Computus Magistri Jacobi

Een schoolboek voor tijdrekenkunde uit 1436

[p. 43]

Computus Magistri Jacobi
Latijnse tekst en Nederlandse parafrase

[p. 45]

Verantwoording bij de editie

Editie zonder meer van een latijnse tekst als die van Jacobus, die litterair nauwelijks van belang is, zou mijns inziens zinloos zijn, aangezien het publiek waarvoor deze tekst wel interessant kan zijn (studenten in de geschiedenis der middeleeuwen, en anderen die zich voor de middeleeuwen interesseren), heden ten dage van de middelbare school komt zonder voldoende kennis van het Latijn om het vlot te kunnen lezen. Geheel afgezien van de vraag of dit een verwerpelijke zaak is, is het noodzakelijk een tekst als deze toegankelijk te maken, zowel wat de taal betreft, als ook wat betreft de inhoud.

Er is immers niet te verwachten dat iemand vertrouwd is met de materie waarmee Jacobus zich bezighoudt. Tijdrekenkunde is iets dat definitief tot het verleden behoort. In de meeste agenda's staat geen eeuwigdurende kalender meer, zodat men niet gemakkelijk op de gedachte zal komen zich de techniek om deze te gebruiken eigen te maken. Voor de mediëvist ligt dat anders.

In de middeleeuwen was de tijdrekenkunde een aspect van het dagelijks leven; niet van iedereen, maar toch moest een behoorlijk deel van de mensen (niet alleen pastoors, maar ook artsen en andere beroepsbevolking) er iets van weten. Wij vinden hier nu in deze tekst een schoolboek uit de late middeleeuwen betreffende de tijdrekenkunde, geschreven door een schoolmeester die het zelf ook allemaal maar moeilijk vond, die zijn best doet het zo duidelijk mogelijk uit te leggen, met alle middelen die hij tot zijn beschikking had, maar wel in het Latijn.

Om nu een zo groot mogelijk nut te kunnen hebben van de arbeid van onze Jacobus, heb ik gekozen voor een editie van de latijnse tekst, vergezeld door een samenvattende parafrase, met daarbij verklarende voetnoten om een beter begrip mogelijk te maken. Een complete vertaling leek mij overbodig (hoewel op bepaalde moeilijke punten de parafrase vrij dicht bij een volledige vertaling komt), vooral niet omdat het Latijn vrij eenvoudig is. De echte moeilijkheden komen voort uit de materie. Ik verwacht echter dat de geleidelijke, uitvoerige manier waarop Jacobus zijn leerlingen onderwijst, ook voor ons vruchten zal kunnen afwerpen, en dat wij de zaken beter zullen begrijpen nadat wij ons door deze tekst hebben heengeworsteld.

Voor het samenstellen van de tekst van deze Computus had ik twee handschriften direkt ter beschikking. Het ene handschrift is afkomstig uit Frenswegen, en bevindt zich tegenwoordig bij de Kruisheren van St. Agatha te Cuyk, die het zeer bereidwillig naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag hebben gestuurd, ter bestudering (C). Het andere handschrift bevindt zich eveneens in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag (H).

Bij het eerste doorlezen leek het Cuykse handschrift toegankelijker te zijn; het was gemakkelijker leesbaar en het leverde zonder veel moeite een begrijpelijke

[p. 46]

tekst, zodat ik dit als basis voor de transcriptie heb gebruikt. Deze eerste indruk bleek later bij collatie van beide handschriften juist geweest te zijn; handschrift C biedt een heel behoorlijke tekst, meestal met minder evidente fouten dan het Haagse handschrift. Wel ontbreekt er in C een flink stuk over de hemelsferen, dat in H en de meeste andere handschriften wel aanwezig is. Overigens zijn beide handschriften sterk gelijkend. Verschillen komen weliswaar veelvuldig voor, maar zijn vrijwel altijd klein: in de woordvolgorde, een voorkeur voor ut in plaats van quod of quia, voor iste in plaats van ille, in de spelling van moeilijke woorden (bijvoorbeeld C: epiciculos, H: ephisilicos), en dergelijke. Een enkele keer zou men zeggen dat de verschillen, of zo men wil: fouten, zijn ontstaan door het schrijven op dictaat; zo bijvoorbeeld C: excepciones (goed), H: accepciones (fout). Maar zó duidelijke voorbeeldenvoor dit verschijnsel zijn tegelijkertijd zeldzaam en ongrijpbaar, zodat ik er geen conclusies aan zou durven verbinden.

Ik heb uiteindelijk besloten dat een volledig kritisch apparaat zinloos is, en dat het beter is de tekst uit te geven naar één basishandschrift, C, aangevuld en gecorrigeerd waar nodig en mogelijk naar handschrift H. Het gevolg hiervan is, dat het kleine kritisch apparaat de indruk zou kunnen wekken dat C vol met fouten zit, die allemaal gecorrigeerd konden worden uit H, zodat men zou kunnen denken dat H beter als basis had kunnen dienen. Dit is evenwel niet het geval. De schrijver van C had een veel beter begrip van de materie dan die van H en maakt veel minder evidente fouten.

Toen ik in het bezit kwam van een microfilm van het handschrift Bern Burgerbibliothek 483 (B), waarin een gedeelte van dezelfde tekst staat, bleek dit een juiste beslissing geweest te zijn, want handschrift B bevat zeer vergelijkbare, eveneens kleine, afwijkingen van zowel C als H, en ook hier zou een volledig kritisch apparaat alleen erg veel plaats hebben gekost, maar geen wezenlijk betere tekst hebben opgeleverd. Wel heb ik voor het in C ontbrekende stuk over de hemelsferen H als basis gebruikt, maar deze tekst nauwkeurig vergeleken met B, op dezelfde wijze waarop voor de rest van het werk C de basis is en H de controle.

Verder onderzoek heeft nog een flink aantal handschriften opgeleverd met dezelfde tekst, die echter wat herkomst betreft allemaal verder afstaan van Magister Jacobus dan C en H. Korte beschrijvingen van deze handschriften worden hier gegeven (p. 193). Bestudering van deze handschriften gaf geen aanleiding om te denken dat één ervan de plaats van C (en H) als basishandschrift behoort over te nemen, bijvoorbeeld vanwege een eerdere datering. De dateringen, voor zover aanwezig, liggen zeer dicht bij elkaar; er is een enkele uitzondering (Wiesbaden 79), maar die is dan zeer veel later (1520!).

Opmerkelijk is de verspreiding van de tekst, die, in 1436 in Kampen opgesteld, in ca. 10 à 15 jaar van Hildesheim tot de Bodensee werd ‘gelezen’. Wel is de verspreiding vooral in Duitsland, want de uitzonderingen (Edinburg, Metz, Straatsburg) hebben allemaal een Duitse provenientie (resp. Hildesheim, Trier, Frenswegen).

[p. 47]

Voor de editie heeft dit alles ertoe geleid dat de tekst is uitgegeven naar C. Waar H een wezenlijk betere tekst oplevert, is dit in het kritisch apparaat duidelijk vermeld. Tussen <> staan toevoegingen, al dan niet uit H; tussen [ ] staat wat dient te worden weggelaten. Waar een kennelijke onjuistheid niet uit H kon worden verbeterd, heb ik zelf een verbetering voorgesteld (lege ...). Alleen enkele kennelijke fouten in de figuren zijn stilzwijgend verbeterd. De spelling heb ik gelaten voor wat zij is, de interpunctie alleen aangevuld waar dit voor het goede begrip noodzakelijk was. Ik heb hoofdletters gebruikt bij eigennamen, ook waar dit in het handschrift niet is gebeurd; het komt de duidelijkheid ten goede en doet geen afbreuk aan het origineel.

Jacobus heeft zijn tekst zelf ingedeeld in tamelijk grote paragrafen, door aan het eind van een paragraaf (bijna altijd) aan te kondigen: Sequitur de ... . Om gemakkelijker te kunnen wisselen van tekst naar parafrase en omgekeerd, heb ik een verdeling in veel kleinere paragrafen gemaakt, die door arabische cijfers in de kantlijn staan aangegeven. Deze verdeling is niet strijdig met de oorspronkelijke, maar alleen een onderverdeling daarvan.