Leestekens

[p. 45]

Het heroön van Temesa
Over een romanthema bij Simon Vestdijk

Else Böhler, Duits dienstmeisje, Vestdijks tweede roman - althans in volgorde van publikatie - bevat een veelbetekenende scène, die men in verschillende variaties nog ettelijke malen in het latere verhalende proza van deze auteur tegenkomt. Johan Roodenhuis, de ik-figuur, ondergaat op aanraden en met daadwerkelijke steun van een vriend, de schilder Peter, aan wie hij zijn mislukte scharrelpartij met het Duitse dienstmeisje gebiecht heeft, een soort van ontbolsteringskuur om zijn (alweer door Peter gediagnosticeerde) moederbinding kwijt te raken. Door een gat in het plafond van Peters atelier, vanuit een hoger gelegen punt dus, bespiedt Johan zijn mentor - met recht de ietwat demonische ‘peter’ van zijn doop tot volwassene - wanneer deze, om hem van remmingen te genezen, een keur van bezoeksters het hof maakt. Tot een moment suprême komt het echter nooit, opzettelijk niet, omdat Peter juist zo de in de liefde onervaren, onzichtbare toeschouwer tot eigen toekomstig initiatief hoopt te prikkelen. Dit merkwaardige voyeurschap neemt abrupt een einde als Peter voor het aanschouwelijk onderricht in het minnekozen eens de moeder van zijn beschermeling meebrengt. Zolang de vrouwen anoniem bleven, was de wereldwijze vriend voor Johan aanvaardbaar in de rol van inwijder. Maar de eigen moeder kan in dit opzicht nooit of te nimmer ‘meter’ zijn. Het liefdesspel wordt onmiddellijk taboe, iets dat niet gezien mag, niet gezien kan worden, een mysterie waarbij de meest elementaire roerselen van de zoon-toeschouwer in het geding zijn. Het geestelijke en seksuele volwassen-worden raakt in een dergelijke situatie door zonde-besef en schuldgevoelens geblokkeerd. De ontbolsteringskuur mislukt dan ook. Johan Roodenhuis reist de verdwenen Else Böhler achterna naar Duitsland (waar de waan-

[p. 46]

zinnige Nazi-poppenkast in volle gang is) en schiet er de man neer die hij voor zijn medeminnaar houdt: een verlate, onbewuste wraak op een gehate en gevreesde ‘vader’-figuur, die het schuldeloze, on-schuldige beleven van liefde onmogelijk heeft gemaakt.

Vestdijk stelt in De toekomst der religie, dat het volwassen-worden in eerste instantie inhoudt: de noodzaak voor het kind om ‘de ouders van elkaar te scheiden’. Het moet de oorspronkelijke eenheid van vader en moeder, ‘met wie het in trouwhartige symbiose samenleeft’, bron van zijn veiligheids- en geluksgevoelens, leren zien als een verbintenis van afzonderlijke, veelal zelfs aan elkaar tegengestelde, of paradoxale elementen. Door in zijn bewustzijn de ouders van elkaar, en zichzelf van de ouders, los te maken, schept de jonge mens ruimte voor zijn eigen groei. Hij is een toeschouwer, een verspieder, geworden die een voor hem nog ondoorzichtige werkelijkheid observeert, in de hoop achter de waarheid, de zin der dingen, te komen en daardoor zelfstandig te worden. De kunst van leven machtig zijn, dat is: de werkelijkheid beheersen.

De meest primitieve vorm van dit verspieden is het voyeurzijn, het heimelijke - want verboden - gadeslaan van de tegelijkertijd gevreesde en begeerde verbintenis van de sleutelfiguren vader en moeder. De meest sublieme vorm van het verspieden, alleen te bereiken, nadat men alle initiatie-stadia doorlopen heeft en wijs geworden is, zou men het zienerschap kunnen noemen. De ziener immers aanschouwt ‘vader’ en ‘moeder’ in al hun denkbare verschijningsvormen, zonder op hen de lust en haat van de nog onvolwassene te projecteren; hij ziet hen zuiver in het perspectief van tijd en ruimte, en draagt hun ‘heilig huwelijk’ in zichzelf.

De door Johan Roodenhuis in Else Böhler, Duits dienstmeisje, aanschouwde vrijage van zijn moeder met de vriend, die daardoor haast automatisch ‘vader’-trekken krijgt, lijkt een symbool van de kwellende werkelijkheid van vóór de bewustwording, waarin

[p. 47]

men zich buitenstaander voelt. Het tafereel dat Johan bespiedt is bovendien vervalsing van de oorspronkelijke eenheid van ‘vader’ en ‘moeder’: een uiterst pijnlijke confrontatie met het driftleven, met het verwarrende overgangsgebied van de seksualiteit tussen het onbevangen kind-zijn en de serene zelfkennis van de wijze. Eigenlijk sluit Johan zijn ogen voor zijn eigen agressieve lust, onder de oppervlakte van zijn bewustzijn in hem aanwezig, zich slechts manifesterend in haat-liefde voor zijn heerszuchtige moeder en in sentimentele zinnelijkheid voor Else B. De gevolgen van dit niet-willen-zien, dit blind-zijn uit angst, zijn geweld en dood.

Het zal lezers van Vestdijks werk opgevallen zijn, dat het ‘zien wat niet gezien mag worden’ of het ‘niet-begrijpend zien van wat men eerst moet doorgronden’ in zijn roman-concepties nogal eens van belang, of zelfs essentieel is. Ik wil me in het kader van dit artikel tot een paar in het oog springende voorbeelden beperken.

In Aktaion onder de sterren is het zien van het verbodene het tragische hoogtepunt van het verhaal. Aktaion aanschouwt wat geen sterveling mag zien, de godin Artemis ontsluierd, en wordt tot straf als een opgejaagd hert (‘met domme ogen en kwijlende bek [...] met alle besluiteloosheid van het dierlijke dat pas begint’) door jachthonden verscheurd. In De verminkte Apollo heeft het zien van wat taboe is eveneens een belangrijke functie: de vrienden Diomos en Aletes die in meer dan één opzicht samen als het ware een ‘dubbele’ verspieder vormen, weten heel goed dat zij verboden terrein betreden, wanneer zij in de tijd der Dionysos-riten de door uitgelaten horden vrouwen bevolkte wouden van de berg Kithairon doortrekken. Geweld en dood zijn er het gevolg van. In Vestdijks derde ‘Griekse’ roman, De held van Temesa draait de gehele handeling zelfs om dat wat zich in het verborgene, in de cella van het aan de heros Polites gewijde heiligdom, afspeelt. Niet mogen zien is daar synoniem geworden met: niet willen weten.

[p. 48]

Het is, alsof Vestdijk de problematiek van ‘het verbodene aanschouwen’ telkens vanuit een ander gezichtspunt heeft willen - of moeten - benaderen, en alsof hij (om bij het beeld van de ‘kijker’ te blijven), nu eens een verkleinende, dan weer een vergrotende lens heeft gebruikt. De lezer ziet keer op keer in Vestdijks romans als het ware een prentje van dezelfde situatie opduiken: een (meestal hooggezeten) figuur, die iets bespiedt dat ‘sacraal’ is, in de oude betekenis van heilig én gevloekt. Wij vinden het op normale grootte, een wat karikaturaal, tragikomisch tafereel, in Else Böhler, Duits dienstmeisje; heel klein, niet meer dan een vignetje, in Aktaion onder de sterren, wanneer als terloops verteld wordt van de vreemde zeeman die vanuit een boom over de tempelmuur heen de ‘onmogelijke’ liefdedaden van Aktaions mentor, de kentaur Cheiron, gadeslaat; in De Ziener (een voor de ontwikkeling van dit thema uiterst belangrijke roman) vereenvoudigd tot het grote, bezeten kijkende oog van de voyeur Le Roy, vanuit een boom gericht op het verlichte venster van juffrouw Rappange; in De held van Temesa tenslotte veel gecompliceerder: eenmaal echter heel duidelijk, in de passage waar Vestdijk beschrijft, hoe de kleine Plexippos - die in tegenstelling tot zijn gemakzuchtige stadgenoten weten wil - via een boom op de muur van het heiligdom klimt maar inplaats van het verwachte ‘onnoembare’ alleen ziet hoe in de hof de bejaarde priester de tempelslangen melk geeft. De held van Temesa gaat in wezen over niets anders dan over de bewuste en onbewuste pogingen van Plexippos om over de muur van het heroön heen te kijken, dat wil zeggen: de schrikwekkende en mensonwaardige Politesdienst te doorzien. Plexippos wordt pas ‘ziende’, wanneer hij ‘er boven staat’, niet doordat hij via verdringingen naar het ‘hogere’ gestreefd heeft, maar doordat hij het zinloze, primitieve en wrede ritueel, de dienst aan de onderwereld, met inzet van zichzelf heeft doorgrond.

De ziener zou men kunnen beschouwen als een etude op het thema ‘zien’. Het boek vormt als het ware een voorbereiding tot de

[p. 49]

nog verder uitgewerkte probleemstelling in De held van Temesa. De voyeur Le Roy verenigt in zich elementen van Johan Roodenhuis, van Aktaion en van het ziekelijke moeten gluren. Hij drijft door zijn loeren liefdesparen uit elkaar, en haalt zich zo de hevig begeerde straf in de vorm van een pak slaag op de hals. Ten aanzien van juffrouw Rappange en de scholier Dick vervult hij echter merkwaardig genoeg bewust een verenigende, samenbrengende rol. Hij wil één maken, wat naar leeftijd en status onherroepelijk gescheiden schijnt: leerling en lerares, de jongen en de moederlijke vrouw op de drempel van de middelbare leeftijd. Hij heeft de innerlijke zuiverheid herkend, op grond waarvan juffrouw Rappange en Dick op de een of andere manier onmiskenbaar bij elkaar horen. Le Roy stelt zijn sluwheid en achterbaksheid in dienst van dit visioen. Door roddelbrieven en insinuaties maakt hij hen in de ogen der stadgenoten (die maar al te graag het kwade willen zien dat zij officieel zeggen te bestrijden) en dus in zijn eigen hunkerende ogen tot een ‘paar’. Dat paar gaat hij nu stelselmatig bespieden, niet met de bedoeling hen te scheiden, maar om getuige te zijn van een geluk dat hij en niemand anders dan hij hun heeft bereid. De kwaliteit van hun samenzijn moet hem ver boven zijn verachtelijke staat van voyeur uitheffen, hem tot ziener maken. Niet langer zal hij de heimelijke gluurder zijn naar iets waar hij part noch deel aan heeft, niet langer de verstoorder van ‘geluk’, dat in hoofdzaak uit de lagere instincten van de betrokkenen voortkomt (en daarom hem stempelt tot een zondaar, die gestraft moet worden), maar de aanschouwer van een eenheid die hij al voor-zien had. Dick en juffrouw Rappange moeten verwerkelijken wat hij wil; hij zal hun voorzienigheid zijn.

Dat hun verbintenis in de zin die hij zich heeft voorgesteld onmogelijk is, realiseert Le Roy zich niet. Zijn opzet mislukt dan ook, hij bewerkstelligt door zijn manoeuvres slechts de definitieve scheiding tussen de jongen en zijn lerares. Buitenstaander blijft hij toch: hun door de omstandigheden geleidelijk ge-

[p. 50]

groeide gelijkgezindheid ligt in een vlak waar Le Roy geen toegang heeft, waar hij zelfs niet vanuit de verte in kan binnen kijken. Le Roy weet wat hij wil, hij beseft alleen niet dat hij de begeerde harmonie niet via anderen kan bereiken maar die zelf moet leven. Plexippos in De held van Temesa, die toegang krijgt tot het heroön door zich tot priester te laten benoemen, en die, omdat hij de rol van de demonische Polites vervult, onmiddellijk bij de offerhandeling: het verkrachten en doden van maagden, betrokken is, leeft de situatie, maar moet ‘leren te willen wat hij weet’, dat wil zeggen bereid zijn de Polites-dienst van agressie en blinde lust af te schaffen. Plexippos leert zichzelf te zien. Zijn bewustzijn wordt toeschouwer, getuige van wat hij onbewust, gedreven door zijn driften, volvoert. Zijn innerlijk oog gaat open; luciede kan hij noch Polites, noch Polites-priester meer zijn. Het stadium van ‘wir haben es nicht gewusst’ (in Else Böhlers' Duitsland nog volop in voorbereiding) is overwonnen.

Het geheim van het heroön van Temesa is ‘in the eye of the beholder’. Wat men te zien krijgt wordt bepaald door wat men zelf is. Tussen Johan Roodenhuis die radeloos van schaamte ogen en oren dichthoudt en Plexippos, die voorgoed het heiligdom van Polites (de demon der burgers) verlaat, ligt een lang en veeleisend ontwikkelingsproces.