Brieven

Regelnummers proza verbergen

[p. 81]

Tiende brief

Inhoud en bestemming.

Geen brief; maar een verhandeling, een preek. Dit blijkt uit den geheelen toon, uit de afwezigheid van alle toespraak, uit de woorden: alse ghi ghehoert hebt (r. 26). Alles wordt gewoonlijk in den derden persoon gesteld; wordt de tweede gebruikt, dan is het ghi.

De preek is een ontwikkeling van het thema: dat niet de zoetheid der devotie, maar de werken der deugden het bewijs en de maatstaf zijn van onze Liefde. Eerst komt de stelling, bewezen uit de ervaring: 't gebeurt dat wie minder mint meer zoetheid smaakt; en uit de pcychologische analyse: zoetheid hangt veel af van eenieders natuurlijken aanleg, en zulke natuurlijke zoetheid wekt niet altijd op tot het hoogere goed (-18). Zulke zoetheid kunnen zoowel onvolmaakten als volmaakten smaken. De onvolmaakten maken er hun liefdedienst afhankelijk van; de volmaakten blijven de deugd beoefenen, of ze zoetheid gevoelen of niet, en laten de belooning aan de liefde over (-50). Oorzaak dier zoetheid is veelal armoede van God meer dan overvloed van God; wat uit de ervaring blijkt: armen van deugden worden licht bewogen en schijnen vol ijver zoodra ze wat zoetheid mogen smaken; maar keeren den rug, zoodra die zoetheid verdwijnt (-72). Een andere oorzaak van zoetheid is de booze geest: die behagen doet nemen in die zoetheid om tot onbescheiden boetplegingen of tot overgave aan een toestand van kwijning aan te zetten, waardoor nuttiger werken verhinderd worden; of door geestelijken hoogmoed te ontwikkelen, waardoor de ziel minder op hare hoede is tegen mogelijken val (82). Besluit: eenieder werke met de hem door God verleende genade mee; beoefene haar niet alleen begherlike = met verlangen naar steeds meer genoegen, maar wiselike = met onderscheid; hij bidde God om de genade te behouden en te bevorderen, als een wijs koopman en als de Bruid van het Hooglied (112).

Algemeene leerstukken.

1. - Deze preek behandelt een zeer belangrijk onderwerp voor het geestelijk leven. Met diepe menschenkennis, fijne psychologie, zooals men die niet in de 13^e eeuw zou verwachten en nog wel van een vrouw, wordt dit uiteengezet: vol juiste, kerngezonde gedachten, die een lange ervaring der zielen veronderstellen:

[p. 82]

hoe juist b.v. dat die zoetheid afhangt van eenieders temperament, en dat geestelijke armoede veel meer dan geestelijke overvloed er dikwijls oorzaak van is. Ook de rol van den booze wordt niet overdreven; wat daarover gezegd wordt blijkt ook nog steeds uit de dagelijksche ervaring: wat gewoner, dan die tentatio sub specie boni, en dit gevaar voor geestelijken hoogmoed?

2. - Ook hier weer sluit die liefdedienst den loon niet uit: alleen is die loon niet de voornaamste drijfveer; aan de Liefde wordt de belooning overgelaten, waarop echter gewacht wordt met vaste hoop.

3. - Wie daar meenen zou dat onze mystieken dwepers waren, hoeven slechts deze verhandeling te lezen, om tot de overtuiging van het omgekeerde te komen. Maar de volle diepte dezer bladzijden zal alleen door zulken genoten worden, die eenige ervaring hebben van het ascetisch leven.

Bronnen.

Deze plaats is nu gebleken een zeer vrije bewerking te zijn van een plaats uit het 6^e hoofdstuk van Explicatio in Cantica Canticorum van Richard van St. Victor (P.L. 196, 422 B - 423 D.) (z. J.M. Schalij, Tijdschr. Taal- en Letterkunde 1943, blz. 219 vlg.)

De inleiding, r. 1-5 is van Had.. Richard, in verband met zijn onderwerp, zegt: dat Christus woont in de ziel die zijn deugden bezit en die de geboden naleeft, r. 5-11 volgen Richard in kernachtiger uitdrukking. Nochtan en eest niet al God: geeft Richard's fallax = bedrieglijk, weer. Voor Want ... gheeste heeft Richard: humanitatis interdum potius quam gratiae, cordis quam spiritus, sensualitatis quam rationis, Had. herleidt dit wijselijk tot twee tegenstellingen. r. 15-17 volgen Richard, maar de verdieping: want si natuert is van Had. Richard licht zijn gezegde toe, door het voorbeeld der discipelen, die naar Jesus' zichtbare tegenwoordigheid verlangden.

Alles wat nu volgt bij Had. r. 19-51 is van Had. zelf. Het is ook weer een verdieping van de leer: het wijst er op, dat zoowel de onvolmaakte als de volmaakte zoetheid kunnen gevoelen, wat bij Richard ontbreekt, en geeft dan de houding tegenover die zoetheid aan van den onvolmaakte en van den volmaakte, met hier die prachtige, hoogst lyrische, fel-hartstochtelijke verheerlijking van den onvoorwaardelijken Minnedienst, die alleen den wil der Minne kent. Het is juist het beste deel van den brief.

r. 50 vlg. hervatten dan waar Richard. Maar nu zeer vrij,

[p. 83]

met omstelling van gansche zinnen, met gebruik van somdige woorden en beelden in een ander verband; zoodat wel de algemeene gedachtengang overblijft, maar de voorstelling toch ook weer directer, logischer en feller wordt. Richard mengt algemeene gedachten met toepassingen op de onvolmaakten. Had. blijft bij de handelwijze der armen aan deugden. Zoo zegt Richard gansch algemeen: In die namque ista Dominus quidem misericordiam suam mandat, sed in nocte tentationum et laborum, in praeceptis declarat quantum quis diligat. Daarvan bewaart Had. alleen het beeld van dag en nacht: in den daghe der gratien sijn si coene ende in den nacht der tribulatien keren si den rugghe. Richard zegt, gansch algemeen: Visitatione gratiae Deus consolatur pusillanimitatem nostram juvat infirmitatem et excitat voluntatem. Had. brengt dit verder rechtstreeks te pas bij den arme van gratie. En zij doordrenkt geheel de tamelijk vlakke uit-eenzetting van Richard met de bewogenheid van het leven. r. 55 Dit sijn armhartighe liede, -59 Hier omme, 68-70 zijn van Had.; en al het overige eveneens, doch met elementen uit Richard eigenmachtig opgemaakt. De tegenstellingen, de bewegingen in het rhythme, de bouw der volzinnen met isocola en omoioteleuta is van Had..

Richard herhaalt dan nog eens, dat men aan den roep van God moet beantwoorden door het onderhouden der geboden en het beoefenen der deugden. Want vocatio non facit perfectum sed obligat. Had. 73-82 volgt dan weer Richard. Uit de vergelijking blijkt, dat r. 82 sijn leven te hoedene in onze handschriften een fout moet zijn voor hoeghene, zooals L. Sermoenen nog hebben bewaard.

Richard leert verder: dat men geen misbruik mag maken van de genade, wat Had. tamelijk trouw heeft bewaard: wise hebben in 't beoefenen der gratie is de vertaling van usum habere: goed gebruik. Uit den samenhang blijkt, dat gratie hier vooral bedoelt de gratie van de vertroosting, of opwekking ten goede. Het aequivalent voor r. 91-92 ontbreekt juist bij Richard, zoodat bedect met gratien nog onduidelijk blijft.

r. 93-102 zijn van Had.. Van r. 102 tot het einde wordt weer Richard vrij gevolgd. die er echter nog een korte bespiegeling aan toevoegt op het woord van Job Antequam comedam suspiro. Uit de vergelijking blijkt, dat r. 106 behoedene wel met A en B moet gelezen worden behoudene.

Zoo blijkt, dat deze Brief een zeer vrije bewerking van Richard is. Had. heeft de algemeene leer overgenomen en die,

[p. 84]

soms Richard volgend, dan van hem afwijkend, op hare wijze geordend, verdiept, uitgebreid, en met haar geest bezield. Geheel de drang, de felheid, de hoogheid van den Minnedienst, zoowel als de vorm, met het rhythme, den zinsbouw en de bewogenheid zijn van Hadewijch.

Algemeene beschouwingen.

Hoewel dus Hadewijch hier Richard van St. Victor volgt, zij bezielt en verdiept zijne leer met haar gansche persoonlijkheid. Wij hooren overal de stem, het hart, de passie van Hadewijch. Zij schikt en ordent, zij drukt zich praegnanter en kernachtiger uit; logischer ook, directer, pramender, hartstochtelijker; zij bedient zich van Richard voor haar eigen doel. Zij doet de gedachten beter uitkomen, stelt ze met meer nadruk voor; voegt er opmerkingen en gedachten aan toe, lascht gansche passages in: zoo is de plaats over den onvoorwaardelijken minnedienst geheel van haar.

En ook de vorm is van haar: de rijke taal, de gerhythmeerde zinsbouw, de beweging, het leven. Nergens kan men merken dat hier vertaald werd of dat een Latijnsch voorbeeld werd omgewerkt. Hier heeft ons Middelnederlandsch proza wellicht zijn volsten en rijksten kunstvorm bereikt. De volzinnen, met groote afwisseling, nu eens betoogend, dan bevestigend, dan weer schilderend of ontledend, nu snel, dan langzaam, nu kort, dan wijd-uit golvend, op een pracht van geluiden, van smaakvol tegenover elkander opwegende deelen, isocola, van elkander aan het slot beantwoordende klanken, omoioteleuta, met de passende, treffende beeldspraak, zonder overlading, klassiek, sober en vol; met al de stijlversierselen van de fijnste techniek, bewogen als van zelf op het leven der ziel. En dit is alles van Hadewijch.

Ook wat zij weglaat bevordert de eenheid en versterkt de voorstelling. Wat niet bij haar doel paste schoof zij ter zijde. Zoo een paar korte uitweidingen over de nog te aardsche liefde der discipelen en over een woord van Job. Maar ook hierin, dat Richard de ware liefde doet bestaan niet alleen in het beoefenen der deugden, maar ook in het onderhouden der geboden. Hadewijch spreekt alleen van het beoefenen der deugden en verwaarloost telkens, drie- viermaal, het onderhouden der geboden. Omdat Richard geheel het geestelijk leven op het oog had; dat negatief bestaat in het vermijden van de zonde door het onderhouden der geboden, en positief in het doen van het goed door het beoefenen der deugd. Hadewijch richt zich tot de godgewijden, die zich toeleggen

[p. 85]

op de Minne en waarschuwt hen, dat de ware Minne bestaat in de werken der deugden en in den onvoorwaardelijken minnedienst. Die veronderstelt natuurlijk het onderhouden der geboden, doch daartoe moesten die godgewijden minder opgewekt worden, veeleer tot standvastigheid in dien minnedienst, door de deugden, wat ze ook voor vertroostingen of beproevingen mochten doormaken.

Invloed.

Deze preek is zeer verspreid geweest in de Middeleeuwen. Hij komt voor in de Adelwip-uittreksels, die ze tamelijk getrouw weergeven (z. Versl. en Med. der k. Vl. Academie, 1934, blz. 544 vlg.); als fragment in het Ruusbroec-hs. H en als fragment F in de Limburgsche Sermoenen, waar ze het slot uitmaakt van de 41^e preek (over beide fragmenten zie Inleiding op de Visioenen, blz. 25); als fragment G een afschrift van den 6^en en den 10^en brief volgens hs. A. (z. ib. blz. 32). Verder in de bloemlezing uit Hadewijch van het Haagsche hs., waarvan ik den tekst meedeelde in mijn uitgave van het proza (blz. 342 vlg.). Mande heeft ze ook, maar niet in haar geheel: na r. 40 scheidt hij er uit; waarom blijkt niet. Daar deze fragmenten, behalve G, vrije afschriften zijn, deel ik de afwijkingen niet mede onder de varianten, maar in den commentaar.

Authenticiteit.

Men heeft wel eens de stelling verdedigd, dat niet Had. de schrijfster zou zijn van dezen brief; maar een onbekende; of nog de maker van de oorspronkelijke 41^e preek der Limburgsche Sermoenen, die een oudere tijdgenoot van Had. zou zijn geweest. Dat deze brief wel van Had. is wordt in de inleiding verantwoord. Zie Tijdschr. voor Taal- en Letterkunde, 1944, blz. 226 vlg.

^†

1 Dje gode mint hi mint sine werken. Sine^*1-18 2 werken sijn edel doghede. Daer omme die gode 3 mint, hi mint doechde. Dese Minne es ghewa- 4 rich ende vol van troeste. Doghende prouen de 5 Minne ende niet soeticheit/. Want het ghesciet

† [margenoten bij de regels:]
4 probant amorem 10 hoc desiderium non probat 14 dulcedo haec non ita etc. [B 3 nota]

* .x.

1-18 Deugden zijn het bewijs onzer Liefde, niet zoetheid van devotie. 1 Gode bepaaldelijk Jesus-Christus. 5 Het Ruusbroec-hs. E. heeft verkeerdelijk uut sueticheiden. 6 Mande overdrijft waar hij zet: minst.. meest. 7-8 Het Haagsche hs. dat voorgaande niet heeft, zegt: daer na en es sijn myn niet groet in hem. 10 Begherte hier duidelijk ons zinnelijk streefvermogen, min of meer verpersoonlijkt: dit smaakt zoetheid in zijn toeleg op goddelijke dingen 11 God = goddelijk, van God komend; het Ruusbroec-hs. heeft verkeerdelijk goet. Mande verwatert en amplificeert: sonderlinghe beghinnende ende onvolcomen menschen die noch ionc sijn. 11-13. Mande omschrijft flauw: Want het is dicwijl sinlicheit dat men minne rekent, ende nature datmen meint dat gracie is. E. heeft porrende niet. L.S. purende; dan van Gode, (Rich. quam spiritus) 14-14 De Adelwip-uittreksels, de fragm. E, F (Limb. Serm.) de Haagsche bloemlezing, Mande hebben hier sulke wile of iets dergelijks; zoo ook Richard: aliquando. Mande en het Haagsche hs. bewaren de gedachte; alleen heeft M. weer: tot den minsten goede, ongerijmd; E. heeft: Dese zoeticheit berret sulke wile min te Gode ende sulke wile meer te Gode wat ook een ongerijmdheid is; de kopiïst las berret voor beruert; Limb. S.: Dese sutheit beruert sulke wile die sile metten meerren gude eveneens verkeerd: wat alles pleit voor de oorspronkelijkheid van Had. en voor hare psychologische juistheid. 17 E. verkeerdelijk: nutter en uut die sake; Mande verkeerd: nutste.

[p. 86]

6 selke wile dattie minsche die min mint, meer 7 sueticheiden gheuoelt. Na dat elc gheuoelt, daer 8 na en es Minne in hem niet; Mer na dien dat hi 9 ghefundeert es in doechden Ende ghewortelt in 10 caritaten. Begherte es sulke wile suete te gode 11 waert; Nochtan en eest niet al god/: Want het es 12^* meer porrende vten gheuoelen der sinne dan van 13 gracien, Ende meer van natueren dan van gheeste. 14 Dese suetheit beruert de ziele meer ten menderen 15 goede, Ende min ten meeren goede, Ende si ualt 16 diepere op dat hare smaket dan op dat hare nutte 17 es: Want si natuert na die sake, daer si vte 18 gheboren es ||.^*

19^* Dus ghedaenre suetheit gheuoelt Alse wel de^19-50 20 onuolmaecte alse de volmaecte, Ende waent sijn 21 in groter minnen, om dat hi sueticheiden ghesma-

* XV-d.

* 28 c.

* 11 d.

19-50 Verschillende houding van onvolmaakten en volmaakten tegenover geestelijke zoetheid. 20 ende waent, nl. de onvolmaecte, dus met dese als subject onderdrukt. 21 E. en Limb. S. (F) voegen er cleyne of cleenre (sutheit) tusschen. 22 Mande: ende so ist al onpuer ende ghemenghet: heeft hij den tekst niet begrepen? 23 L.S.: Al est oec dat dese sutheit herde groet es ende al gut: groet past niet: of die zoetheid groot is kan men toch genoeg kennen; ook E. goet. Mande: subtijl ende quaet. 24 metene L.S. merkene weer niet oorspronkelijk. 26 ghehoert wijst op voordracht: Haagsche hs. alleen: als voorscreven is. 27 sielen E. menschen 27-28 Mande laat de beeldspraak weg: so sijn si tevreden ende so duert die minne, mer als die sueticheit vergaet so is die minne wt. Men voele de beeldende en rhythmische pracht dezer plaats. 30 E: ruudt L.S. Scaerp ende magher Daarna stellen E. en L.S. beide een vraag: E.: Wair om is dit? L.S.: War bi es dit? En 't antwoord begint eveneens: E.: Mar dat haer gront niet en es besett L.S.: Mar het compt bi dien dasse niet en sin beset 32. vroech E. te voeren, L.S. tevoren sin gewortelt ende geplant 33 Mande: mit nauwer hoeden 34 mendert E. waent L.S. wandelt hoe deze lezingen ontstaan zijn voor mendert is niet duidelijk: beide gaan op een vorm terug die reeds bedorven was. Haagsche hs. mynret, Mande mindert 37 Hoe zeugma na wachten 39. nl. op hun werk, hun deugden. 41 Mande: niet te min; E. meer te bat, L.S. mar te bat; Haagsche hs. niet dan te bet. 42 riue onze drie hss. aldus; E. Reyne; het woord dat elders bij Hadewijch niet voorkomt wordt met voorliefde gebruikt door den dichter van Lev. van S. Lutgart 43 brayeren een van elders onbekend woord; brageren? crayeren? roepen; de beteekenis sorghen, of smeeken (vgl. 46 bidden om) past ook. De kopiïsten hebben er van gemaakt wat zij konden: E. staen na sueticheit: want die doedet sine minne. Dit weten wel die guede vroede dus de heele plaats verknoeiend tot onzin toe L.S. pruven ombe sutheit, mar dade tsine: minne sout altoes thare wel duen heeft ook niet begrepen, of de uitg. heeft verkeerd geponctueerd. Haagsche hs. sorghen om sijn loen. Mande niet te min en besluit met een algemeen zinnetje, dade tsine subject hi onderdrukt of begrepen in dade, voor dadi: dade hij. 44 E. die guede vr.; L.S. die gude vrude; 46 het tweede der Minnen ontbreekt in E. en L.S. 47 L.S. ander sutheit, maer ligt, dasse mogen in allen dengen kennen 49 Si met onderdrukt subject: het si: de zin is: het weze zooals het de Liefde belieft. E.: Sijn si bouen, si sijn der Minnen; L.S. sinse bouene, si sin der Minne, sinse onder, si sin dat selue: alleen onze tekst is zeker oorspronkelijk.

[p. 87]

^†

22 ket, Nochtan niet puer/, Mer gheminghet. Al es 23 oec de suetichiet puer ende al god, dat subtijl te 24 kennen es, daer na en es de minne niet te metene, 25 Mer na de hebbinghe der doechde Ende der cari- 26 taten, also ghi ghehoert hebt. want wi proeuen in 27^* selke zielen: alsoe langhe als die suetheit duert in 28 hem, soe sijn si sachte ende vet; Ende alse de sue- 29 ticheit vergheet, soe te gheet haer minne Ende soe 30 bliuet haer gront ru ende magher. Dit es daer 31 omme, want si noch niet beset en sijn met doech- 32 den. Want alse de doechden vroech gheplant sijn 33 inder zielen Ende met langher oefeninghen vaste 34 ghefondeert, Al mendert dan de suetheit, de 35 doechde doen hare nature ende werken altoes der 36 Minnen werc. Sine wachten na ghene suetheit, 37 Mer hoe si ghedienen moghen altoes ghetrouwe- 38 leke der minnen. Sine haken niet na smake, Mer 39^* si soeken orbere. Si sien op hare hande, Niet op

† [margenoten bij de regels:]
23 amor non mensuratur 28 deficiente dulcedine turbantur
38 querunt vtilitates 39 vident ad manus 42 amor facit semper suum

* XVJ-a.

* 12 a.

[p. 88]

^†

40 den loen. Si beuelent al der minnen/; Dies en heb- 41^* ben sie maer te bat. De Minne es soe edel ende 42 soe riue, aen hare en bliuet niemans loen. Nieman 43 en dorfte brayeren om loen; dade tsine, Minne 44 soude thare wel doen. Dit weten wel die vroede 45 die altoes na doechden staen. Sine soeken mer 46 der minnen wille/; si en bidden der Minnen om 47 ghene andere sueticheit dan dat si hem gheue 48 datsi in allen dinghen bekinnen moghen haren 49 liefsten || wille; Sijn si bouen, si der Minnen wille;^* 50 Sijn si onder, si dat selue.

51 Selke andere zielen zijn arm van doechden; alse^51-72 52 die suetecheiden gheuoelen, soe minnense; Ende 53 alse die sueticheit te gheet soe te gheet oec hare

† [margenoten bij de regels:]
48 orant semper pro cognoscendo voluntatem (onderstr.) [B 39 nota]
52 nota (v.a.h.) 54 audaces 56 faciliter eleuantur 60 facilius tristantur

* XVJ-b.

* 28 d.

51-72 Geestelijke armoede dikwijls meer oorzaak der zoetheid dan overvloed. 51 In E. alleen wordt na r. 50 een tamelijk lange plaats ingelascht: dat de ziel dan geheel ledich is, wanneer zij alles gelijkelijk van God ontvangt; deze theorie der ledigheid is geheel vreemd aan Had. L.S. gaat voort als hier. 54 Hoe treffend uitgebeeld. 58 verbliden E. lachen, L.S. Laghen.

[p. 89]

^†

54 Minne. Jnden daghe der gratien sijn si coene, Ende 55 inder nacht der tribulatien keren si den rugghe. Dit 56 sijn armhertighe liede; si werden lichte verheuen 57 int suete ende licht bedroeft int suere. Ende een 58^* cleyne gracie doet haer herte sere verbliden, Ende 59 een cleyn vernoy sere bedroeuen. Hier omme ghe- 60 sciet sulke wile dattie lichte herten meer werden⁶⁰ 61 beruert dan de weghende, Ende de arme van gra- 62^* tien dan de rike. Want alse god comt met siere 63 gratien ende hi troesten wilt har armeherticheit 64 Ende hulpen hare crancheit Ende porren haren 65 wille, soe sijn si gods lustich ende sueticheiden 66 gherende, Ende werden meer beruert dan die die 67 met ghewoenten doer gaen sijn metten goede gods. 68 Ende men waent sulke wile dat dus ghedane liede 69 grote gracie hebben Ende grote minne, die nochtan 70 herde dieren tijt gods hebben. Hier omme es sulke 71 wile ghebreken van gode meer sake der suetheit / 72 dan ghewande.

73 Selke wile es oec die quade gheest sake der^73-32

† [margenoten bij de regels:]
62 nota
70 causa queritur dulcedinis (met krul) 76 cadani in infirmitatem corporis

* XVJ-c.

60 E. lichthertige; L.S. lighertige met beide het werkwoord in 't enkelvoud. 64 ende.. crancheit ontbr. in E.; L.S. heeft sterken voor hulpen; ende porren haren wille ontbr. in beide. 66 E.: dan die van ghewoenten sijn toegaen verkeerd voor doergaen; L.S. dan degene die met gewonden sin metten gude gods dorgaen; het Haagsche hs.: doergoten 67 E.: van dusghedanen luden dot si; L.S.: van suschedanen liden dasse 70 E. dunnen tijt; L.S. diren tijt; 70-72 E.: Hier om eest waer dat meer is ghebrekenisse van Gode sulke wile sake der zueticheit dan ghewoente; L.S. Hir umbe es bi wilen sutheit meer van ghebreken dan volheide. In 't Haagsche hs. werd dit tot 83 overgeslagen. Den goeden zin heeft zonder twijfel onze tekst: ghewande = overvloed is wel bedoeld tegenover ghebreken. Deze beschouwing is zeer waar.

* 12 b.

73-32 Andere oorzaken van zoetheid. 76 volghet involgen, hier bepaaldelijk door onbezonnen boetwerken te doen, of door zich aan die gevoelde devotie onbezonnen over te leveren. 79 E. weer verkeerd ghewoente: ende oic als die mensche siet dat hi ghewoente heeft van zueticheiden; L.S. als die mensche heft volheit van sutecheide, ghewande misschien bvl. ww.: overvloedig; of toch zelfst. nw. en sueticheiden gen.? 81 De zin is: vertrouwen dat men volmaakt is. L.S. te geuulne 82 hoedene L.S. hoegene; wat beantwoordt aan Richard: ad perfectionem exerceatur; hoedene zal fout zijn in het voorbeeld van onze hss. Hierna volgt in E. een kleine uitweiding, die aansluit bij den 4den brief.

[p. 90]

^†

74^* suetheit. Want selke wile alse de mensche sueti- 75 cheiden gheuoelt, soe delecteert hi sere daer in 76 ende volghet der delectacien soe verre dat hi valt 77 in crancheiden van lichamen ende dat hi daer bi 78 verlet orberleke dinghen. Ende oec daer bi alse de 79 mensche siet dat hi guede ghewande sueticheiden 80 heuet, soe beghint hi || alleinskene hem seluen te^* 81 ghelouene van volmaectheiden ende acht dies te 82 min sijn leuen te hoeghene.

83 Hier bi steet wel, dat elc sijn gracie besie ende^83-92 84^* dat goet ons heren wiselike vorwart kere/. Want 85 de ghichten der gracien en maken den mensche 86 niet gherecht, Mer si bendenne; Want werct hi 87 met siere gracien, soe behaghet hi gode; Ende en 88 doet hijs niet, soe wert hi schuldich. Oec moet hi 89 wise hebben, daer hi sijn gracie met oefene. Want 90^* ghelike dat de doghet mesdaet wert, alse mense 91 buten haren tiden oefent, alsoe wert gracie niet 92 gracie, sine werde bedect met gracien.

† [margenoten bij de regels:]
83 vide dona dei tibi data ad vsum
86 tunc dominum veneratur 91 virtutes in vicium 94 cui dominus bona commendauit

* XVJ-d.

* 29 a.

83-92 Ieder moet met de hem geschonken gratie meewerken. 83 L.S. die den tekst voortzet: est orberlike. 84 vorwartkere L.S. wislic beware. 86 bendenne leggen hem zwaarder verplichtingen op. L.S.: mar hi werter mede gepandunt. 90 wise wijsheid, onderscheid, discretio; L.S. verkeerd wesene. 92 bedect behoed? of is de gedachte: dat nieuwe genadewerken steeds de vorige moeten komen aanvullen? L.S. gericht, stond er oorspronkelijk berect toegerust, bestuurd, of berecht gericht, bestuurd, geregeld?

* 12 c.

* XVIJ-a.

[p. 91]

^†

93 Hier omme dien god coeman heeft ghemaect^93-112 94 met sinen goede, hi behoeft Dat hi wijs si ende 95 sine gracie alsoe hoede, datse hem bliue. Want 96 alsoe alse de ghene die sonder gracie es behoeft 97 gode te biddene om gracie, Alsoe behoeft di die 98 in gracien es gode te biddene dat hise behoude. 99 Want alsoe dicke alse die minsche dat goet ons 100 heren minderen laet in hem ende niet en meerret, 101 soe haet hijs al verboert, en dade die goedheit 102 gods. Hier om de bruut daermen af leset in de 103 canteken, Si sochte haren brugom niet allene 104 begherleke, Mer oec wiseleke; ende alsine vonden 105^* hadde, sone wasse niet min sorfhertich hem te 106 behoudene. Dus soude doen elc vroede ziele die 107 in roere ware van minnen. Si soude altoes hare 108 gracie met begherten ende wiseleke meeren Ende 109 sorfherteleke oefenen haren acker, vte treckende 110 ondrachticheit ende in sayende || doghede; Ende^* 111 maken een huus van suuere consciencien, daersi 112 werdeleke in ontfa haer lief/.

† [margenoten bij de regels:]
101 demerentur omnia bona dei 106 fortiter tenuit graciam datam 189 agrum exerce onderstr.

93-112 Als een koopman, of als de Bruid uit het Hooglied. simile est regnum celorum homi-93 Zinspeling op de parabel: ni negociatori (Mt. 13, 45). 101 L.S. hi verdint abolge van Gode. 104 begherlike om te genieten, wiselike om Hem te behagen 109 L.S. ut rodende die sonden en in zayende dogde. 111 Het beeld ook bij Beatrijs van Nazareth: domo conscientiae renovata (C. 15, zie Beatrijs van Nazareth, door Dr. Reypens S.J. en Dr. Van Mierlo S.J., Leuven, blz. 44). Mande die de verhandeling onderbroken had om een visioen te verhalen, vat bij r. 83 den draad weer op om wat volgt algemeen samen te vatten.

* XVIJ-b.

* 29 b.

1 C langs deze kolom en de volgende twee (28 c en d) loopt een gekronk. streep met ervóór i.r.: nota, nota bene, nota; in A begint hier een andere hand. A zine; werke 2 edele doechde 3 ghewarech 4 C vol erb.; Doghede proeuen 5 A soetecheit B suetecheit

6 A zelke; dat die mensche C min: i op ras. A men B min (i op ras.) 7 A suetech. B zuetech... 8 B en op ras. B Maer 9 B ghefondeert 10 karitaten A Begheerte; selke B te (doorgeh.) zuete te 12 A purrende B porr. (o uit u*); gheuoelne B zinnen 13 A gratien; naturen A geeste
14 A suetecheit B zuetecheit; minderen 15 A men B min (i op ras.)* te; meerren 17 zake 19 A ged.; suetecheit B also (o uit e); die 20 B die C volmaecte: a erb. 21 A sutech. B zuetech.

22 B maer; gem. 23 A die suetech. B. zuetech. A suptijl 24 A kinne B kinnen A die m. 25 B Maer; die h.; kar. 26 A alsoe B geh.; hebbet B prueuen 27 A zelke; lange alse A suetech. B zueteth. 28 B zijn A die suetecheit B zuetech. 29 B so A te geet hare 30 A hare 31 bezet; zijn
32 die A doechde A vruech 33 sielen A oefeninghe 34 ghefundeert; mindert A suetecheit B zuetech. 35 B haer 36 A suetech. B zuetech. 37 B Maer A altoes staat na si, ghetrouleke i.r. B h. si mogen a. ghed. ghetr. 38 B Maer 39 B sueken orbore; opten

41 A had mer erb. e bijgev. B maer; Die minne es soe soete (B suete ende) soe (B so) e. 42 riue (u uit n); ane; niemens; Niemen 43 A dadet sine B had dit ook, doch t geexp. en een andere bijgev. vóór s. 44 A soudet hare B zoo ook, doch verb. zooals bij dadet sine; die vr. 45 A zoeken maer 47 A suetech. B zuetech. B geue 48 B dingen B mogen
B wille i.r. 52 alsi de A suchtecheiden (c van uc niet duid.) B zuetech. B dan m. 53 A suchticheit B zuetecheit A te geet tweem.

54 B grac. 55 soe keren 56 C cijn i.r. B zijn A aermherteghe B armherteghe 57 A swete A e. licte b.i. ts. ben. i.r.d.l.h.. B e.l. bedrueft i.s. ben. i.r.* A ene B .j. 58 cleine gratie A hare B zere B .i. 59 verdroeuen 60 selke; dat de A bewilen meer B bi wilen 61 bedroeft dan B die 62 B die r. 63 A hare B haer; armhertecheit 65 B zijn; lustech; suetech.
66 A beroert 67 dore g. 68 selke B ged. 69 A gratie 70 selke 71 A zaken B zake (uit ...ken*) A suetecheit B zuetech. 72 A gewaende B ghewande: ande op ras. 73 A de B geest zake 74 A suetech. B zuetech.; die menschen A suetech. B zuetech.

75 zere 76 A delectatien 56 crancheden; daer mede 58 C na verlet: daerbi herhaald doch doorgeschr. A oerboerlike dingen B orborleke 79 B ziet; goede ghewande A suetecheden B zuetech. 80 alleinskine C van 80 tot 82: streep voortgezet 82 men B zijn; C hoedene; huedene 83 A sine gratie B zijn B bezie
84 B goet i.r. A wijselike A voerwaert C 84-88: str. i.r. 85 B gicht. A gratien 86 B ger. A Mar; bendene 87 A ziere gratien B so behaget 88 sculdech 89 A gratie A hoefene 90 A ghelijc alse B ghelijc dat (dat op ras.); die B doget A als 91 B tide A gratie (zoo telkens)

93 coman A heuet B ghem. h. 95 C 95-102: str. i.r.; soe datse 96 die gh. 99 mensche A ons heren dat goet (tusschen dat goet staat a en tusschen ons heren: b, dus orde hersteld: B had hetzelfde, doch orde door streepjes hersteld ) 100 B meeret
101 hadde 102 omme A bruedt 103 cantiken A brudegom B brudegoem 104 begeerlike A wijselike B wiselike; alse sine 105 soe en was si 106 C behoedene; elke 107 C 107-110 str. i.r.; souden 108 A wijselike B wiselike 109 A serfhertichlike B sorfhertelike 110 C onderdr., maar der doorgeh.; ondrachtecheit; doechde 111 B .i.; suuerre A connentien B conuentien 112 C si ben. bijgev.; werdelike; hare