Jacob Israël de Haan. Correspondent in Palestina 1919-1924

[p. 201]

Palestina
De koning van Mekka¹

Amman - Transjordanië, 22 Jan.

Amman beleeft nu groote dagen. Het ligt zoo rustig gestrekt in het lange dal tusschen zijn scherpe bergen. Een kleine stad. Veel meer Aziatisch dan Jeruzalem, al blaast de hoofdstraat soms nog zoo vol auto's. Op Amman is de aandacht van de geheele Arabische en van de geheele Mohammedaansche wereld gericht. De Arabische eenheid. Het lot van Syrië en van Palestina.

Wat zal Zijne Sherifijnsche en Haschimitische Majesteit de Koning Hussein, de Zoon van Ali doen? Er is niemand, die het weet en die het niet graag weten wil. Als wij het ontwerp van het Engelsch-Arabische tractaat eens mochten zien? Als wij de veelverwachte Palestina-paragraaf eens mochten zien? Als iemand eens iets losliet! Maar niemand laat iets los, omdat niemand een houvast heeft. De oude Koning is héél genaakbaar en héél gesloten. Hij doet alles alleen.

In afwachting lezen wij het reisverhaal van Majoor A.J.B. Wavell, die, als Mohammedaan vermomd, een bedevaart naar Mekka heeft gedaan.² In den oorlog is hij in Oost-Afrika gesneuveld.

Koning Hussein was toen juist Sherief van Mekka geworden. Hij had jaren lang in Konstantinopel gewoond. De drie oudste zonen: Ali, Feisoel en Abdallah zijn in Konstantinopel opgevoed. Hunne moeder is eene Sherifijnsche. De vierde zoon, Zeïd, is het kind van eene Turksche moeder, de tegenwoordige Koningin. De Emir Zeïd is in alle Arabische landen zeer geliefd. Een krijgsman. Meestal is hij aan het Hof van den Koning Feisoel te Bagdad. De kroonprins Ali van Mekka en de Emir Abdallah van Transjordanië zijn, naar men zegt, behoudend. Onze Emir Abdallah geeft zijnen beiden zonen Talal en Naif een echte Bedouïensche opvoeding. Koning Feisoel en de Emir Zeïd zijn moderner.

Zijne Haschimitische Majesteit. Vanwaar de naam? Omdat de Mekkasche Koningsfamilie afstamt van Mohammed, den Profeet, die uit de familie Haschem was. Het woord beteekent misschien Broodbreker. Wellicht had het Hoofd van de familie het ambt van brood-verdeelen onder de arme pelgrims. Want Mekka was een stad van bedevaarten, reeds vóór den tijd van den Profeet.

Sherief beteekent edele. Maar de bedoeling is afstammeling van den Profeet. Er zijn vele afstammelingen van den Profeet. De traditie gaat van ouder op kind over. Zoo als met de Joodsche Kohaniem.³ Vele van de sheriefs zijn in het dagelijksch leven arm en ongezien.

Het hoofd van alle Sheriefs in de Sherief van Mekka, in den Turkschen tijd een soort vazalvorst. Sherief Hussein heeft in den wereldoorlog de gelukkige keus gedaan. Hij is nu Koning van Mekka. Een zoon is Koning

1 Toen Hoessein eind januari 1924 een officieel bezoek bracht aan zijn zoon Abdoellah was hij al twee jaar in onderhandeling met de Engelsen over een verdrag. Hij hoopte hierdoor steun te krijgen tegen zijn aartsvijand Ibn Saoed. Een van de geschilpunten was de Britse eis dat de koning de Balfour Declaratie zou erkennen. De onderhandelingen verliepen moeizaam, omdat Hoessein telkens zijn minister van Buitenlandse Zaken terugriep voor nieuwe instructies. Op dit moment was hij wegens zijn onhandelbaarheid al een geïsoleerde figuur en mikten de Britten op een verdrag met Ibn Saoed. Bovendien bracht Hoessein zijn vroegere bondgenoot in verlegenheid door zich bij deze gelegenheid te laten uitroepen tot kalief, hetgeen bij de Indiase en Egyptische mohammedanen in slechte aarde viel. Het Anglo-Hedjaz-verdrag zou een onderdeel moeten worden van een Arabische federatie tussen Irak, Syrië en Palestina, waardoor vrij economisch verkeer tussen deze gebieden mogelijk kon worden. Ook hierbij stond voor Engeland centraal erkenning van de Balfour Declaratie door de Arabieren.

2 Arthur John Byng Wavell, Londen 1882-Mombassa 1916. Brits militair en ontdekkingsreiziger. Raakte in Afrika geïnteresseerd in de islam en beschreef zijn pelgrimage in A Modern Pelgrim in Mecca and a siege in Sanaa. Londen 1912².

3 = priesters.

[p. 202]

van Bagdad. Een zoon Emir van Transjordanië. En wie weet verder.

Majoor Wavell schreef vijftien jaar geleden over den Koning Hussein: ‘De tegenwoordige Sherief Seyyid^* Hussein is een zeer populair man. Hij verdient de vereering, die men hem toedraagt, ten volle. Hij is zich zeer goed bewust van zijne hooge waardigheid. En tegelijkertijd wil hij de tradities doen herleven van den Profeet en de eerste Chaliephen, die vriendelijk en toegankelijk waren voor iedereen, en de leer van Gelijkheid en Broederschap van den Koran ook werkelijk in practijk brachten. De Sheriefs, die Seyyid Hussein voorafgingen, wilden niemand toestaan in hunne tegenwoordigheid te zitten, en zij behandelden hun ondergeschikten als drek’.

Na vijftien jaren is Seyyid Hussein nog zoo: de meest-vriendelijke, meest-genaakbare, meest-gesloten en meest-autocratische monarch van de wereld. Vijf-en-zeventig jaar.

Vrijdag is de Koning aangekomen aan het station van de Hedjazbaan, dat een half uur van Amman ligt. Een weg vol auto's, vol Bedoeïenen te paard, vol duizenden bonte voetgangers. Een zachte, zoele winterdag. De Koning onvermoeid, na een reis van bijna een maand. Hij rijdt kameel. Hij rijdt paard. En hij wisselt nog van paard zonder op den grond te stappen. Sidna Abdallah en al de Emirs, Pasjas, Sheriefs en dienaars. Het verdwijnt onder groot gejuich langs den heuvelenweg door het dal naar Amman.

Mijn gastheer is professor Rida Tuwfik, de Turksche Oud-Minister, tegenstander van Moestapha Kemal Pasja, thans uit Turkije verbannen. Hij geniet hier als philosoof en dichter de allergrootste achting.

Wij brengen ook een bezoek bij kolonel Philby, den Engelschen resident in Transjordanië, schrijver van een bekend boek over Arabië.⁴ Gedurende den oorlog was mr. Philby vertegenwoordiger van Engeland bij den Emir Ibn Saud⁵ van Nejd, den vijand van het Mekkasche Koningshuis. Men zegt, dat mr. Philby meer sympathieën heeft voor Ibn Saud, het hoofd van de Wahabis, dan voor den Koning Hussein. Men zegt, dat het tusschen Sidna^** Abdallah en kolonel Philby maar matig vlot. Kolonel Philby gaat in April met verlof en komt misschien niet terug. Misschien brengt hij daarna weer een bezoek aan Ibn Saud. Want de Engelsche politiek schijnt toch geen absolute Arabische eenheid te willen. En als Koning Hussein bijvoorbeeld eens al te veel toenadering tot Frankrijk vertoonde... dan is er nog altijd de Emir Ibn Saud, die niets liever wil dan er zijn.

Wij hooren nu ook, dat Sir Herbert Samuel Maandag komt, vergezeld van Sir Gilbert Clayton,⁶ den algemeenen secretaris en Sir Ronald Storrs, den machtigen gouverneur van Jeruzalem en Jaffa. Mr. Philby zal een of-

* Heer. Een titel. Geen naam.

4 Harry St. John Bridger Philby, Ceylon 1885-Beiroet 1960. Brits ontdekkingsreiziger en oriëntalist. Toonde in Cambridge een opmerkelijk talent voor Mesopotaamse talen, waaraan men in 1915 nogal behoefte had. In 1917 werd hij naar Ibn Saoed gestuurd om diens hulp tegen de Turken te krijgen. Philby zag in hem meer toekomst, toen de Britten nog veel in Hoessein investeerden. In 1921 volgde hij Lawrence op als Brits vertegenwoordiger in Trans-Jordanië. Hij nam in 1924 ontslag en werd later onofficieel adviseur van Ibn Saoed. Hij bekeerde zich tot de islam en schreef o.a. The heart of Arabia; a record of travel and exploration. Londen 1922.

5 Abd al-Aziz Ibn Sa'ud, Arabië ca. 1880-Ta'if 1953. Leider van de Wahabi's en sinds 1925 koning van Saoedië-Arabië. Hij was lid van de verbannen regerende familie van de Wahabi's en begon als jongen de verovering van Centraal Arabië. In 1902 nam hij Riad in. Vocht tot 1912 tegen de Turken en accepteerde in 1915 een Brits protectoraat. Voegde in 1925 de Hadjaz toe aan zijn gebied.

** Onze Heer.

6 Sir Gilbert Falkingham Clayton, Wight 1875-Bagdad 1929. Brits politicus en oriëntalist. Oprichter van het Arab Bureau in Cairo dat de Arab Revolt leidde. In 1919 adviseur van het ministerie van Binnenlandse Zaken in Egypte en pleitbezorger van meer onafhankelijkheid voor dat land. Van 1922 tot 1925 Chief Secretary in Palestina (te vergelijken met een minister van Binnenlandse Zaken).

[p. 203]

ficieel diner geven, waar Sidna Hussein en Sidna Abdallah zullen aanzitten. Ook wij worden uitgenoodigd, misschien om Sir Herbert Samuel bijzonder aangenaam te zijn.

Wij ontmoeten nu ook den heer dr. Mohammed Ali. En wij twijfelen. Deze dr. Mohammed Ali is Jood geboren. Hij is een Poolsch advocaat. Hij kent alle talen. Ook Hollandsch. Dat wil zeggen: ik versta zijn Hollandsch niet. En hij verstaat mijn Hollandsch niet. Wat dus aan onze wederzijdsche accenten liggen moet. Jaren lang is deze dr. Mohammed Ali Roomsch-Katholiek geweest. Eenige jaren geleden is hij als Zionist hier gekomen. Hij was een huisvriend van den Rabbijn Kuk. Natuurlijk heette hij toen niet Mohammed Ali, maar Isaac. Hij wilde een algemeenen godsdienst stichten en een broederschap op de basis van Zionisme, vegetarisme en conversatie. Veertien dagen later hoorden wij, dat hij Mohammedaan was geworden. Hij leerde Arabisch en den Koran in een kinderschooltje. Hij droeg een fez.

En ziet, - hier te Amman ontmoeten wij hem weder. Hij heeft een memorandum opgesteld, waarin de eeuwige wereldvrede verborgen is gegeven. Laat ik zeggen, zooals het vervolg van dit schrijven verborgen is gegeven in den inkt van mijn vulpen. Het zit er volkomen in. Maar er moet iemand zijn, die het er volkomen uithaalt. Tusschen letters en een inktvlak is alleen een geestelijk verschil. Arme dr. Mohammed Ali! Hij wil zijn memorandum aan den Koning Hussein overhandigen. En er is niemand, die hem voorstellen wil. Sidna Abdallah denkt er niet aan. Denk eens aan Archimedes. Als hij een steunpunt had, zou hij de aarde oplichten. Wat heeft God met dezen dr. Mohammed Ali gedaan? Heeft hij hem gezegend of verbijsterd? Als ik dat wist, zou ik de aarde oplichten. Maar niemand weet het. Ook Mohammed Ali zelf niet. Hij zegt, dat alle menschen gek zijn. Alle menschen zeggen, dat hij gek is. Een van tweeën is waar. Of misschien zijn beiden waar. Zoolang wij het daarover niet eens kunnen worden, is Archimedes dood en dwaalt dr. Mohammed Ali, gezegend of verbijsterd, door dit Amman.

De Koning is des Vrijdagsmiddags aangekomen. Des Zaterdag-ochtends stuurt Sidna Abdallah onzen gastheer een boodschap. Waarom zijn wij gisteren niet ten paleize gekomen om de hand te kussen van zijnen vader, die de Koning is van Mekka? Wij worden dus vandaag verwacht. En wij gaan op weg door Amman, dat zoo vol en bont is, met leven en feest, tusschen zijn zonnige bergen. De Emir woont nu niet in een kamp met tenten, maar in een klein, wit paleis, tegenover het groote, Romeinsche amphitheater. En zonder eenige verbeelding kan men gelooven, dat het leven een spel is, dat sinds den Romeinschen tijd heeft gerust en nu weer verder gaat. Voor de poorten staat een massa menschen. Ook de voorhof is vol. Er worden redevoeringen gehouden en er worden gedichten voor-

[p. 204]

gedragen. Op een balcon luistert de Groot-Mufti van Jeruzalem met de Palestinensische delegatie. De Koning is boven. Hij ontvangt.

Wij komen eerst beneden in de hall. Een lijfwacht van Tsjerkessen. Donkere Arabieren van Hedjaz, allen met mooie, lange, mantels. Een hoofddoek met een band van goud of donkerrood. Wij ook dragen een kafië met een agal. De Syriërs dragen een fez, evenals de stedelingen uit Palestina. De Mufti, de Kadi en de sjeikhs dragen witte doeken om de fez gewonden.

Beneden begroeten wij nu eerst Sidna Abdallah. De Latijnsche Patriarch⁷ van Jeruzalem gaat juist uit, groot en trotsch in zijn purperen gewaad. Wij zien Mousa Kazem Pasja el Husseini, het hoofd van de anti-Zionistische Arabieren in Palestina.

‘Welkom, welkom,’ zegt Sidna. Hij zit op een sofa. Alle gasten zitten op stoelen of zij staan. Een voor een komt men naast Sidna op de sofa zitten en dan wandelt men door een ander vertrek weer uit. Wij zien nu ook Hassan Pasja weder, den grootvizier.⁸ En Hamid Pasja, heel jong en heel oorlogszuchtig. Den minister van justitie van Transjordanië, die ons verzekert, dat het zware dagen voor de dieven zijn, en den minister van buitenlandsche zaken van Hedjaz. Hij zal mij gaarne alle teksten met alle memories laten zien van het Arabisch-Engelsche verdrag en van de Palestina-paragraaf. Maar natuurlijk niet zonder goedkeuring van zijn heer Hussein.

Wij komen nu boven in de hall vóór des Konings ontvangkamer. Er is geen deur. Er staat een prachtig geweven scherm en in de schaduw van het diepe, bonte vertrek zit de Koning van Mekka op zijn troon. Hij ontvangt een Syrische delegatie. Wij wachten. Daar is de Emir Shakir, die van den zomer twaalf dieven heeft gevangen. Iedereen, behalve de dieven, zal u kunnen vertellen, wat er met de dieven gebeurd is. Als de Syrische delegatie uitgaat, komen de Arabische journalisten. De Palestinensers hebben al een lang onderhoud gehad. Mousa Kazem Pasja staat naast den Koning. Sidna Abdallah komt kijken of alles goed gaat. Er loopen kleine, zwarte jongetjes rond met koffie. Buiten is de zon, de muziek, en zijn de troepen. Alles groot en donker omsloten door het groote, oude amphitheater tegenover ons.

Professor Rida Tuwfik is bij den Koning naar binnen gegaan, met zijnen grooten zoon Saïed en zijnen kleinen zoon, den lieven, luien Nazief. Sidna Abdallah zal zijnen vader eenen bijzondere audiëntie voor mij vragen. Ik heb vele vragen en eenen brief van den opperrabbijn R. Chaïm Sonnefeld voor den Koning ten behoeve van de vervolgde Joden van Yemen. Maar daarom moet ik toch nu evengoed binnengaan om den Koning te begroeten. Sidna Abdallah voert mij zelf mede. Hij zegt vriendelijke woorden. Ja, hij is wel een Koning. Het verstandige, zachtmoedige gezicht. De donkere oogen, diep en klaar, onbetogen van ouderdom. Als ik een Arabier was, zou de Koning mij uitnoodigen te zitten op een mooi

7 Een patriarch is een bisschop met uitgebreide volmachten over een groot kerkelijk gebied. Alleen de grote steden hadden er een in de eerste eeuwen van het christendom. Jeruzalem kreeg een patriarch tijdens de kruistochten, maar na de verovering van de Arabieren werd het een eretitel in Rome. In 1847 werd de functie in Jeruzalem hersteld als tegenwicht tegen de Franciscanen die van oudsher het beheer over de rooms-katholieke heilige plaatsen hadden gevoerd. In 1924 werd de waardigheid bekleed door Louis Barlassina, fel tegenstander van het zionisme.

8 Eerste minister van Trans-Jordanië.

[p. 205]

kussen op den grond. En misschien zou hij ook op den grond zitten. Nu blijven wij allen staan. Ook de Koning, op de trap van de troon. ‘Welkom, welkom’, zegt hij als een zegen. Holland? Zeker, er is een Hollandsche vertegenwoordiger in Djedda.⁹ En er komen vele pelgrims uit de Hollandsche koloniën. Laat ik met Sidna Abdallah den dag regelen van de bijzondere audientie.

Wij gaan uit. Wat zou Theodoor Herzl, de begaafde regisseur, hier iets moois van hebben gemaakt!

[7 februari 1924, avondblad, p. 6]

9 Ch. O. van der Plas, consul sinds 1921.