28 Mande zegt na sijns vaders hoe Hij de menschen steeds wilde zalig maken en nog voort doet, en haalt dan een exempel aan. 34 's vaders glorie zooals ze is, in al hare echtheid. 40 klassieke figuur, misschien ontstaan onder invloed van plaatsen als: quis ascendet in monten Domini (ps. 23, 3) 43 der contemplacien hangt misschien beter af van Berghe. 46 alreghelijcst op de aan Hem meest gelijke wijze; aan zijn wegen; Mande voegt er aan toe: ende sonderlinghe onsen prelaten ende oversten.

* 17 d.

* XXIIIJ-d.

[p. 126]

^†

37 ghen, die hi ghehaelt heuet, Ende dien || die hier^* 38 noch bleuen sijn, Ende sinen na volgheren in 39 volmaecten doechden, Die hem gheuolghet sijn op 40 den berch van hoghen leuene vten diepen dale 41 der oetmoedicheit, Ende sijn op gheclommen die 42 hoghe berghe met staerken gheloue ende met 43 hoghen toeuerlate der contemplacien der herteleker 44 sueter minnen.

45 Ende noch vraghet om den wech, dien die bi v 46^* sijn ende dien ghi siet Dat sinen weghen nu alre 47 ghelijcst gaen ende hem ghehorsam sijn in allen 48 aerbeide van doechden. Dus volghet hem die 49 selue de wech es, ende hen dienne ghegaen 50 hebben, ende nu gaen/.

51 § Dat ander es: ghi sult goede gheselscap^51-68 52 kiesen: dat es die heileghe ordene daer ghi menichs 53 goets deelachtich wert, Ende te alre vorst, metten 54 heileghen minneren gods, daer god meest af es 55 ghemint ende gheeert, Ende daer ghi af gheuoelt 56 dat ghi meest met gheholpen wert, Ende daer 57 uwe herte meest met gheenicht es ende op 58 gheheuen wert te gode, Ende diere woerde

† [margenoten bij de regels:]
51 2um punctum [B 46 in de nommering werd bl. xxv. overgeslagen.]
55 cum hac societate ambulandum 61 considera in personis spiritualibus

* 33 a.

* XXVJ-a. 18 a.

51-68 Goed gezelschap kiezen: zulken door wie wij meest tot God bevorderd worden, wel lettende dat we ons daarbij door geen zinnelijke genegenheid laten leiden. 52 ordene Mande: heilighe vergaderinghen in oirdenen of anders. 57 geenicht Mande ghesterct; waarschijnlijk: eensgezindheid van gevoel, die even als gij naar de Liefde streven; men kan ook verstaan: met = door wie gij best komt tot onthechting, vrijgemaakt van 't aardsche. 60 Zeer wijze raadgeving, uit de volle levenservaring. 61 van = wat betreft; 62 trouwe = trouwe deugdbetrachting 64 u ontbr. in A en B, is ook overbodig. 67 dat = wat; 68 Mande: of si willens ledich wesen (geen Hadewijchsch begrip) ende setten also Minne achter rugghe, die haer selven niet en soect; ik versta: of zij missen het, lijden onder het gemis er van, of is ocht = wanneer, indien zij het niet hebben.

[p. 127]

^†

59 ende gheselscap v meest trecken ende voerderen 60 te gode. Mer scuwet hier in sere uwe raste ende 61 uwe onste. Ende merct nauwe van mi ende van 62^* allen menschen daer ghi trouwe in soeket, wie si 63 sijn, Daer ghi af ghebetert wert, Ende merct wat 64 hare leuen es. Want diere es v nu overluttel in 65 ertrike die ghewareghe trouwe hebben connen/: 66 Want alle die liede wel na willen nv van gode 67^* ende vanden Mensche dat hem ghenoeghet ende 68 datsi begheren, ocht si ontberens/.

69 § Dat derde es: ghi sult v hoeden voer dieue;^69-74 70 dat sijn subtile coringhen van buten ende van 71 binnen. Na dien datmen gheen || ambacht connen^* 72 en mach sonder meester, soe en sijt nummer soe 73 coene Dat ghi v enich sunderlinghes wesens onder- 74 windet sonder raet van gheesteleken vroeden/.

75 § Dat vierde es: ghi selt v hoeden van ouerate;^75-81 76 dat es van vreemder rasten, Ende dat v ghene 77 sake buten gode nummermeer en ghenoeghe noch 78^* en smake vore dien male dat ghi gods ghesmaket 79 hoe wonderlike suete hi es. Ay, ghedinct ende wet 80 altoes: al dat yemanne yet el ghenoeghet dan 81 gode allene, dat es al oueraet/.

† [margenoten bij de regels:]
65 pauci amici
80 hoc etc est crapula 89 laudetur

* XXVJ-b.

* 18 b.

69-74 Men hoede zich voor dieven, voor subtiele bekoringen, door zich in 't geestelijk leven te laten leiden. 69 Mande legt die dieve eerst nog uit als quade gheselscap. 73 iets zonderlings, buitengewoons of ongewoons.

* 33 b.

75-81 Men zal zich hoeden voor onmatigheid, door alleen genoegen te zoeken in God. 78 Ps. 33, 10, 80 vgl. voor de constructie 14, 39 el met al; yet = eenigszins. 81 Gode in plaats van nominatief.

* XXVJ-c.

[p. 128]

82 § Dat vijfte es: ghi sult v hoeghe scursen Ende^82-87 83 vaste gorden; dat es van alre ertscher vlecken 84 ende van alre nederheit behoedet te sine, Ende 85 soe vaste ghegordet te sine metter Minnen bande 86 die god es, dat ghi v seluen yewerint el inne sinken 87 laet/.

88 § Dat seste es: alse ghi den berch op gaet, dat^88-96 89^* ghi sere nicken selt, Dat es dancken in al die 90 pinen die v toe comen omme der Minnen; Ende 91 dat ghi v van al uwer herten oetmoedeghen selt, 92 al mochti allene alle die doechden werken Die 93 alle menschen moghen die leuen, dat v al cleyne 94^* duncken soude ende al niet ieghen die groetheit 95 gods Ende ieghen die scout die ghi gode schuldich 96 sijt in dienste ende in Minnen/.

97 § Dat seuende es: alse ghi den berch neder^97-103 98 gaet, seldi recht gaen; Dat es: al moetti biwilen 99 sinken int nemen uwer noetdorf ende int gheuoelen 100 der behoeften uwes lichamen, nochtan seldi uwe 101 begherte op houden te gode metten heyleghen 102 Die hoghe leueden, ende seiden: al onse wan- 103 delinghe es inden hemel/.

104 § Dat achtende es: ghi sult goeder liede ghebet^104-108

82-87 Men zal zijn kleederen hoog opnemen om niet door het aardsche bezoedeld te worden, en zich vast omgorden met den band der Liefde. 86 Yewerint A en B niewerinc dit past beter, al kan yewerint ook verklaard worden.

88-96 Bij 't stijgen, als 't moeilijk wordt, zal men diep voorover buigen, d.i. zich verootmoedigen in de beproevingen, of ook, zich vernederen, wat deugd men moge bereikt hebben. 90 omme: ontbreekt in A en C, toch wel vereischt. Mande wt 92 vgl. o.a. 2, 169; 12, 7 93 dat = wat; 95 vgl. o.a. 13, 39, 52, 77.

* 18 c.

* XXVJ-d.

97-103 Bij 't afdalen zal men recht gaan, d.i. zijn hart omhoog houden, als men moet afdalen tot de behoeften des lichaams. 102 vgl. 12, 45.

104-108 Men zal goeder lieden gebed begeeren, om Gods oppersten wil te volbrengen. 108 hem = hen, de heiligen en goeden.

[p. 129]

^†

105 begheren. Dat es : ghi sult van allen heileghen 106 ende van allen menschen || begheren gheuordert te^* 107 sine ten ouersten wille gods, Ende selt alle dinc 108 laten om met hem een te sine in gode/.

109 § Dat neghende es: ghi selt gherne om gode^109-114 110^* spreken. Dat es een teken van Minnen, dat lieues 111^* name suete es. Daer af sprect Sente bernaert: 112Jhesus es honech inden mont. Het es ouer soete 113 omme lief te sprekene, ende het beruert de Minne 114 ouer sere, Ende het vliet[h]echt de werke.

115 Nu mane ic v bider heilegher Minnen Gods^115-122 116 dat ghi scone ende suuerlike uwe peregrinacie 117 doet Sonder vernoyen Ende sonder swaren van een- 118 willicheiden, in sueten vredeleken bliden gheeste. 119 Ende dorwandelt soe gherecht ende soe puer ende 120 soe berrende dit ellende, Dat ghi gode v lief 121 vindet ten ende: dies hulpe hi v selue ende sijn 122 heyleghe Minne.

† [margenoten bij de regels:]
107 omnia relinque propter
110 nomen amati dulce 111 bernardus loquendo de domino 115 nota 118 in spiritu dulci

* 33 c.

109-114 Men zal gaarne over den Beminde spreken. 111 In het lied dat aan den H. Bernardus wordt toegeschreven: Jesu, dulcis memoria. Na 110 verlaat Mande den brief om uit het evangelie te citeeren; daarna uittreksels uit volgenden brief, die hij hier te pas brengt.

* XXVIJ-a.

* 18 d.

115-122 Wensch om scone ende suverlike dit ellende te doorreizen en den Beminde te vinden ten einde. 117 zonder dat eigenwilligheid u bezwaart, hindert. 121 selve met hi.

Bij ieder punt staat i.r. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, deze nommering wordt dan weer bij de behandeling van ieder punt herhaald. 2 primum punctum 12 in hac peregrinatione quere regnum et iustitiam
1 A pointen A toe 2 A vaerne B varne 3 A vrage 4 ges. 4 B huede van A vore B dieuen B huede 6 B hoge 7 C scorsse: eerste s erb., in B o op ras., A scurse A gurde, in B o op ras.; seste 8 B zere 9 A neder ga B ghaet: et bijgev. 11 B gerne A omme - godliker

15 A gher..tich. B ger..tech.
16 ierste; selt B om 18 B wege C die uit di 19 B ginc 20 car. 21 te (B ten) vrienden ende te (B ten) vreemden (B vremden) 22 B geb. de (uit den) menschen B zere 23 ende van a.z. 24 B ende v.a. cr. 25 nemm. A en vergh. mochten B v. en mochten 28 leuede; vader 29 B der car. 30 B waken der: r erb. B zijn; cracht 31 B al ontbr. vóór ziele 32 de w. B die 33 B ewege 34 B leget; gheb..nesse
36 B om A heilighen 37 B geh. 38 na volgeren 39 B zijn; opten

40 B hoge 41 oet..dech. 42 B hoghe; sterken B gel. 43 B hogen; con..tien 44 B zueter 45 C vraghen; omme 46 B zijn A ghi sijt; sine 47 B gel. B geh. zijn 48 arbeide B volget B hem i.r. 49 B die wech: daarvóór hem maar doorgeh. A dien B diene 50 B ghaen 51 A en B hebben voortaan ook telkens het teeken van par. rood; C beurtelings rood en blauw; selt G ges. 52 A de heilighe B heilege; menechs 53 A delachtech B deel..tech
54 A heilighen B heiligen 55 C gheeert: laatste e erb. B geheert 56 B met op ras. A wart 57 gheenecht B met gehee (op ras.) necht B geh. 58 worde 59 vorderen 60 B Maer B zere

61 B tweede van i.r. 62 B alle 64 B haer; v ontbr. A lettel 65 B erterike B gewarege 66 A lieden B liede uit.. den 67 menschen 68 ochte A ontkerens, B heeft k in b verand. 69 selt B hueden; vore 70 B zijn A coringe 72 nemmer
73 A enech; sonderlinghe wesen 74 B geesteliken 76 van aller B vremder 77 zake; nemm. B gen. 78 B gesm. 79 wonderleke B zuete 80 B al ontbr. A iemanne iet 82 selt A hoghe B hoge scorsen (o uit u)

83 A gurden B ghorden (o uit u) A allen aerdschen B allen ertschen 84 A behuedet B behuet 85 A ghegradet 86 niewerinc B niewerinc na el herhaald doch doorgeschr. B zinken 88 B ghaet 89 danken B in alle 90 C omme ontbr., zoo ook in A, in B i.r. bijgev., schijnt toch vereischt.
91 B oet.gen 92 doechde B alle die werken doen van doechden 93 B mogen; cleine 94 dunken 95 de sc. A sculdich B sculdech 97 A § ontbr. A zeuende 98 B ghaet; rechte; moeti 99 B zinken, A nodorft B geu. 101 A heilighen B heil. 102 A hoghe i.r. B hoge A wan..ge 104 selt 105 gi selt B van allen op ras. A heilighen B heilegen

106 A ghouordert 108 B omme C m.h.i.r. bijgev.
109 A omme 110 .i. A lieuens: ie op ras. B lieues op ras. 111 B zueke A baernaert B bernart 112 honich A suete B z. 113 om C hi b. A beruert: er erb. B die m. 114 B zere; vlietecht 115 A heiligher 116 A suuerleke B zuurerlike A per..tie 177 B zw.; eenw..echeden 118 B zueten A vredelike blide 119 dore w. B ger. 121 inde Dies onne hi 122 A heilighe B heylege