Dat weet ik zelf niet

Jonge mensen in boek en verhaal

[p. 52]

Jonge mensen in het oude Rusland

De dubbelzinnigheid van de negentiende-eeuwse burgerlijke wereld is misschien door niemand met zo'n doordringende, tegelijk liefdevolle en genadeloze helderheid waargenomen en weergegeven als door de russische schrijver Anton Tsjechow. Er komen niet zo veel figuren van kinderen en heel jonge mensen in zijn werk voor, zeker niet als hoofdpersonen. Zij flitsen voorbij, òf zij staan ons gedurende een enkel kort ogenblik voor ogen, zo raak geschetst en met juist de wezenlijke details zó scherp belicht, dat wij het gevoel hebben alles te weten over hun achtergronden, over de oorzaak van wat zij doen of zeggen, over de ware zin van hun houding, en zelfs over de dingen waaraan zij lijden of die hen innerlijk bewegen, maar die voor deze jonge mensen zelf nog onuitsprekelijk zijn. Een tragisch verhaal is Slaap over het dertienjarige kindermeisje Warjka, die, half gek van oververmoeidheid, de haar toevertrouwde baby smoort:

‘Warjka, ga het kind wiegen!’ klinkt het laatste bevel. Achter de stenen kachel sjirpt het krekeltje, de groene vlek op het plafond, en de schaduwen, geworpen door de pantalon en de luiers, kruipen weer door de halfgeloken oogleden van Warjka naar binnen, knipogen, en benevelen haar hersens. - Slaap, kindje slaap, neuriet zij, daarbuiten loopt een schaap. Maar het kind schreeuwt en raakt van het gekrijs geheel buiten adem. Weer ziet Warjka de modderige landweg voor zich, de mensen met hun rugzakken, Pelageja, haar vader Jefim. Zij begrijpt alles, herkent iedereen, alleen kan zij door haar slaap heen met geen mogelijkheid bevatten wat dat voor een kracht is, die haar armen en benen in boeien slaat, die haar verdrukt en belet te leven. Zij kijkt om zich heen in een poging die kracht ergens te ontdekken en er zich van te ontdoen, maar ze kan hem nergens vinden...’

Zijn er dan in de negentiende eeuw geen gelukkige, ‘normale’ kinderen beschreven, behalve in de vroeg-romantische litteratuur en in de voor kinderen zelf bestemde vriendelijke en zoete verhalen? Dezelfde Tsjechow die het sloofje Warjka zo aangrijpend gestalte gaf, laat ons in zijn korte verhaal Kinderen om de hoek kijken in een kamer waar in afwachting van de thuiskomst van hun ouders, die naar een doopfeest zijn, ‘Grisja, Anja, Aljosja, Sonja en Andrej, de zoon van de keukenmeid’ zitten te kienen, met een schoteltje kopeken als inzet. Zoals gewoonlijk in Tsjechow's verhalen gebeurt er bijna niets, maar het doodgewone is geladen met ‘alles’.

[p. 53]

‘Twee en dertig!’ roept Grisja, terwijl hij uit een muts van zijn vader de gele kienschijfjes te voorschijn haalt. Zeventien! Een pook! Achtentachtig - ach wat prachtig!

Anja merkt, dat Andrej de acht en tachtig over het hoofd heeft gezien. Op een ander tijdstip zou ze hem hier op gewezen hebben, maar nu, waar tegelijk met een kopeke haar eerzucht op het schoteltje ligt, lacht zij in haar vuistje.

- Drie en twintig! gaat Grisja verder. Wijf van vijftig! Negen!

- Een kakkerlak! Een kakkerlak! roept Sonja uit en ze wijst op de kakkerlak die over de tafel rent. Tjesses!

- Niet doodslaan, zegt Aljosja met een basstem. Wie weet heeft-ie wel kindertjes...

Sonja volgt de kakkerlak met haar ogen en probeert zich die kindertjes voor te stellen: wat een kleine kakkerlakjes moeten dat zijn!

- Drie en veertig! Eén! gaat Grisja verder, die gekweld wordt door de gedachte dat Anja al twee rijen vol heeft. Zes!

- Kien! Ik heb kien! roept Sonja lachend uit, terwijl ze koket met haar ogen rolt. De overige spelers trekken lange gezichten.

- Eerst nakijken! zegt Grisja met een woedende blik op Sonja... Lang en nauwkeurig kijken ze Sonja's kaarten na en tot de grote spijt van de overige spelers blijkt, dat ze niet gesmokkeld heeft. De volgende partij begint. - Ik heb gisteren zo iets geks gezien, zegt Anja als in zichzelf. Filip Filipytsj draaide zo gek zijn oogleden binnenste buiten en toen werden z'n ogen helemaal rood en zo eng, net als de ogen van de duivel.

- Heb ik ook gezien, zegt Grisja. Acht! En een van de jongens bij ons in de klas kan z'n oren bewegen. Zeven en twintig!

Andrej kijkt Grisja aan, denkt even na en zegt dan: - Dat kan ik ook, mijn oren bewegen...

- Nou, laat eens zien!’

Andrej beweegt zijn ogen, lippen en vingers en verbeeldt zich, dat zijn oren daardoor in beweging komen. Iedereen begint te lachen.

- Dat is zo'n nare man, die Filip Filipytsj, zucht Sonja. Gisteren kwam hij bij ons de kamer binnen en ik had alleen mijn hempje aan... En ik vond dat zo onfatsoenlijk!

- Kien! schreeuwt Grisja opeens en meteen grist hij het geld uit het schoteltje. Ik heb kien! Jullie kunnen het nakijken als je wilt!

[p. 54]

De zoon van de keukenmeid heft zijn ogen op en wordt bleek.

- Dat betekent, dat ik niet meer mee kan spelen, fluistert hij.

- Waarom niet?

- Omdat... omdat ik geen geld meer heb.

- Wie geen geld heeft, mag niet meer meedoen! decreteert Grisja.

Andrej graait voor alle zekerheid nog eens in zijn zakken rond. Daar hij niets anders vindt dan wat kruimeltjes en een afgekloven potloodstompje, laat hij zijn lip hangen en begint treurig met zijn ogen te knipperen. Zo dadelijk gaat hij huilen... - Wacht, ik zet wel voor je in, zegt Sonja, die zijn ongelukkige gezicht niet langer aan kan zien. Maar denk eraan dat je het me straks teruggeeft.’

Even verrukkelijk is Jongens, het verhaal over de gymnasiast Wolodja, die de kerstvacantie bij zijn ouders buiten komt doorbrengen en een logé bij zich heeft, een klasgenoot, Linzenman geheten. Zij willen, voorzien van ‘een pistool, twee messen, een blik met beschuiten, een brandglas om vuur mee te maken, een kompas, en vier roebels aan geld’ naar Amerika.

‘In vorige jaren als Wolodja met vacantie thuisgekomen was placht hij aan de voorbereidselen voor de kerstboom mee te helpen, of wel hij holde het erf op om te zien, hoe de koetsier en de herdersjongen een sneeuwberg hadden gemaakt, maar ditmaal namen hij en Linzenman helemaal geen notitie van het bontgekleurde papier en ze waren nog geen enkele maal in de paardenstal geweest; ze waren bij het venster gaan zitten, waar ze de hoofden bij elkaar hadden gestoken en zaten te fluisteren; vervolgens sloegen ze samen een aardrijkskundige atlas open en begonnen een zekere kaart te bestuderen.

- Eerst naar Perm, zei Linzenman zacht. Daarvandaan naar Tjoemen... dan naar Tomsk... dan... dan naar Kamsjatka... Daarvandaan brengen de Samojeden je in hun kano's over de Beringstraat... Zie je, en dan ben je in Amerika... Daar zijn een massa pelsdieren...

- Nou en Californië dan? vroeg Wolodja.

- Californië ligt lager... Als je eerst maar in Amerika bent, dan ligt Californië niet zo ver meer af. Onderweg kun je gaan jagen en strooptochten ondernemen om je in leven te houden.

De hele dag door ontweek Linzenman de meisjes en hij bekeek ze met een wrevelig gezicht. 's Avonds na de thee was hij toevallig een minuut of vijf alleen met de meisjes in de kamer. Het was te pijnlijk aldoor zijn mond

[p. 55]

te blijven houden. Hij schraapte nors zijn keel, wreef met de palm van zijn rechterhand over zijn linkerhand, wierp een sombere blik op Katja en vroeg: - Heb jij Mayne-Reid wel eens gelezen?’

- Nee... Hoor eens, kan jij schaatsenrijden?

Verdiept als hij was in zijn overpeinzingen gaf Linzenman geen antwoord op die vraag, hij blies alleen zijn wangen bolrond op en liet toen een zucht horen alsof hij het bijzonder warm had. Vervolgens richtte hij zijn ogen wederom op Katja en zei: - Als een kudde bizons over de pampa's draaft, dreunt de aarde en dan slaan de mustangs van schrik met hun hoeven achteruit en beginnen te hinniken.’ Linzenman glimlachte droefgeestig en voegde er aan toe: En dan komen de Indianen en overvallen een trein. Maar het ergste zijn de muskieten en termieten.’ - Wat zijn dat dan?’ - Een soort mieren, alleen hebben ze vleugels. Die kunnen gemeen bijten. Weet je wel, wie ik ben?

- Jawel, je heet Linzenman.

- Niks hoor, ik ben Montigomo Haviksklauw, de held der onoverwinnelijken.

Masja, de kleinste van de drie zusjes, keek hem aan; daarna tuurde ze naar het venster, waarachter de avond reeds aan het vallen was, en ze zei peinzend: - En wij hebben net gisteren linzen gegeten.’

Een meeslepend beeld van jonge mensen die opgroeien in een gelukkig, gezin vinden wij in Oorlog en Vrede van Tolstoy. Deze roman speelt zich af in de tijd van Napoleon's veldtocht tegen Rusland, een periode die Tolstoy niet zelf heeft meegemaakt maar waarover hij in zijn jeugd veel van ooggetuigen heeft gehoord. De kinderen in het aristocratische, frans-georiënteerde milieu dat hij beschrijft zijn niet representatief voor een bepaald tijdperk, zij zijn de jeugd, het ideale jong-zijn zoals men zich dat voorstelt: gelukskinderen omdat zij met liefde omringd worden en in materieel onbezorgde omstandigheden leven. Veldslagen en evacuatie verhevigen voor hen het bestaan, maar al die grote gebeurtenissen zijn geen rampen die hen voorgoed innerlijk verminken. Natasja Rostow en haar broer Nikolaj worden volwassen zoals in de natuur uit stekjes forse bomen groeien. Op de drempel tussen de kindertijd en ‘de wereld’ beleven deze jonge mensen hun korte uur van glorie, verrukking en een tegelijk zoet en hartverscheurend verdriet, daarna voegen zij zich als vanzelf in het patroon der volwassenheid, dat intussen onmerkbaar is mééveranderd met de tijd. Het meester-

[p. 56]

lijke van Tolstoy's roman is juist dit onverbiddelijke opkomen en weer verdwijnen van de generaties. Tussen de dertienjarige Natasja, ‘een zwartogig meisje, onknap met haar grote mond, maar levendig, met haar kinderlijke blote schoudertjes die op en neer gingen in haar corsage van het harde lopen, met haar zwarte krullen die op haar rug vielen, haar dunne blote armpjes, en haar korte beentjes in de kanten broekspijpen en haar lage schoentjes ...nog in de aanvallige leeftijd, waarop het meisje reeds geen kind meer is en het kind nog geen gerijpt meisje’ en de getrouwde Natasja van in de twintig, ‘de forse, knappe en vruchtbare moeder’, die zich wijdt aan ‘het dragen, baren en voeden van haar kinderen en het deelnemen aan ieder moment in het leven van haar man’, heeft met vurige overgave het jonge meisje Natasja haar paar jaren jeugd beleefd, het meisje dat Tolstoy uit eigen directe waarneming ca. 1880 kon scheppen, maar dat in de roman-tijd, in 1812 een nieuw verschijnsel was. In het begin van het boek zegt Natasja's vader, als iemand meent dat het nog te vroeg is om haar zangles te laten geven: ‘Och neen, waarom zou het te vroeg zijn? En onze moeders dan? Die trouwden wel op hun twaalfde of dertiende jaar.’ Die achttiende-eeuwse moeders waren nooit jong geweest in de zin waarin Natasja dat kon zijn: er had voor hen nooit een overgangsgebied bestaan, en hun kinderjaren waren, door het ontbreken van die zone minder kinderlijk, d.w.z. minder een wereld apart. Alle negentiende-eeuwse romans over kinderen en jongeren leren ons - de een méér, de ander minder - dat het kind niet meer aan de volwassene grenst als een onvoltooide vorm van die latere volwassene, maar dat het kind een ànder is en in een ander eigen rijk leeft en dat het, om de volwassene te kunnen bereiken, door een niemandsland heen moet, de puberteit.