Brieven

Regelnummers proza verbergen

[p. 96]

Twaalfde brief

Bestemming.

In tegenstelling met de meeste overige brieven, is deze klaarblijkelijk gericht aan een overste van een of ander geestelijk genootschap: dit blijkt uit den toon, wordt overal verondersteld en uitdrukkelijk gezegd: r. 145 de bestemmeling is iemand die den Liefdedienst in de gemeenschap kan bevorderen; r. 218 hij oefent een prelaatschap uit. Van welk een gemeenschap? Dit is moeilijk uit den brief af te leiden. Van mannen? Nergens een woord dat tot vrouwen laat besluiten; meermalen is er spraak van broeders: r. 82, 99 broederlike minne, r. 222 oec suldi uwe broedere berechten; maar hier wordt dit woord gebruikt in aansluiting bij r. 205: de overste zal doen als Joseph die zijn broeders hoedde en leidde; en elders heeft het woord de algemeen geestelijke beteekenis van broeders in den Heer. Vgl. br. 5, 16 waar zeer zeker van vrouwen spraak is; daarom is het ook maar best hier een gemeenschap van vrouwen te veronderstellen. Het woord prelaatschap laat over den aard dier gemeenschap geen verdere gissing toe, daar dit een algemeene beteekenis heeft.

Aanleiding tot den brief schijnt geweest te zijn een uitnoodiging van die overste om iets over de Liefde te ontvangen (r. 11). Echter schreef Had. misschien meer uit eigen aandrang, omdat zij over die gemeenschap minder gunstige inlichtingen had vernomen. Haar voornaamste doel is dan ook de overste aan te zetten om sommige gebreken te doen verdwijnen en om gherechte Minne te bevorderen.

Inhoud.

Men kan drie groote deelen onderscheiden. EERSTE DEEL: (1-75). De ware liefde begint hier reeds het eeuwig leven. De ware minnaar moet altijd nederig blijven; met ootmoedigheid moet hij, als Maria, de Liefde in zich halen; zonder zich ooit op zijn dienst te verheffen, zal hij er naar streven Liefde volle wederliefde te schenken. Nooit zal men Liefde genoeg kunnen dienen. Liefde zoo trouw te dienen is reeds het eeuwig leven beginnen. Want God is oneindig, onbegrijpelijk en kan nooit ten einde gemind worden. Zoo verkrijgt ook de ziel een zekere eeuwigheid; zij kan God zonder einde beminnen en God haar. Haast u dus ter Liefde. Laat het u deren, dat wij zoo weinig Gods goedheid genieten, en Hij zich zelven met zijn vrienden zoo geheel geniet. Haal hem neder met Liefde om Hem zelf te

[p. 97]

gevoelen en te kennen, een zaligheid, die echter nooit zonder smart en arbeid gaat. TWEEDE DEEL: (76-150) Hoe de Liefdedienst door allerlei zinnelijke genegenheden verstoord wordt onder den schijn van deugden. Deze affecties, natuurlijke genegenheden, zijn: eigendunkelijkheid in goede of kwade gezindheid tegenover anderen; menschelijk opzicht; gramschap; naijver; aardsche blijdschap; lichtzinnige liefde; wat schade die telkens aanrichten en hoe die volgens ontvangen berichten bij de onderdanen dier overste zich hullen in een schijn van deugd. Als overste moge zij helpen om die gebreken te doen verdwijnen en om de ware Liefde te bevorderen. DERDE DEEL: (151-233): het zwaarste gebod in de oude wet en in het evangelie is het gebod der Liefde. Daarom zal de geadresseerde gedenken de woorden van Abdias: als Jacob zal ze zich geheel door de Liefde laten overwinnen en aan alles verzaken wat niet God is, om zoo geheel in Liefde te kunnen ontbranden. Als Joseph zal zij de minder minnenden ontsteken en voorlichten. Esau, d.i. zij die nog buiten de Minne zijn, zal zij als stoppelen door het voorbeeld, de gebeden, de leiding in ijver ontsteken. Help hen minnen. Gherechte Minne te Gode dat is wat ik verlang van U.

Algemeene leerstukken.

De brief blijft bij het algemeen THEMA: Liefde zal men met algeheele en zuivere wederliefde dienen, in volledige verzaking van zich zelf en van alles wat niet zuiver God is. De MOTIEVEN die daarbij ontwikkeld worden zijn voornamelijk: dat is het leven der hemelen; zoo begint men hier het hemelsch leven en verkrijgt de ziel hare eeuwigheid: God kan nooit ten einde gemind worden, maar zulke ziel ook niet; de genieting die God en zijn vrienden nu reeds van Gods goedheid hebben, een gedachte die meermalen voorkomt ook in de Visioenen (Vis. II; br. 6, 25). Naast deze uit de eigen voortreffelijkheid van de Liefde ontleende motieven komen in het derde deel andere van meer uitwendigen aard: de ernst van het gebod der Liefde in de oude wet en in het Evangelie; het apostolaat, om door volmaakte, zich geheel gevende liefde anderen minderminnenden of nog buiten de Liefde verkeerenden te ontsteken en voor te lichten.

2. - Daar tusschen in wordt gewezen op wat die zuivere Liefde in den weg staat, wat die algeheele zelfverzaking in sommige godgewijde kringen pleegt te verhinderen onder den schijn van deugd. Hierin openbaart onze schrijfster nog eens

[p. 98]

haar groote gaven van psychologische analyse en hare buitengewone ervaring van het geestelijk leven.

Bijzondere leerstukken.

1. - Hier treffen wij de grondgedachte aan van den strijd met de Liefde: wij moeten God, de Liefde, overwinnen, zoodat Hij ons overwint; onze overwinning zal daarin bestaan dat wij door Hem overwonnen worden (177 vlg., 188 vlg.); eerst na die overwinning kunnen wij den vollen zegen der Liefde ontvangen, om die overwinning te behalen, moeten wij alles verzaken wat niet zuiver God is of waaraan wij meer zouden gehecht zijn dan aan God. Zoolang blijven wij onoverwonnen. Vgl. Vis. 1, 234; 13, 54.

2. - Andere bijzondere leerstukken zijn: de rol der ootmoedigheid, die de Liefde in de ziel neerhaalt, als Maria deed (r. 3): die nederigheid wordt vooral gelegd in de stemming om zich op geen verdienste te verheffen en nooit te bezwijken in den liefdedienst. Verder: de eeuwigheid die de ware Liefde aan de ziel reeds schenkt (13-52). Verheven en zuiver is ook de opvatting van God: als onuitsprekelijk en onbegrijpelijk, als oneindig, ook in zijn Liefde (31-47).

Ook de rol van Rede wordt goed geteekend: zij moet de ziel aanzetten om allen waardigen liefdedienst te willen beoefenen; zij openbaart haar door welke werken en op welke wijze zij Liefde ten volle zal dienen; zij moet de reghele der ziel zijn. Men merke mede op dat Had. spreekt van verlichte Rede, d.i. Rede verlicht door de geloofswaarheden of door de Waarheid (111).

Dat Maria Moeder van God werd om hare nederigheid werd vooral geleerd door den H. Bernardus, die hierin trouwens slechts den H. Augustinus volgde, naar de woorden van het Magnificat: Quia respexit humilitatem ancillae suae. Zie de homilie van den H. Bernardus Super Missus est, hom. 1, n. 5. Vgl. Vacandard. Vie de St.-Bernard, II, 91. Vgl. ook het 29^e der Strophische Gedichten.

Algemeene beoordeeling.

1. - Deze brief is nog een treffend voorbeeld van den ernst en den ijver waarmede Had., binnen hare bevoegdheid, met allen tact tot de bevordering der Liefde weet op te wekken. Zij heeft zich nooit, als Ruusbroec en anderen, eene rol van hervormster toegekend. Zelfs niet hier.

2. - Wel treft de stijl niet als zoo kunstvol en zoo verzorgd

[p. 99]

als in den 10^en brief; er is meer natuurlijkheid en losheid van uitdrukking; daarom ook weer meer concatenatio en herhaling van woorden als bij de variatio in de Germaansche poëzie. Toch is de stijl zelfs meer dan elders zuiver genoeg, met de gewone epische hartstochtelijke beweging, ofschoon wat in toom gehouden. De mooie, verheven plaatsen ontbreken werkelijk niet.

3. - In zijn geheel is de brief wel het werk van onze schrijfster: wij hebben althans geen reden om er aan te twijfelen. Werd echter voor de verklaring van Abdias geen bron gebruikt? Commentaren over dien profeet zijn niet zoo talrijk. Toch heb ik niets kunnen ontdekken. Neem b.v. den commentaar Expositio in Abdiam van Hugo van St. Victor (P.L. 175, 390 vlg.): dit is geheel wat anders; Jacob. luctator, strijder, is 't voorbeeld van het werkende leven; Joseph van het schouwende; Esau is de aardsche en bloeddorstige: domus Esau caterva daemonum... grex porcorum enz.. Noch in de letterlijke, noch in de allegorische, noch in de tropologische verklaring komt er iets voor dat eenigszins op Had.'s verklaring gelijkt. Wij mogen wel veronderstellen dat deze hier een persoonlijke opvatting geeft.

Abdias, 5, 18 luidt: ‘Et erit domus Jacob ignis et domus Joseph flarnma et domus Esaü stipula’. De verklaring is: Als Jacob moet men de Liefde overwinnen om zich door Haar te laten overwinnen, en aan een zijde mank te worden, door wegsnijding, verzaking van al wat niet zuiver om God is. De overwinning bestaat in overwonnen te worden. Deze paradoxale voorstelling beïnvloedt geheel de leer van Had. ook in haar Strophische Gedichten. Verscheidene verschijningen van God aan Jacob worden in Genesis vermeld. De voornaamste is die van zijn strijd met den Engel, waarin hem gezegd wordt: contra Deum fortis fuisti, en waarna Jacob verklaart: Vidi Deum facie ad faciem (Gen. 32, 24 vlg.). Hieruit begrijpt men, hoe Jacob een beeld van den waren minnaar kon worden. De Liefdedienst wordt een strijd met de Liefde. In zijn strijd met den Engel raakt deze nervum femoris ejus, die dadelijk verdort, zoodat Jacob mank bleef; maar hij wilde den engel niet loslaten, vóór deze hem had gezegend. (Vgl. Vis. 1, 234; 13, 54 vlg.).

Invloed.

Mande heeft den brief opgenomen tot r. 75 tamelijk verkort; tot 150 over de gebreken spreekt hij slechts van zinnelijke genegenheid in den beperkten zin van bijzondere vriendschap en wat Had. over die affectien zegt wordt

[p. 100]

door hem bij die bijzondere vriendschap te pas gebracht, doch ook weer met verkortingen. Het gebod der Liefde wordt beknopt samengevat; waarna Maria wordt voorgesteld als voorbeeld van standvastige liefde, wat dan een exempel inleidt. 't Overige van den brief, ook de verklaring van Abdias ontbreekt. Het Haagsche hs. heeft alleen het begin (1-23) maar gesnoeid. Invloed van den brief kan waargenomen worden bij den schrijver Vanden XII Dogheden; zie bij r. 3.

Moeilijke plaatsen.

122 onder die ghetoende: heeft het woord iets te maken met het begrip der ghetoenlicheit, zooals 28, 36? Of zooals in: te dien tekene werdic ghetoent 17, 105? Maar ook dit is niet duidelijk: werd ik voorgesteld? aan den Vader? aan de Minne? of: vereenigd met den Zoon als zoon, in zijn ghetoenlecheit? Misschien heeft het woord hier hoegenaamd geen mystieke beteekenis, maar duidt onder een bepaling aan van het voorgaande met al desen affectien, zooals in onder oude ende jonghe d.i. ouden en jongen onder hen. Zoo zouden die affectien de besproken, ghetoende, affectien zijn onder vele andere: de ghetoende affectien zouden onder de vele affectien waardoor Minne gehinderd wordt de voornaamste zijn.

130-138 Er komen hier enkele vage, onduidelijke uitdrukkingen voor. Gehandeld wordt over enkele verkeerde neigingen, die den schijn van deugden aannemen. Aldus: scande neemt den schijn van nederigheid aan, waarschijnlijk neemt scande het woord scamen r. 83 op: si laten gherechticheit van scamene; wat zij laten uit menschelijk opzicht, laten zij onder den schijn van nederigheid. Scande kan ook zijn: toestand waarover men zich te schamen heeft: datgene waarover men zich zou moeten schamen hult men in den schijn van nederigheid. Nijt, afgunst, hult zich in een gewaad van trouw: d.i. wat gedaan wordt uit afgunst wordt voorgesteld als gedaan uit een gevoel van trouw aan de Minne; met redenen, omdat men er mooi over weet te praten. Bliscap Mnl. Wdb. i.v. overcomenheit verklaart: ‘blijdschap wordt ontsierd door het vertrouwen op de duurzaamheid er van’. Neen, de wereldsche blijdschap neemt den schijn van deugd aan; ze doet alsof ze voortkwam uit geestelijke vertroosting en uit vertrouwen in de Liefde, uit het zich verlaten op de Liefde. Minne is de lichte Minne van r. 108; zij siert zich met senne met overleg, vroedheid, en met langhen tide: dit woord komt nog voor 30, 184 (z. daar) wi willen sijn verdreghen van onsen langhen tide: is dit volharding? de lange duur van

[p. 101]

onzen dienst? geduld? Zeker is het niet uitstelzucht, zooals Mnl. Wdb. i.v. heeft. Met ghelate van overcomenheit met de uitwendige houding van iemand die door de Minne overwonnen is (?), of die hoven het aardsche verheven is (?). Met sconen worden zij kunnen er mooi over praten, maar er zit wat anders in dan God: zoo vertoont lichte Minne zich als Minne.

^†

1 God si v god ende ghi hem Minne. God gheue^*1-30 2 v te leuene der Minnen werc in allen dinghen 3 die ter Minnen behoren. Dies beghinne ic ane die 4 gherechte oetmoedicheit, daers sine minnersse 5 ane began, daer sine in hare met trac. Noch moet 6 hi alsoe doen die gode in hem trecken wilt ende 7^* sijns ghebruken in minnen. Hi moet oneuerheuen 8 bliuen van allen dinghen, Ende onuerwonnen van 9 allen dienste, ende euen sterc in den storm, Ende 10 euen vlietich int besoeken, Ende euen nydich int 11^* hanteren. Al wildi ghescreuen hebben, || dus ghe-^* 12 danes dinghes wetti selue ghenoech watmen om 13 volmaectheit doen soude te gode. Die daer na 14 staen ende dat begheren, gode met minnen ghe- 15 noech te doene, si beghinnen hier dat ewelike 16 leuen, daer god ewelike met leuen sal. Want

† [margenoten bij de regels:]
15 incipiunt hic vitam eternam 16 sol etc, propter hoc moventur onderstr.

* .xij. cap^m

1-30 De ware minnaar begint hier reeds het leven der hemelen. 1 God toone zich voor u God, of: weze voor u werkelijk God; wees gij Hem geheel Liefde. 3 Vgl. voor stijl en uitdrukking Vanden XII Dogheden, blz. 1, 1-5. 4 minners = Mande zegt: dat is der heiligher maghet, zooals overigens blijkt uit wat volgt: Mande lascht het verhaal der Boodschap in, verhaalt nog een exempel; en drukt dan het volgende wat algemeen uit. 7 vgl. 2, 169; 6. 178. 10 De wooren zijn wat vaag: besoeken = waarsch.: aanvallen, en hanteren, behandelen: in den omgang; de woorden zijn ontleend aan den ridderstrijd, na in den storm. Mande zegt: ende ghenendich houden in alre teghenheit ende swaerheijd te liden; het Haagsche Hs. eenvoudig: even neerstich der mynnen te volgen. 11 Verontschuldiging: de geadresseerde is dus iemand van aanzien geweest. 12 dinghes na ghenoech 16 De glossa heeft dit opgevat als sol, de gedachte van Dante. 23 Selenre: dit re verklaring van om der Minnen ... volghevene 26 Mande heeft inghenen voor el niet, waarbij de uitg. aanteekent: nl. creaturen dat misschien overgeslagen is, maar inghenen pronominaal gebruikt is goed middelnederlandsch. 27 dan na el niet zooveel als: maar (er voortdurend naar streeft) om. 29 Gode voor God: waarmede de hemelingen leven voor God; of waarin ze God toebehooren. 30 Mande voegt er aan toe: die moghen segghen mitten apostel: Onse wandelinghe es inden hemel, als r. 45, ook is daartusschen alles weggevallen bij Mande.

* XVIIJ-b.

* 13-c.

* 29 d.

[p. 102]

^†

17 omme hem Minne te volgheuene ende ghenoech te 18 sine na sine werdicheit, daer ouer es hemel ende 19 erde allen vren in nuwen dienste, Ende daer en 20 wert nummermeer voldaen. Want die hoghe Minne 21 Ende die grote die god es die en wert nummer- 22 mere verwlt noch bekint met aldien datmen Daer- 23^* toe gheleisten mach: alle hemelsche selenre 24 ewelec euen sere Om bernen in Minnen om der 25 minnen ghenoech te volgheuene. Daer omme die 26 hem hier el niet ghenoegen en laet noch vreemde 27 troest en nempt dan alle vren omme der Minnen 28 ghenoech te doene, hi begint hier dat ewelike 29 leuen, daer die hemelsche gode met sijn in ghe- 30 brukeleker Minnen.

31 Al dat den mensch van gode comt te siere^31-39 32^* ghedinckenessen Ende al dat hire af verstaen 33 mach ende bi enigher figueren gheleisten, dat en 34 es god niet; Want mochtene de mensche begripen 35 ende verstaen met sinen sinnen Ende met siere 36 ghedachten, soe ware god mendere dan de men- 37 sche Ende soe ware hi saen vte ghemint, Alse nv

† [margenoten bij de regels:]
24 ardentes sancti 25 cui nihil hic sufficit 29 dij sunt 31 omnia figurata non sunt deus

* XVIIJ-c.

31-39 God is oneindig, en daarom nooit ten einde gemind. 33 figueren waarschijnlijk beeld: wat men van God kan afbeelden; of voorstelling. 38 te gronde synoniem van ute: hun liefde is dra uit, maar het bedoelt veeleer: dat zij er dra uitscheiden, dan: dat dra alles in hen gemind is.

* 13 d.

[p. 103]

^†

38 de nedere menschen sijn, die soe saen te gronde 39 ghemint sijn/.

40^* Corteleke gheseghet, dat sijn alle de ghene die^40-50 41 niet met eweleker Minnen ghebonden en sijn, ende 42 altoes van herten niet en waken, om der Minnen ghe- 43 noech te doene ||. Mer die daer na staen der Minnen^* 44 ghenoech te doene, die sijn oec ewech ende sonder 45 gront/; Want al hare wandelinghe es inden hemel, 46 Ende hare ziele volghet na hare lief dat sonder 47 gront es. Ende al mindemen die oec met eweleker 48 Minnen, si en worden oec nummermeer van Min- 49 nen gronde veruolghet, also si niet veruolghen en 50 connen dat si Minnen noch hem ghenoech ghesijn, 51 Ende nochtan al niet en willen: Ochte inden weghe 52 steruen, ochte hem ghenoech doen, ocht el niet.^52-75

53 Dies biddic v sere ende mane bi gherechter 54^* trouwen die god es, Dat ghi u haest ter Minnen, 55^* Ende hulpet ons dat god ghemint werde, dies 56 biddic v te vorst bouen alle dinc. Ende der goet-

† [margenoten bij de regels:]
42 vigilant 45 conuersatio celestis 46 animam sequitur sorpus
56 memoria dei 65 attrahit deum

* XVIIJ-d.

40-50 Daarom, wie de Liefde ten volle wil dienen, begint hier het eeuwig leven: zij kunnen God zonder einde beminnen, en God hen. 44 ewich omdat zij reeds hier het eeuwige leven beginnen; want r. 45 al hare wandelinghe es inden hemel (Ph. 3, 20) en zij zijn ook zonder gront. 46 volghet misschien niet zoo zeer: nastreven, als: den aard hebben van, dezelfde natuur krijgen. Zij ook kunnen zelfs met geen eeuwige liefde ten einde gemind worden. Van M. gronde vervolghet. Zij zouden nooit door den grond der M. kunnen ingehaald worden: nooit ten einde kunnen gemind worden; also si juist zooals zij. 50 hem heeft als antee.: dat si Minnen God kan de ziel altijd minnen, nl. hem dien zij beminnen. Dus de ziel kan God altijd minnen; hier op aarde kan zij Hem nooit ghenoech ghesijn en toch zal ze dit willen doen of sterven.

* 30 a.

52-75 Haast u dus ter Liefde. Gedenkt de zaligheid waarmee God en zijn vrienden Gods goedheid genieten; haal Hem neder met Liefde om Hem te gevoelen en te kennen wie Hij is: een zaligheid, maar die met smart en arbeid samengaat. 56 goetheit hier Gods bonitas in ruimsten zin; vgl. 6, 29; 3, 14; 7, 17. 59 ongherenen ongeraakt; onbereikt, omdat wij er ons niet genoeg op toeleggen; 59 af verwijderd; 61 Dorevloyeleke is de genotsbeweging in ieder, vloyende ende wedervloyende is de overstrooming der Liefde tusschen God en zijne vrienden; ook bij Ruusbroec zoo meermalen; bonum est difusivum sui, leerde de Scholastiek. 63 door geen krachtinspanning van eigen vermogens kan men God kennen of bereiken zonder de Liefde; haeltene nl. God 68 op dit thema zijn vele Strophische gedichten gebouwd. 70 recht vgl. r. 73 zooveel als wet (ridderwet) of ook: wat de ziel doen moet als datgene waarop Liefde recht heeft. 73 ieder dienst is als een geschenk aan de Liefde; vgl. 11, 17; 6, 86; 2, 83; 6, 366. 74 vgl. 7, 18. de Minne is op zich zelf reeds ghenoechte en loon genoeg.

* 14 a.

* XIX-a.

[p. 104]

^†

57 heit gods laet v alle vren ghedincken Ende ontfer- 58 men dat si soe ongherenen es, ende dat hire soe 59 wel ghebruket Ende wi soe ellindich daer af sijn, 60 Ende hiere ende sijn vriende soe dore vloyeleke 61 Ende soe weeldeleke ghebrukende sijn, Ende in 62 siere goetheit sijn vloyende Ende weder vloyende 63 in allen goede. Ay ia hi god, die men met ghenen 64 wesene van arbeyde bekinnen en mach daer en^* 65 si gherechte minne toe! Die haeltene neder ende 66 doeten soe nae gheuoelen wie hi es; Also mach- 67 menre af weten wie hi es. Dat es ene onseggheleke 68 weeldeleke weelde; Mer, wet God, nochtan altoes 69^* weeleec met diere weelden. Mer dat es der hoes- 70 scher minnender herten recht, dat hare alre naeste 71 raste si, Omme haer lief te aerbeitene ende hem 72 lieue || ende ere te doene om sijn ghetamen Ende^* 73 om ghichten van sconen dienste, Niet om ieghen- 74 wordeghen loen, Mer omme dat minne haer seluen 75 alle uren ghenoechten ende loen ghenoech es.

76 Mer Minne wert nv vele sere ghelet ende hare^76-94 77 recht wert vele sere te broken bi ongherechtiche-

† [margenoten bij de regels:]
73 mos amantis non propter presens premium onderstr. 74 amor sui premium

* Nota

* XIX-b.

* 30 b.

76-94 Hoe de volmaakte Liefdedienst verminderd en gestoord wordt; vooreerst door zinnelijke genegenheid, menschelijk opzicht en gramschap. 78 affectien Mande: hoerre sinliker gheneichtheit wat het is; 83 scamene uit menschelijk opzicht; erheiden Mande: om eerbaerheit der wereld, erheit echter is: gramschap, toorn, wat hier wel bedoeld is; vgl. 8, 58. 88 gheest misschien niet zoozeer Geest, als eenvoudig geest.

[p. 105]

^†

78 den. Want nieman en wilt emmer toe siere affec- 79 tien ontberen om der minnen ere. Si willen alle 80 na hare ghenoeghen haten ende Minnen, Ende na 81 hare onste belghen ende soenen, Niet na gherech- 82 ticheit van broederliker minnen. Si laten oec ghe- 83 rechtecheit van scamene; dat es oec affectie. Ende 84 si storen die gherechticheit bi erheiden. Dat es 85^* ene affectie daer vele scaden bi ghesciet. Die 86 eerste scade es: wijsheit wert daer bi vergheten. 87 De ander es: de gheselscap werter bi ghestoert. 88 Die derde es: die heileghe gheest werter bi ver- 89 dreuen. Die vierde es: die duuel werter bi ghe- 90 sterket. Die vijfte es: die vrienscap worter bi ver- 91 twifelt ende bliuet ongheoefent ende al die wile 92 vergheten. Die seste es: die doghet worter bi 93 achter ghelaten. Die seuende es: de gherech- 94 ticheit worter bi ghestoert.

95 Ende affectie van hatene ende van vreemden^95-102 96 torne, dat gheen heilich toren en es, die benemt 97 Minne Ende fiere begherte, ende doet af reynher-

† [margenoten bij de regels:]
79 secundum affectionem benedicunt onderstr. 83 ira destruit omnia haec onderstr. 85 primum 87 2^m
88 3^m 89 4^m 90 5^m 92 6^m 94 7^m 96 Jtem

* XIX-c.

95-102 Door afgunst; dit toch schijnt hier hoofdzaak. 95 hatene moet niet zoo sterk opgevat worden als ons haten: afkeerig zijn; torne meer ijver of spijt, leedvermaak; vreemt omdat die niet uit de Liefde spruit: ijverzucht. 97 Fiere begherte = het koene, edele verlangen, streven; reynherticheit misschien meer: oprechtheit, dan reinheid van hart. Mande wijkt hier van r. 95 af: hij voegt er iets aan toe over de genegenheid die men mocht hebben voor een ander met schade voor de algemeene liefde. 100 hem nl. den torne.

[p. 106]

^†

98 ticheit, Ende doet altoes merken met suspicien 99 Ende doet vergheten der sueticheit van brueder- 100^* leker minnen; Ende hem bliuen oec onbekint te 101 oefenne de hemelsche wesene; Mer nijt oefent 102^* altoes de helsche wesene.

103 Bi affectien van bliscapen verghet men der ||^*103-107 104 nauwer weghe die ter hogher Minnen behoren ende 105 der scoenre seden ende dies suets ghelaets Ende 106 der wel gheordender dienste die ter hoechster 107 Minnen behoren.

108 Bi affectien van lichter Minnen verghetmen der^108-123 109 oetmoedicheit Die de werdechste stat es, Ende 110 de reynste zale daer men minne in ontfeet. 111 Ende in die affectie verliestmen verlichte redene, 112 Die onse reghele es, die ons leert Wat wi doen 113 souden in rechte van minnen, Daer men der 114 minnen ghenoech wilt doen; want verlichte 115 redene doer licht alle die weghe van dienste na 116 dien bequamen wille der hoechster minnen, Ende 117 toent clare alle de wesene die der Minnen ghe- 118 noech sijn. Ay aerme, dat dese twee verdreuen 119^* werden bi affectien van lichter minnen, Dat sijn

† [margenoten bij de regels:]
103 affectio gaudiosa impedit
108 impedit humilitatem aulam 111 impedit rationem regulam onderstr.

* 14 c.

* XIX-d.

* 30 c.

103-107 Door wereldsche blijdschap. 105 ghelaets uiterlijke houding: die wereldsche blijdschap immers, uitgestort als zij is, belet de ware uitwendige blijdschap der Liefde.

108-123 Door lichtzinnige liefde: die ware ootmoedigheid en Rede verdrijft. 109 vgl. XII Dogheden: een oetmoedich gront is dat hebbelijcste vat ende dat puerste ende dat vaste die gracie Gods in te ontfane (c. 2, blz. 243). Had. is zooveel dichterlijker. Ruusbroec ook gebruikt meermaals sale in een beteekenis als deze. 111 vgl. 11, 17, 33. 117 wesene hier als elders meermalen niet meer dan manier van zijn, alles wat. 118 twee: nederigheid en Rede. 122 onder die ghetoende z. inl.

* XX a.

[p. 107]

^†

120 de iamerleecste scaden die ic kenne, Dat ghescien 121 moghen/. Met al desen affectien wert gherechti- 122 cheit van Minnen ghestoert Ende ghelet onder die 123 ghetoende.

124 Onder dese groete poente die ic v hebbe ghe- 125 seghet loepen vele cleynre die ontelleec sijn, ende 126 benemen claerheit der minnen/. Ay, al en letten 127 v ende den anderen die meeste poente niet, Doch 128 lopenre vele daer onder v lieden met ghescierden 129 clederen, soe datsi gheen ocsuum en willen nemen 130 die te verdriuene. Daer es ghecledet scande met 131 oetmoedicheden, Ende erheit met gherechtiche- 132 den, Ende niit met trouwen Ende met redenen, 133^* Ende bliscap met troeste ende met toeuerlate, 134 Ende Minne met senne ende met langhen tide ||^* 135 ende met ghelate van ouercomenheiden, Ende met 136 sconen worden daer anders es dan god/. Hier 137 omme en canmen die niet ghehoeden, die de bant 138 van binnen van ghewaregher Minnen niet en hoedet.

139 Dat wet wel, dat ic al dit niet dore v en hebbe^139-150 140 gheseghet, Mer dor die nose die ons hier af ghe- 141 sciet Hier ende elre, die ons te onverwenlec es; dat 142 schijnt ons allen iamerlike, die de een den ande- 143 ren bederuen, Van doelne daerse ons met verladen 144 Ende niet en hulpen dat onse lief ghemint worde.

† [margenoten bij de regels:]
130 scandalum vestitur cum humilitate 131 Jra cum iustitia onderstr. 133 Nota 137 non quos amor custodit onderstr.

* XX-b.

* 30 d.

139-150 Gij kunt daar gerechtigheid van Liefde bevorderen. 141 die (nose, nl. leed, verdriet) wij niet kunnen te boven komen: wat ons te zeer bedroeft en tot schrijven dwong. 143 de constructie is wat verward: in plaats van: dat de een den anderen, staat die alsof voorafgegaan ware: nose van de uwen die..; van doelne hangt mischien direct af van nose, van dwalingen; of van bederven, dan loutere verklaring, waarin dit bederven bestaat.

[p. 108]

^†

145 Ende om dat ghire een sijt doch bi wilen die dat 146 int ghemeyne vorderen Ende letten moghet, soe 147 vermanics u Dat ghire hoede vore hebbet in v Ende 148 in andere gherechticheit van minnen te vorderne 149^* in allen saken. Ende altoes met al dat ghi sijt 150^* toent hen der Minnen teken in al ende ouer al.

151 Want dat swaerste dat ic weet inder screftueren,^151-173 152 dat duncket mi dat ghebod van Minnen dat god 153 seyde te moysen: Du salt minnen dinen here 154 dinen god van al diere herten, van al diere zielen, 155 van al dinen crachten. Doen hi dit hadde ghe- 156 seghet, Doen seide hi na: Dese woert en saltu 157 nummermeer vergheten slapende noch wakende. 158 Slaepstu, di moet daer omme dromen/; Waecstu, 159 du moets daer omme peysen ende spreken ende 160 werken. Dese woert saltu scriuen inden doerstijl 161 Ende inden ouerdorpel Ende in de wande ende in al 162 die stade daermen wesen sal, datmen niet en ver- 163 ghete watmen || daer te doene heuet; Dat es: der^* 164 Minnen nummermeer te verghetene, slapende Noch 165^* wakende, in gheenre manieren, alsoe god selue 166 ghebiedet, met al datmen es, Met herten, Met 167 zielen, Met sinnen, Met crachten, Met ghedachten. 168 Dit gheboet hi moysen ende inder ewangelien aldus 169 ter minnen al te sine. O wi, hoe dorren wi hare dan 170 yewerint mede men sijn. Ay en eest dan niet vrese-

† [margenoten bij de regels:]
147 Justitiam dilige 158 ostende(?) te semper (?) 153 preceptum dilectionis ad moysen onderstr.
164 etiam in ewangelio 175 domus iacob ignis etc. 177 vincit deum

* XX-c.

* 15 a.

151-173 Ernst van het gebod der Liefde aan Mozes, in het Evangelie. 153 Deut. 6, 5. Had. geeft geen vertaling, maar een vrije omschrijving. 168 Mt. 22, 37; Mc. 12, 30; Lc. 10, 27. 169 ter misschien beter der 170 men minder; 171 roef herinnert aan het rapina in holocausto Is 61, 8.

* 31 a.

* XX-d.

[p. 109]

^†

171 lec roef dat wi vore Minnen yet sparen ende yet 172 onthouden? Ay hier omme penset ende werct sonder 173 vergheten de minne te vorderne ane allen saken.

174 Ghedinct oec wat abdias die prophete seghet:^174-203 175^* Jacobs huus sal sijn een vier; Josep<h>s huus sal 176 sijn een vlamme; Esaus huus sal sijn een stoppele. 177 Jacob es ieghewelc die verwint: met crachte van 178 minnen verwint hi gode hem te verwinnenne. Na 179^* dat hi verwonnen, heuet soe dat hi verwonnen es 180 ende benedictie ontfaen heuet, Soe sal hi voert hul- 181 pen, dat si verwonnen werden, die men verwonnen 182 sijn Ende die noch rechte gaen op beide hare voete 183 ende niet en houten, alsoe die doen die Iacob wor- 184 den sijn/. Want iacob bleef ten stride cranc, Ende 185 ye sider ane die een side manc; doen hi manc 186 verwonnen was, doen eerst gafmen hem die bene- 187 dictie. Alsoe moet hi sijn die Iacob sijn sal ende 188 die de benedictie van gode ontfaen sal. Ende die 189 ieghen gode striden wilt houde hem te verwinnen 190 dat hine verwinne. Ende hi moet houtende werden 191 ane die eene side, daer hem yet el soude sijn dan 192 god enechleke allene, Ende daer hem oec yet meer 193^* es. Ende wien oec el meer es dan god, Ende die 194 met hem || niet een en es in siere enigher sueter^*

† [margenoten bij de regels:]
184 Jacob claudicauit onderstr. met krul

174-203 De plichten tegenover de Liefde uit het woord van Abdias. 181 men minder, nog niet geheel. 185 manc attrib.: overwonnen, zoodat hij mankte. 189 zette er zich toe te overwinnen zoodat God hem overwint: hine God hem; niet hij God. 191 daer aan de zijde, waar iets anders is dan God alleen of waar hem iets meer is dan God; hij moet afsnijden al wat niet zuiver God is of wat hem in zijn liefde meer is dan God. 192 enichlike zoodat men alleen met God is. 193 hij dien ook iets meer is dan God, en die met Hem, met God, niet één, vereenigd, is. 194 enigher waar hij alleen met God is: enicheit duidt hier op de afgescheidenheid, verzaking van al het aardsche, zoo nog 197 al omme al geheel om God geheel: bijwoordelijke uitdrukking.

* 15 b.

* XXJ-a.

* XXJ-b.

* 31 b.

[p. 110]

^†

195 benedictien, hi steet op twee voete Ende es onuer- 196 wonnen, ende hi en smaket ghere benedictien. Ghi 197 moet v soe enichlike al omme al laten, dat ghi soe 198 inuierechleke in uwe enicheit bernen selt in al 199^* uwen wesene, Ende in al uwen werken, dat v el 200 niet sijn en sal dan god allene Noch lief Noch 201 leet, Noch licht Noch swaer. Alse ghi in dit wesen 202 woent sonder cesseren, Dan es iacobs huus een 203 vier.

204 Josephs huus sal sijn een vlamme. Alsoe alse^204-213 205 ioseph was een behoudere Ende een berechtere 206 dies volcs ende siere broedere, Alsoe moeti Ende 207 d<i>e Ioseph worden sijn leideren ende bescerme- 208 ren sijn der andere diet noch niet ghenoech en sijn, 209^* Ende noch inder ghebrekenessen sijn der vreemder 210 mesquame. Metter inuiericheit van enighen ber- 211 nenden leuene salmense ontsteken Ende metter 212 vlammen der bernender Caritaten salmense ver- 213 lichten.

214 die vreemde in die ghemeynte der lieden Die^214-233 215 sijn esau; haer huus dat sijn stoppelen die saen

† [margenoten bij de regels:]
195 stat duobus pedibus sine benedictione
197 omnia relinque 200 nec dura nec prospera moueant onderstr. 202 ignis domus iacob 204 domus iosep onderstr. 212 haec duo instruunt
215 domus esau onderstr.

* 15 c.

204-213 Als Joseph moet men anderen die 't nog niet genoeg zijn ontsteken en voorlichten. 209 De tekst van C geeft moeilijk een zin. De lezing van A en B is een zinspeling op de rol van Joseph tijdens den hongersnood: die nog zijn in de behoefte, den nood, veroorzaakt door hun treurigen toestand buiten de Liefde, buiten de volledige toegehoorigheid aan de Liefde; ghebrukenissen zou ook kunnen gaan in de beteekenis dan van ervaring.

* XXJ-c.

214-233 Esau zijn zij die de Liefde nog niet toebehooren: als stoppelen zal men die ontsteken. Laatste opwekking om gherechte Liefde te beoefenen en te bevorderen. 214 Ik vat dit op: zij die de Liefde nog niet dienen onder 't gewone volk. 218 prelaetscape kan gelijk welk ambt van overste eener geestelijke gemeenschap beteekenen. 226 Tit. 2. 12 Had. citeert niet letterlijk. 228 het begrip dier purre Minne ook in Vis. 11.; enigher in zich verzameld buiten al het aardsche. 232 voldoet mocht zij Hem ten volle schenken wat wij nog mogen hebben verwaarloosd.

[p. 111]

^†

216 ontsteken sijn met inuieregher vlammen: Alsoe 217 selen die andere van v ontsteken, alse ghi dus ghe- 218 danich sijt. Dit behoert oec te uwen prelaetscape: 219 dat ghi die droeghe stoppelen ontsteken selt met 220 goeden exemplen Ende met manieren ende met 221 biddene Ende met radene ende met dreighenne. 222^* Ende oec suldi uwe broedere berechten met inne- 223 gher minnen, Ende hulpen hen Minnen, dat si 224^* Minnen in gode ende in gherechten werken te gode 225 Ende ter gherechter doghet. Ende altoes ghedinct 226 dattie screfture seghet: Sobrie, pie, iuste viua- 227 mus in hoc seculo/. Dit hoert te uwen ambachte ||.^* 228 Ay, met pure enigher Minnen hulpet ons, dat 229 onse lief ghemint werde. Corteleke gheseghet, dit 230 willic bouen alle dinc van v: gherechte Minne te 231 gode. Dat manic v ende bidde gode te gheuene, 232 Ende dat ghi hem voldoet dat ons ontbliuet. God 233 si met v; haest u ter minnen/.

† [margenoten bij de regels:]
218 ad prelationem pertinet 223 haec amanda 226 sobrie pie etc.

* 15 d.

* XXJ-d.

* 31 c.

4 A rechte (B ge erb. bijgevoegd d.l.h.) oetm...echeit daer; minnerse 5 B Noch soe (met punt ertusschen) 7 B zijns B onuerhauen (a verbeterd) 8 C allen herhaald doch eens geschr. B dingen 9 A sterc 10 vlitech A bezoeken B bezueken; nidech 11 B gescr. A ghedaen dinghen B gedane dingen 13 B soude doen 14 B gen. 16 B met i.r.

17 om A volghenene B gen. 18 A te zine B siner; werdecheit 19 alle; dat en 20 nemm. B hoge 21 nemm. 22 alle dien 24 A eweleke i.r.d.l.h.; zere C bernen: n uit r verand. 25 A ghenoch B gen. 26 A el niet hem hier B hem boven iets anders, el erb., hem na niet doorgeh.* B gen. A vreende B vremde: m op ras.* 27 troeste B daarna nemmermeer doorgeh.: in A staat na troeste tusschen de twee kolommen een kruisje, dat verwijst naar nemmermeer daar uitgevallen; B heeft dit verkeerd hier geplaatst; zie verder 48*; nemt; om 28 B gen. A doone 29 B zijn 32 ghedinkenessen; hiere 33 enegher figuren
34 die m. B menschen 35 B zinnen 36 B ged.; die m. 37 alsoe; nu die

38 B zijn 39 B zijn 40 Cortlike B zijn A die mensche B had menschen, doch doorgeh., i.r. ghene 41 eweliker; zijn 42 B gen. 44 B gen. B zijn 45B alle 46 ziele A lijf B lief: ie op ras*. 47 A eweliker 48 A en B nemmermeer i.r., zie 27 49 gronde met (doch in A punt onder e, in B doorgeh.) veruolghet Alsoe si niet (i r.) v. 50 no B gen. 52 B gen.; ochte
53 A zere B ger. 55 gheminneu 57 A ghedincken 58 B so ongheeren.: tweede e geexp.; hiere B so

59 wel allene A wie; in B wi: ras. van 1 letter daarna*; ellendech B zijn 60 C hiere: slot-e erb. B hier sine A na soe: ellendech doorgeh.; vloylike 71 A weldelike B weeldelike: eerste e bijgevoegd A ghebruken de sijn B zijn 62 B zijn 63 diemen 64 arbeide 65 B ger. 66 doetene; na; Alsoe 67 onts. 68 A noctan (i.r.v.l.h.) altoes met (geexp.) weelec met diere (ben. i.r.) w. B nochtan altoes niet weeldeleec (uit weelec) m.d.w. 69 B der erb. hoescher
71 zi A hare; arb. 72 B zijn 73 B gich.; ieghenwerd. 74 B Maer; om A hare zel. 75 al vre B genoechte A ghenoch B gen. 76 B zere B haer 77 zere; ongher..tech. 78 C emmer i.r.

80 B haer gen. 81 B zoenen A gher..tech. B ger..tech. 82 B broederleker B ger. 84 C vóór storen: te uitgesch.; te st. A de gher..tech B ger...tech.; erheden 85 C scaden uit scanden: n doorgeh. 86 B ierste daarna es doorgeh. 87 A Die and. B Die andere B gest.
88 A heilighe B heyleghe geest 89 A de v. 90 B De v.; de vrientscap werter (?); ghetwiuelt 91 B onghehoefent 92 De s. warter; 93 A achtergelaten met anderen inkt; De s. A gher..tech. B ger..tech.; 94 werter(?) testoert 95 B vremden 96 toerne; heilech B die tweem., eens doorgeh.; beneemt 97 reinh..tech.

99 B vergeten A suetech. B zuetech. A br..liker 100 A omb. 101 oefenen A wezene 102 A de i.r. B de h wesene (erb. Bijgev.) oefeninghe 103 C na van: ban doorgeh. A blijscappen B blisscapen 104 A minnen hogher: maar orde door a en b erb. hersteld B hoger
105 zed B des z. 106 B geor. A hogher B hoger 108 C en A hebben bi: C heeft b rood overstr., A de b wat langer gemaakt B die oetm.. 109 oetm...ech. 110 reinste; in oefent (in B op ras.) 112 A watmen d. sal; in B is men verb. tot wi, sal doorgeh., soude i.r. bijgev. 114 B gnoech 115 A dorel. A de w. B de wege 116 B hoger m. 117 B genoech zijn 118 arme; .ij. 119 B affeccien

120 A iammerlecste B iammerleechste; kinne B datse gesc. 121 B moghen; gher..tech. 122 testoert
124 C Onder: r erb. B grote B v erb. B gezeghet 125 lopen A cleinre B cleiner; ontellec B zijn 127 de A poynten B poenten 128 ghec. 129 B so B en gheen 130 B ghecleedt; ooetm..ech.. 131 A gherechtecheiden B ger..techeden 132 C niit schijnt verbet. uit mint; nijt 133 A blijscap 134 A sinne B zinne B langen tiden 136 A woerden 137 B gehueden 138 B huedet 139 dit al; B doer 140 A geseget; dore B noze 141 A onverwinlec B onverwinleec 142 A scijnt; iammerlike; deen 144 werde (?)

145 daer si 145 ghiere A bew. 146 A ghemeine 147 A ghiere B voer 148 inde; gher..tech. 149 zaken 150 in allen (B tweem. eens doorgeh.) A ende met allen: m.a. doorgeh., erb.: ouer al 151 B zw.; scrifturen 152 dunket A mi i.r. A ghebot B ghebod: d uit t 153 seide 154 C al erb. 155 A dat hi B Doen op ras.* 156 doe B worde uit wort 157 nemm.. 158 A moet i.r. A droeuen B droemen: men op ras.* 159 peinsen
160 B woerde: uit woert; dorestijl 161 in alle 162 B de stede B datmense: ense verbet. 164 nemm. 165 ghere 167 sielen B zinnen B ged. 169 der B wy A hare ontbr., in B i.r. bijgev.* 170 A iewerinc B yewerinc; men ontbr.* zijn A niet ontbr., in B i.r. bijgev.* B vreeseleec

171 minne A iet A iet 172 peinset B werket 173 B die m. C ane op ras. B alle; zaken 174 B abdyas A de pr.; zeghet 175 Jacobs B zijn; Josephs 176 A ene vl. A ene stopple 177 iewelec 178 A hem i.r.
181 B min: i op ras. 182 A van ende tot worden zijn ben. i.r.d.l.h. A recte B ghaen A beide ontbr., i.r. bijgev.* 184 B zijn 185 A zider A ene zide B een erb.; Doe 186 doe; de b. 187 B zijn; A zijn 188 o.s. van gode 189 A stride A verwinne B verwinnene 191 C dan i.r. A ene B een; zide A iet B el yet (op ras.) s. zijn 192 A iet 193 iet el in A daarna hem geexp., B heeft hem meegelezen 194 enegher B zueter 195 A voeten B voete uit..ten

196 B gheenre A benedixien
197 A enechleke B enechlike 198 A inu..ken B inu..ke uit ..ken; enecheit; berren 200 B alleene: tweede e bijgev. 201 B no sw. 204 A Joseps B zijn A ene vl. 205 iosep 206 des v.; bruedere 207 A ende die ioseph B ende die die: die erb. B zijn 208 B gen. B zijn 209 C ghebrukenessen niet en sijn B zijn B vremder 210 mesquamen; inu..rech.; eneghen (A ghen i.r.); berr. 211 onst. 212 A vlamme; berr.; kar. 214 B vremde; ghemeinte; liede
215 A hare h. 216 ontsteken B zijn A vlamme 217 B onst.; ghedanech

218 B zijl A behoret; prelaetscappe 219 A droghe stopplen B droge; ontst. 220 B exempelen B m. goeden m. 221 dreighene 222 seldi U uwen 223 B hem 225 A te gh. B ende in ger.; ghedinket 226 dat A de; scrifture B zeghet B s.p.i.v.i.h.s. tusschen roode lijnen met § 228 pure enegher 229 C ons A gezeghet; dat 230 A wille ic A bouen alle tweem. eens doorgeh. 231 A mane ic B geu. 233 B zi