Beschrijvinghe van alle de Neder-landen
(1979)–Lodovico Guicciardini–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 393]
| |
Beschryvinghe van Aken.AKen, gheheeten in't Latijn Aquisgranum, heeft den naem ende is gesticht, Ga naar margenoot+ soo Munsterus schrijft, van Eranus des Keysers Nero broeder: hoe wel ick niet en vinde dat Nero ghehadt heeft eenigen broeder die een man van aensien ende achtinghe Ga naar margenoot+ geweest is. Paulus Emilius schrijft dat Granus een oudt Edelman gesticht hebbende een schoon Paleys ter deser plaetsen, daer de warme wateren uytspronghen, ghelijckse noch hedensdaeghs overvloedichlijck doen, heeft dat gheheeten na zynen naem. Andere Ga naar margenoot+ willen segghen dat dit de stadt is die Ptolemeus noemt Vetera, ende daer hy seydt dat hem hieldt het dertichste Legioen, ghenoemt Vlpia. Limprandus noemt dese plaetse het Ga naar margenoot+ Paleys van Granus, ende Rhegino het Paleis der wateren, oft aquis Palatium: maer Budeus, die sommige dinghen heeft geschreven van de outheydt van Gallia Belgica wil segghen dattet is Coriovallum van Antoninus. Ter deser steden ende gantsch Duytslandt door wordt het ghemeynlijck geheeten Aken, dat is Aquae in't Latijn: maer de Fransoysen Ga naar margenoot+ afkortende het woordt Eaux, segghen Aix, ghelijck oock een stadt in Provencen in het Fransoys gheheeten wordt Aix, ende in't Latijn Aquae Sextiae, ter saecken van de warme ende ghesonde wateren daer ontrent, ende van Sextius den Romeyn stichter der stadt.
Byv. [De wateren komende uyt de Solpherberghen wel soo heet zijn, dat men het vel wel daer inne laten soude. Buyten Aken eenighe fonteynen verordineert zijn van Carel de Groote: oock in de stadt op de marckt een schoone fonteyne staet twee mans lengden hooge, daer het water ten thien steden uytspringt. Daer zijn mede noch andere van metael constichlijck ghemaeckt.]
Hoe dattet zy, dese stadt van Aken is ghelegen tusschen de Hertochdommen van Brabandt, van Limborg, van Gulick ende het Bisdom van Luyck: van Maestricht ende van Dueren even verre, te weten vier groote mylen, drie van Limborg ende ses van Luyck. Dese stadt van Aken (na het schryven van Ga naar margenoot+ sommige) is verwoest ter selver tijt als Ceulen ende meer andere gheschent zijn gheworden van Attila der Hunnen Coninck: Munsterus seght datse noch namaels verwoest is, maer hy en bewijst niet door wien. Andere en houdense voor soo oudt niet, maer segghen Ga naar margenoot+ die gesticht te zijn van Carel de Groote: niet te min het en schijnt niet mogelijck te wesen, of een soo wel gheleghen plaetse met soo goede ende ghesonde wateren, en moet te vooren eenich groot beginsel gehadt hebben van een stadt oft van een ghemeynte van volcke: ende nochtans en weten de borgers selve van geen ander beginsel te spreecken dan aengaende desen Keyser, de welcke genoechte rapende in de fraeye gheleghentheydt ende lustige locht, de stadt heeft doen stichten ende vercieren met fraeye huysen ende met de schoone kercke die men nu noch aldaer siet, ghewijdt ter eeren van onsen Salichmaecker, ende onse lieve Vrouwe. Byv. [Dese kercke is rondt met pilaren tot een verwonderinge onderstuyt: men gaet daer boven ende onder.] Ende heeft daer toe ghegheven veel Heylighdoms, die hy met groote kost hadde doen brenghen van alle kanten des werelts. Byv. [Ter oorsaken der Reliquien, soo plach aldaer, alle seven jaren, als men die soude vertoonen eenen grooten toeloop des volcx te zijn, uyt verscheyden landen: soo dat in't jaer 1440 soo groote menichte van volcke aldaer was, dat eenighe (om bequamelijck te sien) op een huys gheklommen waren, dat door de swaerte der persoonen inviel, soo datter negenthien persoonen doodt bleven, ende tachtentich ghequetst waren.] Daer en boven heeft hy de stadt vermeerdert ende heerlijck ghemaeckt in alle manieren: Ga naar margenoot+ ende (ghelijck Beatus Rhenanus ende andere schryven) heeft die ghestelt herwaerts Ga naar margenoot+ het gheberghte als hooftstadt, ende oversten stoel des Heyligen Roomschen Rijcx, ende des Coninckrijcx van Vrancrijck: ende ghewilt dat de Roomsche Coninck hier met de yseren kroone, van den Bisschop van Ceulen, onder wiens Bisdom de stadt is gelegen, met de silveren te Milanen, ende met de gouden te Roome soude ghekroont worden: van welcke saecke ende meer andere hier ghesien worden dese navolghende veersen boven op d'een poorte van het Stadthuys. Carolus insignem reddens hanc condidit urbem, Ende op een ander poorte staen noch dese veersen: Heîc sedes regni trans Alpes habeatur; Boven dese gunsten ende privilegien deser stede verleent, ter tijdt van vrede ende ruste van oorloge was dese groote Prince meestendeels in de stadt van Aken: ende is daer eyndelin- | |
[pagina 394]
| |
ghe ghestorven in't jaer 813, ende begraven Ga naar margenoot+ in onser Vrouwen kercke, oudt 72 jaren, in't sevenenveertichste jaer zijns Coninckrijcks van Vranckrijck, ende Keyserdoms het veerthienste. Zijn graf-schrift staet slechtelijck op een tombe van marmer aldus: Caroli Magni Christianissimi Romanorum Imperatoris corpus, hoc conditum est sepulchro. Byv. [Het Paleys van Carel de Groote oock mede hier ghesticht is; alhier noch in weerden gehouden wordt zijn eet-mes, soo groot als een weyd-mes, met zynen drinck-nap seer groot, van eenen kostelijcken klinckenden steen.]
Korts na Keyser Karels des Grooten doot is hier ghewijdt ende ghekroont geweest zijn sone Ludovicus Pius: ende vervolgens oock alle d'andere Keysers tot Karel de vijfste toe: Ga naar margenoot+ de welcke in Spangien wesende, werdt ghekosen in't jaer 1519 in de Hoymaendt, ende in't volgende jaer in de Wijnmaent seer heerlijck ende hoffelijck ghekroont in dese stadt. Ghelijck oock hier in't jaer 1531 ghekroont werdt als Roomsch Coninck, Ferdinandus zijn broeder, namaels gekoren Keyser. Maer nademael wy in desen wegh ghetreden zijn aengaende het Keyserdom, soo en sal het niet ongheleghen noch buytens weeghs zijn hier in't leste van dit werck in't kort te schryven hoe het Roomsch Rijck in Duytslandt ghebracht is: voorts oock daer by wat te seggen van de Keurvorsten ende heur officien, ende vervolghens van de keur ende krooninghe der nieuwer Keyseren. Ick segghe dan, dat Ga naar margenoot+ nademael door de onachtsaemheyt ende rampsalicheydt der Roomscher Keysers woonende doen ter tijdt te Constantinopelen, ende door de deught, vromicheydt ende goetherticheydt der Coninghen van Vranckrijck besonderlijck tot de Heylighe Kercke, Paus Leo de derde, alleenlijck door zyne macht als wesende het Hooft des Roomschen volcks, midts oock de ghemeyne verwillinghe, bemerckende dat de Westlanden sonder bescherminghe waren, ende eenen Vorst oft Bewintheer van Ga naar margenoot+ doen hadden, heeft in het jaer acht hondert te Room Carel den Grooten ghemaeckt Keyser: welcke Keyserlijcke macht ende weerdicheydt door des Paus bevestinghe, lange tijdt vervolghens aen dit gheslacht is ghebleven: maer de manlijcke hoire hier af gantschelijck verstorven wesende, soo ist ghebeurt in't jaer duysent twee, dat Paus Gregorius de vijfste dies naems uyt Saxenlandt gheboren, zijnde wederom uyt zijn ballingschap in zyne Pauselijcke macht ghestelt door Keyser Otto den derden dies naems, oock gheboren uyt het Ga naar margenoot+ Saxens gheslacht, om danckbaerheydt ende liefde tot zijn vaderlandt te betoonen, heeft door zijn Decreet overghegheven der Duytscher Natien de macht eenen Roomschen Keyser te kiesen inder selver voeghen als noch op den dach van heden onderhouden wordt: met sulcken bespreck ende voorwaerde, dat de verkoren Vorsten, om den Pausen macht daer Ga naar margenoot+ over te laten houden, den tytel van Keysers noch Augusti oft Meerders des Rijcks niet en souden voeren, voor zy en waren van den Paus ghekroont: waer door het ghebruyck ghekomen is van te Room gekroont te worden, ende voor dese ceremonie geenen anderen tytel te voeren als Roomsch Coninck ende Keyser. Daer zijn ses Keurvorsten, drie gheestelijcke Ga naar margenoot+ ende drie wereltlijcke, naemlijck de Aertsbisschoppen van Ments, Trier ende Ceulen: De Hertogh van Saxen, de Marckgrave van Brandenborg, ende de Paltsgrave van den Rijn. Ende indien dese Keurvorsten t'samen niet wel over een en komen, soo scheyt het gheschil de Coninck van Bohemen, als sevenste Keurvorst. De drie gheestelijcke zijn Ga naar margenoot+ Canceliers des Rijcx te weten die van Ments over saecken in Duytslandt, Trier in Vrancrijck, ende Ceulen in Italien. De Coninck van Bohemen is des Keysers Schencker oft Voorsnyder: de Hertogh van Saxen draecht het sweerdt voor hem: de Marckgrave van Brandenborg is Camerlinck, ende de Paltsgrave Hofmeester ende Stalmeester: Ende Ga naar margenoot+ als de Keyser in zynen Keyserlijcken stoel is gheseten ende open hof houdt, soo sit de Bisschop van Trier recht teghen over hem, die van Ments aen de rechte zyde, die van Ceulen aen de slincke, ende aen de rechte zyde des Bisschops van Ments de Coninck van Bohemen, ende neven hem de Paltsgrave: aen de slincke des Bisschops van Ceulen, de Hertogh van Saxen, ende neven hem de Hertogh van Brandenborg. In de processie gaet de Ga naar margenoot+ Bisschop van Trier voor, ende d'andere twee Bisschoppen stellen den Keyser in't midden: na den Keyser volght de Coninck van Bohemen, ende na hem d'andere drie Keurvorsten, elck na zynen staet. Dese ordenen in het jaer 1356 door Keyser Carel den vierden gereformeert Ga naar margenoot+ ende vermaeckt, ende met veel andere daer by ghevoeghde vermeerdert in geschrifte ghestelt, worden ghemeynlijck gheheeten Bulla aurea dat is de gouden Bulle. De ordinantien die dese Keurvorsten houden in het kiesen van eenen nieuwen Keyser, zijn dese: Ten eersten de Aertsbisschop van Ments is verbonden door de wet van den voorseyden Carel den vierden inghestelt, soo haest hy des Keysers doodt heeft vernomen, den anderen Keurvorsten sulcks te ontbieden, ende hen eenen dagh te stellen, dat zy oft heure ghemachtichde Ga naar margenoot+ volle macht hebbende binnen drie maenden in de seer edele Duytsche stadt van Francfort daer de verkiesinghe gedaen wort, hen laten vinden. Ende als dese verkondinge versuymt wordt door des Aertsbisschops onachtsaemheydt, soo zijn d'andere Keurvorsten niet te min verbonden binnen den selven tijdt ter ghesetter stede te wesen: ende soo wie niet en comt oft en sendt ten behoorlijcken tyde, die verliest op datmael zijn recht ende stemme in die verkiesinghe. Als zy te Francfort Ga naar margenoot+ binnen komen, en moghen over de twee hondert peerden elck voor zijn hooft niet mede brenghen, ende onder die niet meer dan vijftich ghewapende. De Overheydt van dese stadt moeten den Keurvorsten huld ende trouw wesen, ende geduerende de verkiesinghe geen vreemdelinghen in de stadt laten komen, dan | |
[pagina *344-*345]
| |
AQVISGRANVM Vulgo Aich Per antiqua Imperij vrbs, monumento Caroli Magni, Thermar prestantia et Mem orablis
| |
[pagina 395]
| |
van heuren huyse. De Keurvorsten versamelen in Sint Bartholomeeus kercke, daer ten eersten de Misse ghesonghen, ende de gratie des Heylighen Gheests aengheroepen is gheweest: Ga naar margenoot+ sweeren daer na al te samen, ende ten eersten de Bisschop van Ments, niet te doen in dese verkiesinge door gifte, loon oft belofte, maer doen soo behoorlijck is. Komen voorts tot de daet der verkiesinghe, noch en scheyden niet voor zy en hebben eenen nieuwen Keyser ghekoren: ende indien zy langher dan dertich daghen daer met onledich zijn, soo en wordt hen niet ghedient dan broodt ende water. De personagie die van den meesten deel verkoren Ga naar margenoot+ wordt, is hier met gantschelijck verseeckert ende bevesticht, als oft hy van hen allen eendrachtichlijck ware verkoren: maer indien drie Keurvorsten eenen, ende de andere drie eenen anderen ghekosen hadden, in sulcken geval scheydt de Coninck van Bohemen het gheschil na zijn goedtduncken. De Keyser Ga naar margenoot+ ghekoren zijnde, sweert ende bevesticht voor alle dinghen de privilegien der Keurvorsten: voorts dat Francfort sal wesen de stede der verkiesinghe, ende Aken de stede der krooninghe, ende dat hy hem daer sal doen kroonen soo haest alst moghelijck is. Der Keurvorsten sonen moeten van joncks af leeren Latijn, Italiaens ende Slavons oft Wendisch. Maer laet ons nu voorts vertellen de maniere der krooninghe: De nieuw ghekorene, begheerende ghekroont te worden, doet den Keurvorsten eenen seeckeren dagh stellen, ten welcken zy hen t'Aken sullen laten vinden, alwaer hy op den tijdt aenkomende, zy alreede daer ghekomen zijnde, ryden hem teghen, tot aen de poorte der stadt, sitten daer na af vande peerden, ende ontfanghen hem seer eerweerdichlijck na de oude ende heerlijcke ceremonien, de Bisschop van Ments het woordt voerende inden naem van hen allen, den welcken de Keyser door eenen van de zyne seer vriendelijck doet antwoorden: ryden daer na al t'samen met groote pompe in de stadt, ende ten eersten in onser Vrouwen kercke komende, doen haer ghebedt, ende trecken voort tot op het Stadthuys. Des anderen daeghs gaen wederom na de Kercke, in de welcke in Ga naar margenoot+ het midden om hooghe een groote kroone hanght van koper verguldt, onder welcke de Keyser op zijn knien valt, ende blijft daer alsoo tot dat de Bisschop van Ceulen seeckere ghebeden ghesproken heeft: de Bisschoppen van Ments ende Trier heffen hem daer na op ende leyden hem aen den outaer: hier valt hy wederom op zijn knien ter aerden, ende wordt na etlijcke ceremonien gheleydt in den Keyserlijcken stoel. Dan begint de Bisschop van Ceulen de Misse, ende hem keerende tot den Keyser, vraecht oft hy begheert het Catholijck gheloove te behouden, de Kercke te beschermen, gherechticheydt te doen, het rijck te meerderen, ende den Paus van Roome behoorlijcke eere te bewysen. De Keyser dit belooft hebbende werdt wederom by den outaer ghebracht, om alsulcke belofte met hooghen eedt te sweeren: den eedt ghedaen zijnde keert wederom. Voorts na sommighe andere ceremonien, salft de Bisschop van Ceulen Ga naar margenoot+ met heylige olye den Keyser aen borst, hooft, onder de armen ende de palmen der handen. Na de salvinge werdt van den Bisschop van Ments ende van Trier gheleydt in de sacristye, ende ghekleedt als een Diaken, ende keert dan wederom na zynen stoel, ende na sommighe nieuwe ceremonien, gheeft hem de Bisschop van Ceulen een bloot sweerdt in de handt, hem bevelende de Kerstelijcke Ghemeynte, daer na het sweerdt inde scheede ghesteken wesende, steeckt hem eenen rinck aen den vinger, doet hem den Keyserlijcken mantel aen, gheeft hem den scepter, ende den appel die de wereldt bediedt: ende ter selver stondt setten hem alle drie de Aertsbisschoppen de kroone op het hooft, ende leyden hem alsoo aen den outaer, ontfanght daer het heyligh Sacrament, ende doet den eedt wederom op een nieuw, te wesen een goedt Prince ende Vorst. Dit ghedaen zijnde wordt hoogher ghestelt in eenen marmersteenen setel, ende maeckt daer ten lesten sommige tot Ridders: de Bisschop van Ments bidt ter selver stont Godt den Heere dat hy hem voorspoedt ende salicheydt verleene, zy selven ende zyne Keurvorsten den Keyser hertelijck bevelende: keeren daer na wederom na het Stadthuys: hier houden de Keyser ende de Keurvorsten haer noenmael vrolijck t'samen in een sale, maer elck besonder aen een tafel alleen. Des anderen daechs noodt de Keyser alle de Keurvorsten ten avondtmael. Des daeghs daer na gaen zy ter kercken, ende na de Misse, toont de Priester (daer toe ghestelt) veel Heylighdoms, ende onder andere de wind-doecken daer ons Heere, soo men seyt, in ghewonden is gheweest. Dit al ghedaen zijnde, soo verklaert Ga naar margenoot+ de Aertsbisschop van Ments dat de Paus dese verkiesinge ende krooninghe voor goedt ende van weerden houdt, bevelende den verkosen dat hy hem voortaen doe noemen Keyser ende Coninck van Roome. Op dese maniere ende wyse, alleenlijck sommighe ceremonien Ga naar margenoot+ verschillende, worden oock door de twaelf Paren de Coninghen van Vrancrijck te Rheyms in de edele Belgische stadt ghewijdt ende ghekroont, maer met meerder pracht ende hoffelijckheydt. Laet ons nu wederom keeren tot de beschryvinghe van Aken, welck voorwaer een fraeye ende heerlijcke stadt is: met seer schoone landouwe rontom, ende seer goede locht, maer hier mede komen niet gantschelijck over een de timmeringhen der stadt, ende en ghelijcken niet by de groote vermaertheydt, edeldom ende heerlijckheydt van dese plaetse: in de welcke men siet binnen ende buyten seer schoone baden wonderlijck ghemaeckt van de warme wateren, onder de aerde loopende ende uytspringhende: seer nuttelijck tot veel sieckten, besonserlijck Ga naar margenoot+ tot machteloosheydt ende watersuchte: maer schadelijck tot uytdrooginghe ende allerley koortse ende verhitheydt: maecken den ghenen die daer in baden seer goede verteeringhe ende lust tot eten, ende gheven | |
[pagina 396]
| |
sulcke soeticheydt ende lieffelijckheydt, dat daer af dese Latijnsche veersen ghemaeckt zijn:
Vnde hic fervor aquis terra erumpentibus uda?
Tela illis ludens ignea tinxit amor.
Et gaudens stridore novo; Fervete perennes,
Inquit, & haec pharetrae sint monumenta meae.
Ex illo fervent, rarusque his mergitur hospes,
Cui non titillet pectora blandus amor.
Aken is een Keyserlijcke stadt ende eene van de ghene die den Keyser luttel tot tribuyt gheven: voorts vry ende vranck leven ende blyven by hare rechten, wetten ende vryheden: besonderlijck staende onder des Hertoghen van Cleve haers naeste ghebuers ende eeuwighs bondtghenoodts bescherminghe. Hier willen wy nu voleynden de beschryvinghe van dese edele ende heerlijcke Nederlanden: welck my voorwaer seer swaer ende lastich is ghevallen, eensdeels by groot gebreck van oude ende nieuwe Schryvers, aengaende dese saecke: eensdeels oock om de verscheydentheydt, onseeckerheydt ende bedriegelijckheydt van het ghene dat men dickwils hoort ende verneemt van sommighe menschen die niet alleenlijck door haer eyghene sinnelijckheydt beweeght en worden, maer zijn oock onwetende ende onvervaren inde dinghen die zy hen beroemen te verstaen, ende van sommighe andere daer af hebben: maer het oprecht bescheedt niet en willen verklaren: daer en boven oock noch ontallijcke andere swaericheden die t'aller uren in sulcke saecken voorkomen. Niet te min veel gheleerde ende wel vervaren mannen van dese landen hebben my deughdelijck, ghetrouwelijck ende beleefdelijck behulp ende bystandt ghedaen, ende bescheedt ghegheven elck in het zyne: ende (om soo te spreecken) gheholpen ende verlost uyt een woeste Zee ende uyt eenen grooten doolhof, ende tot een seeckere havene ghebracht. Aldus dan ghelesen ende gheraept hebbende t'alle kanten verscheydene kennissen ende meynighen, heb dese webbe na mynen sin gheweven: ende (om de waerheydt te segghen) met lust ende vlyticheydt des geests ten eynde ghebracht in het openbaer, welck ten minsten den inwoonders van dese Nederlanden besonderlijck aenghenaem behoort te wesen: want ick met nieuwe vonden ende behendicheden de deure heb opghedaen ende den wegh ghewesen allen den genen die voorder sullen willen varen, hen selven ter eeren, ende den gantschen landen tot lof ende prijs. Deshalven ick ten eersten den Almoghenden Godt, ende voorts alle deughdelijcke ende gunstighe gheesten, die my tot den eynde des wercks toe behulpigh zijn gheweest, grootelijck dancke.
FINIS. |
|