Beschrijvinghe van alle de Neder-landen
(1979)–Lodovico Guicciardini–
Auteursrechtelijk beschermd
[Folio *7v-*8r]
| |
BELGICARVM PROVINCIARVM NOVA DESCRIPTIO
Niewe beschryvinghe der XVII Nederlandtsche Provincien. met grooten vlyt ende arbeyt. opt al der perfecste in dese cleyne formaet tsamen gebracht. meest alle de Steeden: voornaemste Dorpen Casteelen ende slooten oock meest alle de Reevieren groot ende cleyn Insgelycks oock de Landen ende Steeden daeer aen grensende sulcks dat dat de eersame leeser na die groote ende gelegentheyt der Caerten een grondelijck bericht der landen hier in vinden sal | |
[pagina 1]
| |
Beschryvinghe der gantscher Nederlanden, anderssins ghenoemt Nederduytslandt. Deur M. Lvdovicvm Gvicciardinvm, Edelman van Florencen.
| |
Byvoeghsel.[Is te bemercken dat onsen Autheur onder Belgicam ooc mede begrijpt Bataviam ende andere quartieren, de welcke tot onsen tyden Ga naar margenoot+ Hadrianus Iunius in zijn Batavia affirmeert, so met redenen der Oude, als met de limiten des Rijns, te behooren onder Germaniam, ende niet onder Belgicam: volgende d’authoriteyt van Plinius, die den Bataviers uytdruckelijck telt met den Ga naar margenoot+ Vbijs, nu Ceulenaers; Gugernis, nu Gulickers, ende de Eylanden van den Rijn, onder de volcken van Germania. So oock Plutarchus in Ochone, ende niet min oock Tacitus getuycht int' 20 Boeck van zyne Historie, als hy schrijft: De Bataviers tot dat zy over den Rijn haer hielden, een deel van de Catten, door inlandtsche muyterie verdreven zijnde, hebben d’uyterste custen van Gallia, onbewoont zijnde, mitsgaders het Eylandt van den Rijn tusschen de ondiepten gheleghen, inghenomen. Waermede hy alle oorsaecke van twyfelen wech neemt, schryvende dat van de Bataviers de uyterste palen van de custe van Belgica sonder inwoonders zijnde, de welcke den Rijn omhelsde, beseten zijn gheweest, ons aenwysende de plaetsen in de welcke zijn Workum, Geertruydenberge, | |
[pagina 2]
| |
Heusden, ende soo daer noch eenige andere steden zijn Batavien eyghen; daer na voecht hy daer by het Eylandt van den Rijn, welcke Riviere soo zy Germaniae eyghen is, soo treckt zy oock het Eylandt dat zy omhelst onder haer recht. Dat meer is, hy gheeft ghenoech te kennen dat de Catten de oudtste inwoonders van Germania, niet door het recht der Oorloghe, maer door langhe besittinghe haer dit Eyland Ga naar margenoot+ eyghen hebben ghemaeckt. En soo hy de Mattiacos, die nu Zeelanders genoemt worden, onder de volcken van Germania tellende is, tot welckers Eylanden alle, de Rijn niet en comt, hoe veel billicker de Bataviers eygenaers van den Rijn de welcke de Belgas van Germanis scheydt, soo Vibius Sequester ghetuycht. Het welck oock Ambrosius wel gheweten heeft, die den Rijn noemt eenen vermaerden muer des Roomschen Rijcks teghen de wreede volcken. Hier comt oock by dat het meeste ghedeelte Bataviae van Plinius, vant' vaste landt Germaniae door den Leger Drusi afghesneden is geweest, ende Cisthenana van Tacito toegenaemt, naemelijck de Veluwe met de gantsche streke van het Sticht van Vtrecht. Dit hebben wy hier by gevoecht, om dat des Autheurs beschryvinghe der Landen verder strect dan Gallia Belgica, over den Rijn tredende tot den Germanos, die oock mede nu onder de Nederlanders begrepen zijn. Doch na dien wy hier van de Germanis een soo seer vermaerde Natie vermaen maecken, soo en sal het niet buyten propooste zijn, een weynich van de selve te handelen. De Germani (op dat wy andere ghevoelen voor by gaen) zijn nae het oordeel van den seer gheleerden Ga naar margenoot+ Iunius, alsoo ghenaemt van Tho Herma, die letter Tau by den Hebreen een bygevoechde letter, van den naesaten achterghelaten zijnde ende alleen behouden Germa, voortaen Germani werden ghenoemt, als wesende de afkomste van Tho Germa, ghesproten, ghelijck Moyses ende den Autheur van de boecken Chronijcken schryven (uyt welck gheslachte d’eerste vermeerderinghe der menschen gheweest is) met Asknaz ende Kiphat uyt eenen Wortel ofte Voorfaet Gomero oft Comeco, een Sone van Iapetus, een der drie kinderen van Noach. Dese Gomerus met den zynen nae de Suntvloet uyt Asien in Europam hem begheven heeft, alwaer door hem voortteelinghe der menschen geschiet is. Ende ghelijck zynen naem ghedeylt zijnde niet anders en luydt als Go om ber, als ick gae int' ronde, ende ick volbrenge mynen loop: alsoo hebben zijn naesaten int' ronde van den Oosten tot den Westen metter tijdt heur verspreyt: Door de Historien ghenoech bekent zijnde, hoe uyt Noorweghen, ende een ghedeelte Scandiae, uyt het landt van Coperdalia, ende steden Osterdal, Vbdal, Zuyderdal, Nydal, Fosdal, Sundal, Mondal, Ganzendal, Holmdal, Socknadal, Caperdal, ende dierghelijcke veel, over Zee comende, als Sprinckhanen, de landen bespronghen uytgelesen Crijchslieden, met bloote hoofden vechtende, de beckeneelen soo harde hebbende dat zy heur strecten voor stormhoeden, ende ghewont heet speck tot ghenesinghe in de wonden druypten: Wende ende Hemere onder malkanderen ghepaert, dese ghenoemt Wandalen, van het wandelen van de eene custe tot de andere. Beneffens heur zijn geweest de Gothen ooc een geslachte van de Cimmerij uyt Gomero ghesproten. Welcke Cimmerij ofte Cimbri bewoonden ‘tmeeste der Eylanden Scandiae, nu ghenoemt Schoonen, uytroepende tot de Zee Amaltheum, nu Yszee, der welcke naesaten zijn de Denen, eensdeels oock die van Holst als inwoonders des holts ende bosschagie, van de selve race waren oock die van Ditmars oft Teutomars seer vruchtbaer in voortteelinghen: soo dat somtijts eenige moesten vertrecken: waer door zy rontom den aertbodem treckende Italien ende Spangien met wapenen verovert hebben. Soo dat ‘tgheslachte der ghener, die uyt Asien van den Scythen verdreven, westwaerts haer wendende overgekomen in Scandiam, daer van dan in Cimbricam Chersonefum, goet ghevonden hebben het landt te noemen nae den genen uyt wien haerder aller oorspronck was, ende niet beter van hun ghenoemt en konde werden, naedemael gheen Natie rontom de werelt meer gewandelt heeft, als de naesaten Gomen. Het welck seer klaerlijck Iosephus uytlecht, de welcke schrijft dat de naesaten Gomeri uyt Armenien tot de Riviere Tanais ghereyst zijn, daer nae over heel Europam alle de landen met hare menichte beslaghen hebben. Tot bevestinghe van ‘tghene wy gheseyt hebben, dient ‘tgene dat de Prophete Ezechiel in het 38. Cap. seyt: alwaer Godt de Heere dreyghende dat hy teghen de Goddeloose de heele werelt, ende de wapenen van wreede Natien soude stellen, spreect alsoo door den Prophete; Gomer ende alle zijn heyr, het huys Tho Germa, die zyden van den Noorden. Alwaer de Chaldeensche uytlegger duydelijck voor het woordt Tho Germa, de Germanos gheeft ende noemt. Ende de Prophete hemselven verklarende, noemt de familien Tho Germa, de zyden van den Noorden, alsoo ghenoech aenwysende de Germanos, als naest den Noordschen Pool. Van den selven vermeldt oock de selve Prophete in het 17. Cap. ende dit zy dus verre genoech gheseyt van den oorspronck deses naems. Het voorseyde Germanien wordt van Plinio ghedeylt in vijf volcken: Vandalos, Ingevones, Istevones, Hermiones ende Peucinos: maer andere deelen dat korter, in drie volcken, Ingevones, welck is soo veel als ingheboorene: Istevones, Oostwooners: Hermiones, als die in het midden woonen. De Ingevones verdeelt in Sicambros, Gelre ende Cleve: Batavos, Hollanders: Mattiacos, Zeelanders: Vsipios, Zutpheenders: Tencteros, Drentenaers: Tubantes, Twentenaers: Frisios, Vriesen: Bructeros, een ghedeelte van Westphalen en Munster: Chamavos, Sevenwouders: Angrivarios, Magdenburghers: Vbios, Ceulenaers. De Istevones zijn Cimbri, eensdeels Denen ende Holsaten: Cauci, die by den Weser woonen ontrent Lunenburg: Teutoni oft Germani, Hoochduytsche: Vandali, Noordweghers: Gambivij, Hamburgers. Onder de Hermiones worden getelt Suevi, nu Sassenaers: Hermunduri, nu Meyssenaers: Chatti, Hessen: Cherusci, Lunenburghers. Eenighe deser mede ghetelt onder de Nederlanden, eenighe op de Ga naar margenoot+ frontieren der selver. Ptolemeus beschrijft de Cheruscos beneffens de Elve. Tacitus ende Dion ghetuyghen dat de Gauci over de Weser ghewoont hebben, de welcke het landt van de Bructeri hebben ingenomen tot den Weser toe, om over den Weser de Cheruscos aen te tasten, die int' quartier van Lunenburg dan geweest zijn, seer wijdt uytghestreckte landtpalen hebbende, met een gheweldighe bosschagie Baceni oft Furingerwoldt becingelt als met een schants tegen het gewelt van de Suevi, nu Sassenaers. Zy hebben tot eenen Koningh ghehadt Arminium den sone Segimeri. Hare landtpalen beghinnende van de Gauci, zijn gheweest door de Stichten van Munster ende Paderborn aen den Rijn tot Doesburg toe. Hare naebueren waren aent' Noorden de Sicambri, nae het Zuyden de | |
[pagina 3]
| |
Vbij met den Agrivarijs, de welcke hare woonstede gehadt hebben naet' ghevoelen van Willichius, int' Marckgraefschap van Brandenburg: oft veel eer by Engern in Westphalen, niet verre van het hooft van de Kippe, ondert' Bisdom van Ceulen, soo Iunius ghevoelt. De Vbij hebben hare wooninghe gehadt over den Rijn, in het Graefschap van der Marck: ende niet van Baden, maer zy zijn van M. Agrippa aen dese zyde van den Rijn overghevoert gheweest. Het is der waerheyt gelijck dat de voetstappen des naems noch bewaert zijn in het dorp teghen over Ceulen, ghemeynlijck Tuysch ghenoemt, eertijdts moghelijck, Te Vbisch, ende t'samen ghetrokken TubischL waer naet' geheele landt den naem schijnt te voeren, Hoogh ende Neder Tuytslandt, ende naederhandt T in D verandert, Duytslandt ghenoemt te zijn. De Cauci die Lucanus ende Claudianus Caycos noemen, hadden hare landtpalen beginnende van de Vriesen, soo Tacitus schrijft, ende besaten een deel van het strant, ende streckten seer verre inwaerts tot den Catten, ter zyden van de l'encteri, nu Drentenaers; van de Vsipij, nu Zutphenders, Vriesen, ende vande Angrivarij. De Cauci worden verdeelt in kleyne ende groote Caucos. De kleyne Cauci hebben gewoont aen den Eems, welckers Hooftstadt nu is Embden, want Ptolomeus gheeft haer oock hare wooninghen tusschen den Eems ende den Weser: maer de groote stelt hy tot de Elbe toe, daer onder wesende Bremen ende Hamburg. Dit hebben wy cortelijck willen verhalen belangende de frontieren (onder Germanien behoorende) der landen, de welcke de Autheur mede beschreven heeft, ende niet en behooren eygentlijck onder Galliam Belgicam, der Ouden, maer onder Germanien, uyt welcke Natie een menichte overtreckende in Galliam, haer woonplaetse daer ghenomen hebben, uyt de selve Tonghersche, Triersche, Eburensche, ende Mediomatrices, die nu onder den Belgen ghetelt werden: Ga naar margenoot+ die limiten van Gallia wesende de Marne, de Seine ende den Rijn, onder verscheyden namen der volcken die verdeelinge Belgicae, ten tyden der Roomschen Keyseren, in hoogh ende leegh Belgicam, naederhandt nieuwe namen verkryghende, naert' wel believen der ghener die die quartieren occupeerden, tot de tyden Cateli Magni toe, onder wiens nasaten, een ander wesen der dinghen is opgheresen, doen Ludovico ‘tgheen dat tusschen den Rijn ende de Schelde besloten was te beurt gevallen is by lotinghe, waer door Lottringen den naem voerde, tot dat het weder in Provincien verdeelt werde. By den Ouden is meest vermaert gheweest den naem van de Celtae, de welcke woonden tusschen de Seine ende Garonne, die metter tijdt (soo Pausanias ghetuycht) door wel behaghen der Romeynen, nae hare tale voor Celten, Gallen, ende heur landt Gallia ghenoemt werde. Soo dat ten tyden Caesaris, dat eenen ghemeynen naem over den Celten ende omligghende quartieren gheworden is: onder de selve is den naem van de Belgen vermaert gheweest, die de vroomste waren, soo dat Gallia onder heuren naem eensdeels verduystert is, ende nauwelijcks meer Galli gheacht werden die onder den naem Belgae niet schuylen konden, hier door Gallia Belgica, als Gallia beneffens Belgica: waer door men van die te vromer achte. Belgica voert den naem (soo men kan ramen) van Belo den Afgodt der Assuriers, de Sonne representerende, tot welckers ghedachtenisse een vermaerde stadt ghebouwt werde, daer van het omliggende landt oock den naem voerde. Maer alsoo die stadt geraseert is, soo is het onseecker waer die juyst gheweest is. Sommige meynen dat het zy geweest Bavacum, nu Beauvots ghenoemt, in Henegouwe een onnoosel vlecke, daer voortijdts die vermaerde stadt met haer seven Bolwercken, ghenaemt na de seven Planeten, soude gestaen hebben. Onder dese Belgas telt Cesar Morinos, ontrent Terwanen: Nervios, ontrent Doornick: Atrebates, in Artoysl ende Eburones, ontrent Luyck, die t'samen Galliam Belgicam noemende. De Nervij vande Schelde ende Zee tot die van Trier heur limiten stelden, welckers Hooftsteden Beaubois, Doornick, Valencijn: welcke Caesari meest te doen gaven. Atrebates, Artoys, beneffens heur hebbende Calecos, van de welcke Cales den naem voert, die 50000 mannen teghen Cesar te velde brachten. Het quartier van de Morini is gheweest by den Poel Moeren, daer ‘y den name af voeren: welckers Hooftstadt Terwanen, den Atrebaten subject, Eburones of Ei, oft Verburen, onder de bescherminghe van de Triersche staende, zijn geweest tusschen de Mase ende den Rijn, ontrent Luyck, welckers naem verdwenen is door de Trongren, heur quartier innemende, heur ghebueren Condrusi ende Centrones, der welcker Hooftstadt Hoey is, Dinant ende Segni. Treviri, nu Triersche, niet wesende in conjuratie met de Eburones, heur woonplaetse behielden, de andere wierden verjaecht, het dorp Ebure beneffens Luyck alleen, den ouden naem representende. Daer nae die Tongren hare palen verre uyt setten, wesende heur buerstadt Advaticum, nu Antwerpen, de Hooftstadt van de Advatici, nu een ghedeelte van Brabant. In het midden van de Eburones, Treviros ende Menapios hare wooninghe ghenomen hadden de V-bij, ofte Vbische voorschreven, op wiens palen Nimmeghen en Geldre ghebouwt zijn van de Menapij, besittende een ghedeelte van Cleve, Gelder en Gulick: ‘tander ghedeelte de Gugerni, den Sicambris toegheeygent al het middellandt aent' Zuyden, tusschen Nimmeghen en Maestricht tot Ardenne, daer onder een ghedeelte van Brabant, Limburg, Valckenburg. Tusschen de Bataviers ende de Menapios, noch woonden Betasij, oft die van de Betuwe. Van den Rijn, d’welck wy getoont hebben te behooren onder Germanien, ende niet onder Galliam Belgicam. Waermede wy wederkeeren tot onsen Autheur.]
Oock is te weten dat dese vorseyde Nederlanden, toebehoorende, alsoo wy corts hier nae sullen seggen, den Catholijcken Koninck, bykants zijn de helft van voorseydt Belgica: d’ander helft oft daer ontrent, besitten de Fransoisen meestendeels, als Picardyen, Champanien ende Normandyen, ende andere: hoewel dese twee leste Provincien niet gantschelijc onder Gallia Belgica begrepen en worden: voort is d’ander onder de heerschappye van de Hertoghen van Lorraine, van Cleve ende van Gulick: van de Aertsbisschoppen van Trier, Ments ende Ceulen: van de Bisschoppen van Camerijck, van Luyck, ende van andere Landtsheeren ende Vorsten. Alsoo dat ghelijck ter tijt van Cesar (achterlatende de lang verloopene tyden) Belgica ghedraghen heeft Ga naar margenoot+ den gantschen last der oorlogen, ende dapperder ende treffelijcker mannen heeft ghehadt dan alle d’ander reste van Gallia: soo blijft zy | |
[pagina 4]
| |
oock noch hedendaechs heerlijcker ende vermaerder: meestendeels om drie redenen: Ten eersten by authoriteyt ende ghesegh van den voorghenoemden Cesar, die ‘tlandt seer wel ghekent heeft, naedemael hy ontrent thien jaren lanck gantsch Gallia bestreden, ende gheheelijck onder het Roomsch volck ghebrocht Ga naar margenoot+ hadde: voort oock by authoriteyt van Strabo, ende veel ander Schryvers, soo oudt als nieuwe: Ten tweeden om d edelheydt, treffelijckheydt ende uytnementlijckheydt van de ingheborene mannen deser Provincien: Ten derden, overmidts grootheydt ende hoocheyt der dinghen dit aldaer oorspronck hebben genomen, ende geschiedt zijn: soo men eensdeels met oogen mach sien, eensdeels deur Schryvers verstaen: alsoo wy oock blijckelijck ter behoorlijcker plaetsen sullen verklaren. Dese Ga naar margenoot+ eere wordt insonderheydt Belgica naeghegheven, dat zy is gheweest de vindersse van veel hoogh vernaemde dinghen. Ten eersten, dat in de stadt van Mens gevonden is de konste Ga naar margenoot+ der Druckeryen, om boecken ende ander dingen te printen op papier: hoe wel andere van meyninghe zijn, dattet is geweest in de stadt van Haerlem, soo hier na noch verhaelt sal worden: welck soo noodelijcken ende Godlijcken vondt is, dat indien onse voorouders dit hadden gevonden, soo en soude noch tijdt noch onverstandicheydt der menschen ons hebben mogen berooven van ontallijcke veel boecken ende andere eerlijcke ghedenckenissen in alle wetenschapopen ende konsten, door uytnemende geleerde mannen ghedicht ende by ghebracht. Belgica wordt ook ghehouden veur de vernieuwersse der Musijcken, ende vindersse van verscheydene Musijckinstrumenten. Daerenboven van Krijgswaghenen, oft Hessenwaghenen, in Latijn Esseda ghenoemt, dickwils Ga naar margenoot+ verhaelt van Cesar, ende oock van Virgilius met dit veers: Belgica vel molli melius foret Esseda collo. Ende van Lucanus: Et docilis rector monstrator Belga Covini. Het schijnt dat Covin is gheweest eenen wagen van de selve soorte als Esseda, oft luttel verschillende: deshalven Thesaurus linguae Ga naar margenoot+ Latinae aldus verklaart: Covinus est genus vehiculi, norum bon Britannis modo, fed Belgis etiam & Germanis. Van welck voormaecksel der waghenen naemaels hier ende over al gevonden zijn veel andere seer huysche ende gerieffelijcke waghenen: niet te min de meesterschap van dien blijft altijdt herwaerts over. Belgica is voor vindersse inde stadt van Brugghe van olyeverwe in schilderyen, een seer Ga naar margenoot+ treffelijcke sake, midts dat die schier eewichlijck blijft duerende. Heeft oock ghevonden de konste van koleuren oft verwen in de glasen te backen, ende andere wonderbaerlijcke dinghen der schilderyen aengaende, daermede kercken ende andere huysinghen verciert worden. De selve Belgica is oock vindersse van lustighe ende verscheydene tapisseryen, van sayen, ofsetten, ende half ofsetten, seer orboorlijck: van ghefriseerde laeckenen, ende van verscheyden soorten van lijnwaet, ende veel meer andere dinghen daer wy niet af en willen schryven. Boven allen desen is hooghelijck te nemen ende te achten, dat de Belgen aller eerst den winden hebben ghegheven de namen, soo die nu teghenwoordichlijck op de selve stemme ende terme van alle Natien ghenoemt worden: ghelijck wel lichtelijck is te bemercken ende te betoonen by de selve woorden ghetrocken uyt heur eyghene ende loutere tale: welck ick hier insonderheydt niet en behoeve anderssins te verklaren, midts datter jegelijcken wel kondt ende kennelijck is. Maer Ga naar margenoot+ ick en wil den Belgen niet toeschryven, ghelijck sommighe doen, dat zy hebben ghevonden het Zeecompas, hoewel dit niet seer oudt en is, welck de Romeynen niet en hebben gebruyct, nochtans men den eersten vinder van dien niet sekerlijck en weet. Maer ick wil Ga naar margenoot+ wel toelaten dat de Belgen gevonden hebben de Vrwercken soo die herwaerts ‘tgheberchte ghebruyckt worden. Want boven veel andere redenen die men bybrenghen mochte, siet men daer af waerachtige teeckenen, van schoone ende uytnemende monsterstucken, die voorseker in dese Provincie alleen meer gemaeckt ende ghebruyckt worden, dan in alle d’andere deelen des wereldts, daer de selve van hier overghesonden worden. Oock hebben de Belgen een besonder gave ende gheluck van haestelijck te vinden allerleye bequame ende constighe ghereedtschappen, om lichtelijck, kortelijck ende behendichlijck te beschicken al wat zy onderstaen, jae oock den kokenhuysraedt, soo dat de vreemdelinghen hen dies verwonderen, ende nemen daer aen patroonen ende voorbeelden om nae te doen. Mits welcken Ga naar margenoot+ zy soo ghemackelijck, gherieffelijck ende bequamelijck heur wercken beschicken, dat de jonghe kinderen van vier of vijf jaren beginnen eerlijck den kost te winnen. In Belgio Ga naar margenoot+ zijn ontrent drie hondert ende twintich besloten ende bemuerde Steden, ende onder die seer veel heerlijcke ende vermaerde, als Leuven, Bruyssel, Antwerpen, s Hertoghenbosch, Gendt, Brugghe, Ypre, Mechelen, Camerijck, Atrecht, Doornick, Berghen, Maestricht, Luxemborg, Valencijn, Rijssel, Cales, Bolonien, Amiens, Sint Quintijn, Luyck, Namen, Rheins, Trier, Mets, Nansi, Toel, Verdun, Straesborgm Ments, Aken, Ceulen, Cleve, Gulick, Nieumeghen, Vtrecht, Amsterdam, Middelborg, Leeuwaerden, Groeninghen, ende andere daer af hier nae sal ghesproken worden tot Rouaen toe, ende d’meeste deel van Parijs, te weten herwaerts de Seine gheleghen. Is daerenboven verciert met alle Keyserlijcke ende Konincklijcke weerdicheden ende tytelen, Hertoghdommen, Marckgraefschappen, Graefschappen, Baneryen, ende alle andere eeren ende Ga naar margenoot+ graden van hoocheydt. Heeft oock ontrent twee hondert ende dertich opene Vlecken, die om heur ghesteltenisse ende vermoghentheyt privilegie hebben van bemuerde Steden ende Vryheden oock met groote weerdicheyt: Ende meer dan twaelf duysent dorpen vol van on- | |
[pagina 5]
| |
tellick ende onspreeckelijck volck. Heeft veel Ga naar margenoot+ groote rivieren ende watervloeden, onder andere den Rijn, de Mase, Seine ende Schelde. Voorts oock seer groote ende schoone bosschen, besonderlijck ‘tbosch van Ardenne, Carbonier, Nonnen, Faignen ende Sonien. Daer en gebreken geen gheberghten met verscheyden Mynen, ende seer veel kuylen om allerley steenen uyt te graven, tot bouwinghe van Ga naar margenoot+ huysen. Onder veel doorluchtighe Vorsten heeft Belgica drie vande seven Keurvorsten des Rijcks, naemelijck de voorghenoemde van Ments, Trier ende Ceulen: hoewel de Keurvorst Paltzgrave aen den Rijn daer oock een deel van zyne heerlijckheydt besit. Heeft daer toe seven van de twaelf Paren of Ghenooten van Vranckrijck, by de Italiaensche Poeten genoemt Palatini, de Hertogh van Normandyen, de Graven van Vlaenderen, ende van Champagnien, d Aertschbisschop van Rheins, ende Laon, ende de Bisschoppen van Beauvais ende van Noyon. Eyndelijck t'Aken worden de Keysers ghewyhet ende gekroont, gelijck te Rheims de Koningen van Vranckrijck. Ga naar margenoot+ Het is kennelijck ende blijckelijck, dat hetdeel van Koninck Philips, welck wy nu voorgenomen hebben te beschryven, veel gheweldigher, machtigher, strijdtbaererm hoffelijcker ende edelder is dan voorts de reste van Belgica, besonderlijck om twee redenen. Ten eersten, overmidts soo veel Keysers, Koningen, Hertogen ende Marckgraven, jae oock Roomsche Pausen, ende andere doorluchtighe ende treffelijcke mannen van stamme, deucht ende vromicheydt, in dese landen gheboren zijn, alsoo wy ter bequamer plaetsen hier nae sullen beschryven. Ten anderen, midts soo veel groote steden ende dorpen, vol volcks, over al met menicheen ligghende: soo dattet niet alleenlijck van weghen de grootte ende breedde, maer machticheydt ende ander ghestalt mach vergheleken worden met een groot Koninckrijck. Welck Keyser Karel de vijfde wetende, Ga naar margenoot+ hadde niet alleenlijck in sinne de Provincie tot een Koninckrijck te brengen ende stellen, maer heeft ‘tselve dickmael in zynen Raedt voorgehouden, om daer op te beraden: maer daer vielen veel swaericheden, niet (alsoo sommige segghen) om de verscheydenheydt van ghewichten ende maten, van kostuymen, landtrechten ende talen die in dese landtschappen, ende in elck landt besonderlijck zijn: maer meestendeels, om dat elcke Provincie onder heur eyghene wetten, voordelen ende oude privilegien rechtelijck staende, haer niet geerne soude hebben willen stellen onder een Konincklijcke ende ghemeyne wet, besonder de ghene die meest privilegien hadden, gelijck wel behoorlijck soude wesen tot onderhoudt der eendrachticheydt ende oprechter insettingen van een Koninckrijck: Oock en heeft desen aenslagh gheenen volkomen voortganck gehadt, midts dat de Keyser met andere sware handelinghen veronledicht was. Ga naar margenoot+ Dit deel van Belgica den Catholijcken Koninck toebehoorende, wordt gemeynlijck Nederlandt geheeten, overmits de nedericheydt ende leegheydt nae de wilde Zee streckende: Wordt oock bykants gantsch Kerstenheydt deur ghenoemt Vlaenderen, nemende ‘tdeel Ga naar margenoot+ veur ‘t geheel, overmidts de macht ende heerlijckheydt des landts van Vlaenderen: effen ghelijck als Vranckrijck, welck maer een deel en is, ende by na d’minste, maer d’edelste van soo veel landen die nu tegenwoordichlijck de Koninghen van Vranckrijck besitten in het groot ende machtich Koninckrijck. Hoe wel dat sommige willen seggen, dat dese naeminghe van Vlaenderen den anderen Nederlanden ghegheven ende bygebracht is deur den coophandel die de vreemde Cooplieden voortijdts in dese Provincie ghedreven hebben, waer deur ten lesten desen naem over al is gegaen. Andere brengen reden by, om dat Vlaenderen naerder Vranckrijck, Engelandt, Spangien ende Italien ligghende, deshalven beter bekent ende meer vermaert is. Wordt ook Ga naar margenoot+ Nederduytslandt ghenoemt: hoe wel datter is buyten de marcken ende palen by d Ouders ghestelt, de welcke alle dit landt uytgenomen Vrieslandt ende weynighe meer, onder Gallia hebben begrepen. Maer dit heeft den nieuwen Schryvers alsoo belieft: Want ghelijck als de seer welgheleerde Cosmographe Gemma Frisius schrijft, soo heeft onsen tijdt verkreghen, dat dit landt gherekent ende begrepen wordt in Nederduytschlandt: midts dat de sprake, zeden, ghebruyck ende wetten niet seer en verschillen van de Hoochduytsche. Maer achterlatende te spreken van de forme ende ghesteltenisse der Nederlanden, aengesien die soo verre uytloopt, datter met woorden gheen rechte oft bequame gelijckenisse te gheven en is, soo sullen wy voorts komen tot des landtschapsgheleghentheyt ende uyterste palen, ons gedraghende aen de landtkaerte, met heure graden ghemaeckt, ende int' beginsel van desen wercke ghestelt: waer uyt niet alleenlijck de forme ende ghesteltenisse van dese landen, maer ooc van gantsch Belgica met hare frontieren ende ghebuerschappen gesien wordt: Alsoo dat uyt dese figuere oft kaerte, ende uyt de navolghende woorden, ons opset ende voornemen klaerlijck sal moghen begrepen ende verstaen worden. Soo segghen wy Ga naar margenoot+ dan, dat Hollandt ende Vrieslandt eyghentlijck aent' Noord zijn palende aen de groote wilde Zee. Luxemborg is Zuydwaerts ghelegen, palende aen Lorraine: ende ooc Henegouwe, welck frontier is met Champanien ende Picardyen. Van Oosten is Ghelderlandt, hem voeghende met den Rijnstroom: ende oock Brabant welck streckt aen den Maeskant. Vlaenderen light West, hebbende de Zee tot eenen pael, met het deel van Artoys, welck na Picardyen streckt. Alle dit landt is te samen Ga naar margenoot+ begrepen ende besloten bykants in anderhalve Climat, te weten van ontrent de helft van t'sevenste ghesegt deur Boristhen, tot ontrent het gantsch achtste, welck Ptolemeus meynde schier onbewoonlijck te wesen, gesegt van de jonge Cosmographen, deur de Riphei berghen. Welcke landen ghestelt zijn op seven | |
[pagina 6]
| |
graden ende eenen halven van lenghde: te weten, van tweeentwintich ende een half tot dertich toe: ende de breedde is effen vier graden, te weten van vijftich tot vierenvijftich: welcke spacie ter redene van de half ure voor climat, brenght ontrent drie quarten van een ure verschilts in den artificialen dagh. Het is onmoghelijck, overmidts dese selve uytloopinghe van de voorseyde forme: het middel des landts recht te stellen: Maer om de rechtste, ghelijckste ende treffelijckste plaetse, sullen wy nemen de vermaerde stadt van Antwerpen, de welcke is van lenghde tot 26 graden, 42 minuten: ende van breedde tot 51 ½ graden: soo dat de Sonne ten aller hooghsten van haer verheffinghe boven den horizon, rekenende op den twaelfden dagh Iunij, komt ontrent 63 ½ graden. Ende blijft schijnbaer dien dagh op den selven Horizon oft daer ontrent, 16 ½ uren. Maer want de Sonne des morgens van boven komende in desen Hemisphere, ende t'savonts vertreckende in den anderen, langhen tijdt blijft by den voorseyden Horizon (soo de Sphera bewijst) al ist dat de Sonne niet ghesien en wordt: nochtans is den schijn blijckelijck soo langhe wyle tijdts, dat men segghen mach dat dien dagh meer dan twintich uren lanck duert, in der voeghen dat men eenen brief soude konnen lesen. Maer daer teghen, ten aller leeghsten dat de Sonne opgaet, rekenende den thienden dagh van December, is ontrent 16 ½ graden: ende staet op den Horizon ontrent seven uren ende een halve: haer vertoonende ten eersten ende voorts daer na (want zy gaet over ende onder den Horizon heel recht ter zyden) met luttel spacien van schijnsel, ende verberght haer ghesicht. De gheleghentheydt Ga naar margenoot+ van alle dit landt, als men dit wel aenmerct, is seer bequaem tot d meeste deel der treffelijckster Provincien van Europe. Want Noordwaerts en ist niet seer veel voorder geleghen ter Zee van Denemarck dan vijf ofte ses daghreysen, met welcken lande seer grooten coophandel wordt gedreven. Zuydwaerts ist t'alle weghe ghepaelt met Vranckrijck ende Lorraine: Oostwaerts met Duytslandt: Westwaerts met Enghelandt, daer men in luttel uren kan over reysen: Is oock gherieffelijck voor Schotlandt ende Yrlandt, daer men in luttel daghen gheraeckt ter zee: Ende overmits de schipvaert oock seer bequaem op Noorwegen, Sweden, ende andere Noordsche landen aen de Zee gheleghen: soo dat een schip uyt Hollandt met goeden windt gheseylt is tot Noorweghen toe, min dan in twee daghen ende twee nachten. Oock is dit landt bequaem ter Zee op Spangien ende Portugael: Want als de windt goedt is, komt men van Lisbone tot hier min dan in thien daghen: ende men doet de reyse op Spangien in acht, thien, twaelf oft vijfthien daghen, na de Haven daer men t'schepe gaet, Ga naar margenoot+ der welcker veel zijn. Voorts hebben wy, boven het heerlijck Hof van onsen Koninck, de welcke hier den meesten tijdt pleegh te blyven, (ghelijck oock Keyser Karel de vijfste dede, hoe wel hy namaels zijn sede veranderde) noch twee ander Hoven seer na by ghelegen, te weten van den Koninck van Vranckrijck ende den Koninck van Enghelandt, de welcke ons sonder twyfel veel gheriefs ende profijts by brenghen. Dese Nederlanden aldus int' heel t'samen Ga naar margenoot+ begrepen ende gherekent, hebben nae onse rekeninghe wat meer omloops dan het vijfste deel van Italien, te weten ontrent duysendt Italiaensche mylen, bedraghende by de drie hondert en veertich Vlaemsche mylen. Maer eer wy voorts varen, soo moet men tot goede onderrichtinghe weten datter herwaerts over besonder zijn tweederleye mylen: D’eene Vlaemsche, waer af elcke houdt ontrent Ga naar margenoot+ drie Italiaensche, ghelijck in Vlaemsch Vlaenderen, in Brabant bykants over al, in een deel van Hollandt, in Zeelandt, in het landt van Luyck ende van Namen: in het landt van Luxemborg zijn zy grooter: in het meeste deel van Ghelderlandt noch meerder: in Vrieslandt seer groot, ghelijck de Duytsche, waer af d’eene wel vijf oft ses Italiaensche doet, ende oock meer: D’ander zijn Fransoysche mylen, waer af eene gheschat wordt ontrent op twee Italiaensche, ghelijck oock in Walsch Vlaenderen, in Artoys, ende in het meeste deel van Henegouwe. Is noch te mercken, dat wy niet ghesint en zijn meer te spreken vande mylen, want men hier niet en telt by mylen, noch wy en willen niet meer verhalen van Vlaemsche, Fransche ofte Duytsche, welck verdrietich ende overvloedich soude wesen: maer sullen alleenlijck segghen, soo veel mylen, het selve verstaende nae het landt dat wy vervolghens beschryven sullen, soo hier nu verklaert is. Onder den byvanck des voorseyden landts worden Ga naar margenoot+ begrepen de seventhien Provincien hier nae beschreven, rekenende daer in twee hondert ende acht bemuerde ende besloten Steden: ende boven dien ontrent hondert ende vijftich opene Vlecken, de welcke (soo hier nae gheseyt sal worden) om heur wel ghestaedtheyt ghehouden worden voor besloten Steden, ofte voor sulcke gheprivilegeert: ende noch meer dan ses duysendt driehondert Dorpen met Klocktoornen, sonder veel ander kleyne Dorpen ende Ghehuchten, ende ontallijcke menichte van Heerlijckheden, toebehoorende den Princen, Landtsheeren ende Edelmannen, ofte oock anderen ghemeynen Lieden, daer Civile ende Criminele justicie bedient wordt. Noch zijnder tsestich stercke plaetsen des landts, de welcke besondere Gouverneurs hebben van des Konincks wegen met luttel oft veel garnisoens nae der plaetsen ende des tijdts gheleghentheydt. De Locht des landts is vochtich ende grof, Ga naar margenoot+ is dies niet te min (ghelijck oock Cesar vastelijck betuycht) ghesondt ende bequaem tot verbouwinghe ende verteeringhe der spysen, ende boven al tot vruchtbaerheydt der generatien. Iae het schijnt dat in vijfentwintich ofte dertich jaren herwaerts, de Locht veel soeter, ghesonder ende lieffelijcker is ghe- | |
[pagina 7]
| |
worden dan zy eertijts plach te wesen: welck gheschiedt, nae dat elckerlijck verstaet, aenghesien d landt meer bewoont wordt, ende de inwoonders verscheydenlijck de Locht suyveren, ghelijck oock te Venegien gheschiedt: of moghelijck oock door eenighe andere hooghere ende verborghene oorsake. Alsoo dat indien de inwoonders des landts niet soo ongheschickt ende overdadich en waren in spyse ende dranck, ende kranck zijnde hem selven niet en veronachtsaemden ende versuymden, seer lanck souden leven: ende soo daer luttel seer oudt worden, souden daer sterven ghemeynlijck luttel jonck: ghelijck wy by exempel sien in de Brabantsche Kempen, daer d inwoonders, mits dat d landt van natueren onvruchtbaer is, scherpelijck ende vroedelijck levende, ende ghenoech arbeydende, seer langhlevich zijn. Ga naar margenoot+ De Somer is hier schoon, lustich ende ghenoechlijck: want boven zyne andere goede ghesteltenissen, ghemeynlijck en is de hitte hier niet seer groot: noch de Vlieghen ende Mugghen en doen gheen groote quellinghe dan in Zeelandt daerse in menichte zijn. Donder ende blixem is hier selden, ende seer luttel donderslaghen: Selden wordt men aerdtbevinghe ghewaer: want de vochticheydt Ga naar margenoot+ des Lochts ende de nederheydt des Aerdtrijcks en moghent niet verdraghen. De Winter is hier ghemeynlijck lang ende windich, seer koudt ende straf, besonder als de windt Noordoost, Noordwest, Oost, ende Zuydoost blaest. Maer als d’ander vier winden desen contrarie waeyen, welck ghemeynlijck de drie deelen van den jaren gheschiedt (als Cesar oock betuycht) soo wordt de koude in reghen verandert. Ga naar margenoot+ De Landouwe is schier over al effen, met luttel heuvelen ende veel min berghen, behalven in het landt van Luxemborg ende van Namen, ende sommighe oorten van Henegouwe daerse ghenoech zijn, ghelijck oock daer af gheen ghebreck en is in d’landt van Luyck. Te veel plaetsen ist seer fabelachtich ende sandachtich, te weten in d’meeste deel van Vlaemsch Vlaenderen, ende in een deel van Brabant: nochtans dies niet te min over al, maer in d’een landt meer dan in d’ander, goedt ende vruchtbaer, ende te veel plaetsen seer ghedrachtich van Koren ende Terwe, ghelijck in Walsch Vlaenderen, in Artoys, Henegouwen ende Luyck, ende Ghelderlandt brengt dies overvloedichlijck voort. Het Koren wordt hier ghemeynlijck gesaeyt een maendt eer dan in Italien, soo dat het volck beghint d’landt te besaeyen in het midden van de Herfstmaendt: want de Landtlieden begheeren dat het Koren uytschiete eer de groote ende gheduerighe reghenen overkomen, ende voor de vorst, die hier vroech beghint ende spade ophoudt: hoe wel oock nae de Meerte met menicheen wordt ghesaeyt. Den Rogghe, die hier seer overvloedich is, saeyt men ter selver tijdt als de Terwe, ofte wat vroegher. Ende d’meeste deel van het Graen wordt hier spader ghesayt dan in Italien, te weten de Haver op d’eynde van de Meert, ende de Gherste op d’eynde van April: verwachtende van ghelijcke tot dat d overvloedt van reghen, ende de sorghelijckheydt van vorst ende ijs ghepasseert zijn. Ende al ist dat zy wel spade saeyen, soo en hebben zy gheen sorghe dat het overmidts de groote hitte mochte verdrooghen, verdorren ofte verdwynen. Zy ghebruycken tot landtwinninghe alleenlijck Terwe, Rogghe, Havere, Spelte ende Gherste: maer en hebben van Pluckgraen niet van grooter weerden, van Boonen, Erwten, ende wat Vissen. En hebben oock gheen ghebruyck van Sagginkoren, Sorgsaedt ofte Patrickoren, want het wordt van de winden verslaghen ende vernielt. Maar hebben een ander gheslacht van Saedt, ghenoemt Boeckweydt, van verwe ende grootte als ‘tvoorseydt Saginkoren ende Sorgsaedt, hoewel datter driehoeckich is, ende van beter substancie: waer af zy seer veel saeyen voor de beesten ende hoenderen wordt nochtans oock in tyde van noode ghebruyckt om broodt te backen ende bier te brouwen, want d’meel van dese Boeckweyte is soo wit dattet met goedt Koren meel ghemengt wordt. De vruchten der voorseyder saden komen hier veel spader tot rypicheydt dan in Italien, overmidts ‘tghebreck van warmte: maer en zijn niet slechter ofte ergher dan die van Italien, jae oock de Terwe is hier te lande op veel plaetsen beter dan d Italiaensche. Oock en willen wy niet verswyghen dat d’aerdtrijck in dese Nederlanden, aenghesien het ghemeynlijck lichter ende ghemackelijcker is dan in Italien, wordt ghewonnen ende geackert met Peerden, niet met Ossen: behalven in de Kempen, daermen met Ossen ploeght ende ackert: die eenen tijdt van jaren ghearbeydt hebbende, ghemest ende vet ghemaeckt werden om t eten. Dese Landen brenghen veel Fruyts ende Ga naar margenoot+ Oefts voort, besonder Peyren, Appelen, Pruymen, Kersen ende Kriecken, Moerbesyen, Persen, Abrikotten, Okernoten, Haselnoten, Mispelen, ende op sommighe plaetsen oock Castanien. Maer d ander vruchten, behalven Peyren ende Appelen de welcke veelderley zijn, ende seer goedt, duerende ‘tgantsch jaer door, en hebben soo lieffelijcken smaeck niet, als die van Italien: noch en zijn oock niet soo volkomen, want zy niet warmten genoech en hebben. Vyghen, Amandelen, ende dierghelijcke vruchten wassen hier seer qualijck, want de warmte en kan die niet bewaren: noch veel min ende qualijcker Olyven, Orangieappelen, Limoenen, Citroenen, Granaetappelen, ende andere dierghelijcke edele vruchten: de welcke nochtans overvloedichlijck t alle tyden met de Zeevaert hier gebrocht worden uyt Spangien ende Portugael. Aengaende Wijngaerden die vindtmen van verscheyden soorten genoech in steden ende dorpen, maer seer luttel opt' veldt: want het schijnt dat de tijdt ende saysoen daer toe niet en dienen: niet te min ontrent Leuven, Namen, in d’landt van Luxemborg, ende van | |
[pagina 8]
| |
Luyck is de Wijngaerdt redelijck wel ghebouwt, soo datter Wijn wordt gemaect, maer slecht ende amper, midts dat de druyven niet rijp ghenoech en worden. Maer ‘tis wel geloovelijck, dat dit volck hem beghevende hoe langher hoe meer tot landtwinninghe, ende gheenen kost sparende, op meer ander plaetsen ende bequame ghelegentheden Wijngaerdt planten ende winnen sal: ghemerckt dat te Bruyssel, te Diest, ende by Antwerpen sommighe sulcks gheproeft hebben met redelijcken voorspoedt: aengesien oock dat de Wijn op sommighe plaetsen in Duytslandt wast, als tot Ceulen, daer de koude niet minder en is dan in d’meeste deel van dese Provincie. Ga naar margenoot+ Boomen vindtmen hier van alle soorten, seer hooghe, dick ende goedt tot timmer ende brant: maer luttel Lauwerboomen, ende noch min Cipresen, Pijnboomen, ende Dennenboomen: In stede van dien zijn hier veel Linden, den Olmboom seer ghelijck van ghedaente ende bladeren, maer schieten eer op in de hooghde, ende kryghen in sesthien oft achthien jaren eens mans dickte, voortbrenghende een seer groot ghetal van sekere witte bloemen, die een wyle tijdts oversoeten reuck geven: maer en draghen gheen vruchten, niet te min het hout is bequaem tot timmeren: oock worden daer af kolen gebrandt dienende om buspoeder te maecken, veel beter dan kolen van Wilghenboomen oft Poplieren. De Linde heeft tusschen de schorsse ende thout een seker wolle ghelijck Kennep, daer koorden ende banden af ghemaeckt worden: maer de bladeren hoe teer ende morwe dat die zijn, en behagen gheenerhande beesten om t eten. Daer en boven wassen in het bosch van Ardennen seer overvloedichlijck Ibenboomen, ende ooc tusschen Namen ende Hoey: welcken boom den Dennenboom ghelijck is, ende van den selven gheslachte: waer af besonderlijck worden ghemaeckt schoone ende goede Handtboghen ende Voetbogen: van het sap maectmen vergift, daermede de Koninck Cativulcus zy selven d’leven nam deur mistroosticheydt, vervloeckende Ambiorix met alle zijn daden ende aenslaghen, ghelijck Cesar betuycht in zijn Commentarien: Maer laet ons hooren wat Virgilius in zijn Georgica schrijft van de Linde en van den Ibenboom. At myrtus validis hastelibus, & bona bellon Hier is oock eenen besonderen aerdt van boomen, die moghelijck elders soo niet ghevonden en wordt, ghenoemt Abeelen, ende schijnt te wesen een gheslacht van witte Poplieren, wassende ghenoech in Brabant, seer bequaem tot menigerley werck, besonderlijck te Bruyssel. Dit landt en draecht gheen Saffraen noch ander Drogerye van weerden: noch de heylsame kruyden oft wortelen en wercken ghemeynlijck soo krachtelijck niet als in Italien ende in wel ghetemperde landen: hier om moet men in tyden van noodt dus te meer nemen ende ghebruycken: Niet te min tot verscheyden artsenyen ende medicynen en isser gheen Ga naar margenoot+ ghebreck van verscheyden venynighe kruyden, koude ende heete, inden derden ende vierden graedt, als Wolfswortel, ghenoemt Lycocton, ende int' ghemeyn Cappa Monachi: voorts Eghelkoolen, in het Latijn gheheeten Flammula pratensis: daer en boven Dolkruyt of groote Nascaye, in Latijn Solanum lethale: oock Scheerlinck, dat is Cicuta, ende meer andere. Iae hier zijn veel andere heylsame kruyden te winnen ende te vinden, heete, koude ende laxerende: soo daghelijcks de ghene wel beproeven ende bevinden die daer vlytichlijck acht op nemen. Ghelijck als hier t Antwerpen buyten Sint Iacobs poorte in ‘t dorp van Burgherhout, is den treffelijcken Hof van Meester Peeter Coudenberg Apoteker, een geleert ende deuchdelijck man, in welcken Hof behalven veel ghemeyne simple, die ghewoonlijck hier ende elders wassen, worden ghesien meer dan vier hondert soorten van uytlandtsche simple kruyden, die hy van alle kanten met seer groote neersticheydt ende swaren kost heeft ghekreghen. | |
Byvoeghsel.[Ghelijck oock binnen Leyden den Hof van de Universiteyt, tot oeffeningh ende onderwysinghe van de jonghe Studenten die in de Medecyne studeren, ten kosten van de Gheunieerde Landen, door den wijdberoemden Herbarist ende Docteur C. Clusius van Atrecht, van allen d’welck men kan bekomen, wel versien, door vlijt ende arbeydt van Dierick Clunt, Autheur des Byen boecx, van Haerlem, daer toe gecommitteert by den Heeren Staten der voorseyde Landen.]
Alsoo oock anderhalve myle van Brugghe, in de Heerlijckheydt van Meerkercke H. Karel van Sint Omer, Heer der selver plaetsen, een treffelijck Edelman, eenen wonderlijcken Hof heeft met ontallijcke soorten van kostelijcke simplen, ende duysentderley andere fraeye dinghen, die de plaetse met ‘tgene datter in is ende oock dien Heere eeuwichlijck vernaemt ende loffelijck maecken. Salaetkruydt, moeskruydt ende keuckenkruydt met heure wortelen ende bladeren zijn hier te lande overvloedigher, ende moghelijck beter dan in Italien. Ghelijck oock Cauwoerden, Concommeren Citrullen, Artichauten, Sparges, ende der ghelijck Hofghewas: met allerley roosen ende bloemen, seer schoon ende goedt: Oock somtijdts nae den saysoen wel redelijck goede Pompoenen ofte Meloenen. Welcke voorseyde kruyden ende hofghewas, ghelijck d’meeste deel van de voorghenoemde vruchten, insonderheydt by ghebracht zijn vande Italianen, die allengskens hebben overghevoert, gheplant ende in natuerlijck ghebruyck opghevoedt sulcke ende veel meer andere lusticheden, die dit landt hier te vooren noyt en hadde voortghebracht. Hier en is ten minsten in de koudtste Ga naar margenoot+ deelen des landts, gheen venynich ghedierte, als Nateren, Waterslangen, oft andere Slanghen ende Serpenten, ghelijck in Italien: | |
[pagina 9]
| |
noch groote Haechdissen, Stermolchen, Scorpioenen oft dierghelijcke: ten zy met onghewoonlijck seer lang duerende heet weder, dan siet men die somtijts by gevalle, maer swack van gheest ende van kracht. Maer in Hollandt, Zeelandt, ende andere plaetsen daer men turf uyt graeft, ende in groote bosschen, wordt ghevonden een soorte van Slanghen, Adders ghenaemt seer venynich ende arch. Daer zijn oock veel venynige Waterpadden ende Waterhaechdissen. Tot medicijn ende ander dierhelijcke, heeftmen hier vreemde venynen ende drogeryen daer tyriaeckel ende nuthridaet af ghemaeckt wordt. De Landouwe heeft meestendeels een lustich uytsien, overmidts de dick fraey gheplante ende wel ghesette bodinen, soo dat men bykants allessins wegh siet om te gaen: midts oock de seer lustighe groene beemden ende broecken vol van allerley weydende vee: welcken beemden, nae de ghemeyne meyninghe, veel groender ende lustigher zijn, dan in Italien: welck comt, soo ick my laet duncken, door de overvloedighe vochticheydt der aerden, midts de leeghe ende nederighe gheleghentheydt: waer af te weyden seer groeyende ende goedt zijn tot voeyeringhe, bynae het gantsche jaer door. Ga naar margenoot+ Allerley tam ende ghemoedich Vee bequaem tot spyse, is hier te lande overvloedich, uytghenomen Buffels. Besonder zijn in Vrieslandt ende Hollandt seer groote Ossen, jae soo onmatelijck, dat dicwils eenen weecht meer dan sesthien hondert ponden dies lands, het pondt gherekent op sesthien oncen, maeckende int' heel meer dan twee duysendt Italiaensche ponden. Ia den Grave van Hoochstrate is te Mechelen gheschoncken geweest eenen soo seer grooten ende vetten Vriesschen Os, dat hy woech twee duysent vijf hondert ende achtentwintich hierlandtsche ponden: ende tot een waterteecken is in den inganck van des voorseyden Graven Paleys desen Os na het leven uytgheschildert, ende daer by ghestelt dagh ende jaer als hy gheschoncken werdt, ghelijck men op den dagh van heden sien mach. De Hamels zijn oock hier te lande over al seer groot: ende het vleesch van Ossen ende van Hamels is seer lecker ende uytnemendt goedt: soo dat naet' segghen van de Ouders voortijdts, ende ‘tsmaecken van het volck dees tijdts, dies gelijck ter wereldt niet en is, uytghenomen d’Engelsche Ossen, die moghelijck dese te boven gaen in volkomenheydt. De Kalverten, Gheytkens ende Lammekens zijn oock seer goedt ende wel smaeckende: maer niet ghelijck in het meeste deel van Italien: de oorsake is om dat zy te vroech van d’melck ghespeent worden. Alle dese beesten overmidts de goedtheydt ende lieffelijckheydts des Lochts zijn wonderlijcken tam ende ghemoedich: soo dat de Stieren weynich wilder zijn dan de ghemeyn Ossen in Italien. Maer dese beesten zijn hier seer vruchtbaer: want in Hollandt, Vrieslant ende sommighe plaetsen van Vlaenderen worpen ende lammeren de Schapen drie ofte vier Lammekens t'eener dracht: de Koeyen kalven dicwils t'eener reysen twee Kalveren: gheven oock seer goeden ende leckeren Kaese, ende goede Botter ‘theel jaer deur, soo overvloedichlijck, besonder in Hollandt, dat het schier onghelooffelijck ware. Want ‘tis blijckelijck dat t'Somertijdts een Koe alleene ghemeynlijck alle daghen gheeft acht ende tien ghelten melcks: de ghelten doende wat meer dan een halve quarte of flessche van Florence: soo dat het landt, welck een onspreeckelijcke menichte verbesicht ende verbruyct, daer af niet alleenlijck wel versien en blijft: maer wordt oock in ander landtschappen ghevonden ende verkocht met menichte. Hier worden luttel Schapenkesen gemaeckt, ende noch veel min Gheytenkaesen: want Koeyenkaese beter ende orborlijcker is. Het landt, ende besonder Hollandt, Vrieslandt, Ghelderlandt ende Vlaenderen, brengt voort machtich ghetal van groote, hupsche ende frissche Peerden, zeer goedt tot alle werck, besonder ter oorloghen, soo dat men dierghelijck van sterckte niet lichtelijck en vindt int' rennen ende steecken met de lancie: maer zijn wat te swaer, besonder van hoofde, ende herdt te handelen ende te beryden, uytghenomen meestendeels de Vlaemsche. De Wolle des landts is grosachtich, noch en ghelijckt by de Spaensche niet van goedtheydt, ende min by d Engelsche: oorsake is de Locht: ende oock overmidts de seer vochtighe ende welvoedende weyden, hebben de beesten hier veel grover, langher ende rouwer hayr ende wolle. Het landt en gheeft noch Sout, noch Alluyn, noch Solfier: behalven het landt van Luyck: ende veel min berghwerck oft metalen Mynen van eenigher weerden: behalven Yser, ende wat Loots ende Copers: niet te min waer de nature des landts ghebreckelijck is, daer vervult dat der menschen kloeckheyt: want deur behendicheydt ende neersticheydt, versien zy heur volherdichlick ende overvloelijck van ander landen, soo dat zy gheen ghebreck en lyden, maer hebben van dese ende alle andere dinghen sulcke menichte (soo hier nae in de beschryvinghe van Antwerpen verhaelt sal worden) dat daghelijcks ander verscheyden vreemde Landen heur hier komen versien teghen den noodtdrift. Het brenght voort groote menichte van Mee, ghemeynlijck Rotte ghenoemt, niet alleenlijck tot ghebruyck van den selven lande, maer versiet daer mede eenen grooten deel van Europa. Hier wast oock seer goedt Weedt, nochtans luttel: maer Vlas ende Kennep in groote overvloedicheydt. |
|