Visies op Vondel na 300 jaar

[p. 72]

Vondels Brvyloftbed
voor het huwelijk van Pieter Cornelisz. Hooft en Leonora Hellemans, bezien tegen de achtergrond van het genre der tafel- en bruiloftsspelen in de XVIIde eeuw

Op 30 november 1627 trad de weduwnaar P.C. Hooft in het huwelijk met de tweeëndertigjarige Leonora Hellemans, zelf weduwe van Jan Baptist Bartolotti¹. ‘Op dat huwlyck schreeven d'uitsteekendste Dichters dezer eeuwe treflyke bruiloftsdichten, Vondel en Laurens Reaal, in 't Hollandtsch, Caspar Barlaeus, in 't Latijn...’.

Dit deelt de biograaf Geeraardt Brandt ons mee in zijn beschrijving van het leven van P.C. Hooft². In de biografie van Joost van den Vondel daarentegen verzuimt hij de gelegenheidsverzen op Hoofts huwelijk te vermelden³. Toch verdient het Brvyloftbed onder de epithalamische poëzie van Vondel een bijzondere plaats. Het werd niet alleen geschreven voor een zo belangrijke figuur als P.C. Hooft⁴, wat voor sommigen een aanleiding was om Vondels verzen te beschouwen als illustratie van de relatie tussen beide dichters⁵, maar het is een van de weinige XVIIde-eeuwse gedramatiseerde huwelijksdichten en het enige onder Vondels bruiloftsverzen waarin verschillende personages een rol toebedeeld krijgen⁶.

Inderdaad zijn dergelijke bruiloftsspelen - wij aarzelen geen ogenblik de gedramatiseerde bruiloftsdichten zo te noemen - veel minder talrijk vertegenwoordigd dan de niet-gedramatiseerde epithalamia. Zo is Vondels Brvyloftbed het enige onder zijn 51 bruiloftsdichten en -liederen dat de naam bruiloftsspel verdient⁷. Van de 9 bruiloftsdichten uit G.A. Bredero's Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-boeck⁸ heeft alleen het Bruylofts-Dicht Ter eeren Daniel Vorstens Ende Cornelia Michiels het karakter van een tafel- of bruiloftsspel⁹ en geen van de 6 bruiloftszangen of -dichten van Hooft is geschikt om te worden opgevoerd¹⁰. Een onderzoek naar de frequentie van gedramatiseerde en niet-gedramatiseerde epithalamia in de XVIIde eeuw zou, hoe interessant ook, hier te veel tijd vergen, zelfs indien het beperkt zou blijven tot die auteurs van wie er ook tafel- of bruilofts-spelen overgeleverd zijn. Maar een vluchtig overzicht van het werk van deze auteurs wijst toch ook al in dezelfde richting: een overvloed van niet-gedra-

1 H.W. van Tricht. P.C. Hooft. Arnhem 1951, p. 123.

2 G. Brandt. Het leven van Pieter Corn. Hooft en de lykreeden. Ed. P. Leendertz jr. 's-Gravenhage 1932, p. 16.

3 G. Brandt. Het leven van Joost van den Vondel. Ed. P. Leendertz jr. 's-Gravenhage 1932, p. 19-20. Wel wordt op blz. 55-56 ‘in zyn gedrukte Poëzy... noch geen kleen getal van Bruiloftdichten...’ vermeld en ook het laatste ‘Bruiloftdicht op het huwelyk van Sybrant de Flines met Agnes Blok, in September des jaars MDCLXXIV, toen hy zyn zevenentachtigste jaar op weinig weeken na hadt bereikt’.

4 Een overzicht van Vondels verzen ter gelegenheid van belangrijke huwelijken vindt men in het ‘Register’ bij De werken van Vondel. Ed. J.F.M. Sterck, H.W.E. Moller, C.R. de Klerk e.a. [WB-editie]. Amsterdam 1927-1940. 10 dln. onder Bancket (Ridderlyck), Bede (aen het Westewindeken), Bruidegom, Bruiloft (De, Ter, Op de), Bruiloftlied(t), Bruyloft (van Cana), Bruylofts-Reffereyn, Bruilofts-Zang, Fackel, Feest, Haven, Honinghkorf (De), Hoogtyt (De), Hymen (De), Lantgezang ter bruilofte, Leeuw (David), Mayboom, Trouringk en Vossius (Mattheus), alle opgedragen aan figuren uit ambtelijke, diplomatieke, juridische, religieuze, wetenschappelijke en culturele kringen. Cfr. ook: Vondel. Volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza. Ed. A. Verwey. Amsterdam 1937, p. 841-79. Naast het Brvyloftbed (WB 3, p. 153-74), vermeld ik nog De Salige Toortsen van... Alard Krombalck en... Tessel-schade Roemer Visschers, in 1623 geschreven voor het huwelijk van Roemer Visschers' jongste dochter, Maria Tesselschade die, zoals Hooft, de dichtkunst beoefende (WB 2, p. 460).

5 Cfr. J.W. Muller. ‘Hooft en Vondel’ NTg 24 (1930), p. 113-30 en vooral 121-22.

6 Alhoewel in enkele bruiloftsdichten van Vondel de woorden van bepaalde personages, hetzij bruid of bruidegom, hun ouders of verwanten, meestal ook goden, in directe rede weergegeven worden, dient het bruiloftsdicht toch door één persoon, de dichter of spreker, te worden voorgedragen. Dit is bv. het geval in De Salige Toortsen, waarin de woorden van Juno, Apollo, Bacchus, Jupiter en die van de zuster van de bruid worden geciteerd, in de Fackel van Dr. Joan Blaev en Geertrvit Vermevl (WB 3, p. 416), waar Venus zich tot de bruidegom richt, in De Bruyloft van Joan van de Pol en Dvifken van Gerwen (WB 3, p. 506), waarin naast enkele goden, de vader van de bruidegom tot slot aan het woord gelaten wordt of in het Ridderlyck Bancket voor Adam van Lochorst en Cornelia Paavw (WB 3, p. 788) waar een gesprek tussen Venus en Cupido wordt verhaald. Dit laatste procédé wordt ook nog in andere dan de geciteerde bruiloftsdichten aangewend. Het Bruiloftlied voor Guglielmo Bartelotti van den Heuvel en Jakoba van Erp (WB 3, p. 612) werd waarschijnlijk wel door 3 personages voorgedragen of gezongen, aangezien boven elk van de 3 tienregelige strofen resp. de namen van Merkuur, Pallas en Venus worden vermeld, die zich achtereenvolgens richten tot de bruidegom, de bruid en het bruidspaar. Toch kan dit korte bruiloftslied niet worden vergeleken met het 484 verzen tellende Brvyloftbed dat bovendien nog een inhoudsopgave en rolverdeling bevat.

7 Hierop werd reeds gewezen door J. Vorrink. Het minnedicht in de zeventiende eeuw. Leiden 1919, p. 134 en P. Leendertz jr. Het leven van Vondel. Amsterdam 1910, p. 119 die het als tafelspel beschouwt waarvan het bruiloftsspel een variant is.

8 G.A. Bredero. Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-boeck. Ed. G. Stuiveling, A. Keersmaekers, C.F.P. Stutterheim e.a. Culemborg 1975, resp. p. 91, 147, 183, 230, 330, 445, 533, 563 en 599.

9 Bredero, Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-boeck. Ed. Stuiveling, p. 330. Hoewel dit bruiloftsdicht geen expliciete rolverdeling bevat, wordt de komst van de verschillende personages door de acteurs zelf aangekondigd bv. in vzn. 21-24a, 39, 65, 81-82, 119 en 136. Naast dit bruiloftsspel kan Bredero's klucht Symen sonder Soeticheydt, misschien opgevoerd bij een bruiloftsfeest, worden beschouwd als tafel- of bruiloftsspel cfr. P. Pikhaus. ‘G.A. Bredero's Symen sonder Soeticheydt, een tafelspel?’ In: Jb. De Fonteine 23-24 (1973-74), p. 167-86.

10 P.C. Hooft. Gedichten. Ed. F.A. Stoett. 2e herz. en verm. dr. Dl. 1. Amsterdam 1899, resp. p. 43, 73, 106, 195, 256 en 278. Wel bezitten we nog vier tafelspelen van Hooft (Hooft, Gedichten. Ed. Stoett. Dl. 2, p. 3-43) waaronder het Bruiloft-spel (p. 11-17) dat gespeeld werd ‘ter bruiloft van Catharina Quekels met Campen. Anna Bannings met Mirop’; dit spel wordt inderdaad ‘bruiloftspel’ en niet ‘bruiloftsdicht’ betiteld.

[p. 73]

matiseerde bruiloftsdichten¹¹ met als rari nantes enkele gedramatiseerde bruiloftsdichten of -spelen. Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken dat de meeste studies aandacht wijdden aan het gewone epithalamium met uitsluiting van de gedramatiseerde vorm ervan¹². Vandaar dat elk xviide-eeuws bruiloftsdicht dat kon worden opgevoerd door verschillende spelers en zeker dat van Vondel, onze belangstelling verdient. Dergelijke bruiloftsdichten wortelen in een oudere traditie, namelijk in die van het tafel- en bruiloftsspel, speltypes die een eeuw vroeger reeds een grote populariteit genoten bij de rederijkers. Oorspronkelijk werden ze opgevoerd bij allerlei feestelijke gelegenheden als driekoningen- en vastenavond, bruiloften en rederijkersbijeenkomsten, nieuwjaars- en koningsfeesten¹³, maar in de xviide eeuw werden ze bijna uitsluitend voor bruiloften geschreven. J.J. Mak vraagt zich terecht af ‘of het tafelspel als genre er niet helemaal zou zijn aangegaan, indien de bruiloft niet vroeg om een passend spel, teneinde in de aristocratische kringen, die anders aan deze volkskunst met minachting zouden zijn voorbijgegaan als tegenwicht te dienen voor de lucullische tafelvreugden en alzo de culturele standing op te houden’¹⁴. Inderdaad zijn in de xviide eeuw de begrippen tafel- en bruiloftsspel ongeveer samengevallen¹⁵. Het ligt dus voor de hand dat enerzijds een aantal kenmerken van het xvide-eeuwse tafelspel behouden zullen blijven in het xviide-eeuwse bruiloftsspel, maar dat anderzijds bepaalde motieven en procédés meer verwantschap zullen vertonen met het nieuwmodische en veel populairdere bruiloftsdicht. Het Brvyloftbed Van den E. Heere, Pieter Cornelisz. Hoofd, Drost van Muyden, Baljuw van Goeyland, En de E. Ioffr^e. Helionora Hellemans, Den 30 van Slaghmaend des Iaers 1627 is hiervan een treffend voorbeeld¹⁶.

Het eigenlijke bruiloftsspel wordt voorafgegaan door een ‘klinckdicht’ Aen den Heer Drost en sijne E. Bruyd¹⁷ en afgesloten met een veertigtal verzen Aen de Bruid. Het sonnet behoort, zoals de meeste van Vondels 37 ‘klinkdichten’ tot de opdrachtverzen vóór zijn eigen publikaties. Het is op Ronsardiaanse wijze opgebouwd: twee rijmklanken in het octaaf, omarmend geschikt; ccd eed in het sextet; het is geschreven in alexandrijnen¹⁸. Het eerste kwatrijn bevat een apostrofe tot het echtpaar waarbij bruidegom en bruid vergeleken worden met zon en maan, terwijl ‘vermeerdering van Starren’ (v. 4) een talrijk nageslacht in het vooruitzicht stelt. De voorstelling van de bruidegom als zon waarvan de maan haar glans ontvangt en van de bruid als maan die haar zon overal volgen moet, komt veelvuldig voor in de xviideeeuwse bruiloftspoëzie, terwijl ook de belofte van nageslacht een constante vormt zowel in het epithalamium van de Oudheid als in dat van de Renaissance¹⁹. Echo's van beide motieven zullen in het eigenlijke bruiloftsspel doorklinken. In het volgende kwatrijn zorgen de schittering en de voortreffelijkheid van de ‘tweelingkroonen’ (v. 5), de ‘hoofdlichten’ (v. 7), namelijk het bruidspaar dat zich nu onder de goden bevindt, voor een sterke contrastwerking met de ‘roockerige torts’ (v. 8) die de lofverzen van de aardse dichter voorstelt. De tegenstelling tussen Vondels eigen verzen en Hoofts hoog-

11 Dit is bv. ook het geval bij Th. Rodenburgh, J.J. Starter en J. Ysermans. Cfr. L. Forster. The Icy Fire. Five Studies in European Petrarchism. Cambridge 1969, p. 105: ‘It is noticeable that it (the epithalamium) seems to have been most popular in middle-class Holland’.

12 Forster, The Icy Fire, p. 88-121 en 176 noot 1 bij p. 89. Verder verwijs ik naar twee onuitgegeven proefschriften, namelijk C. Riebus. Het epithalaam in de Nederlandsche letterkunde der zeventiende en der achttiende eeuw. Gent 1946 waarin bruiloftsspel en -lied niet worden behandeld en K. Janson. Het genre der epithalamia. Nederlandse bruiloftsdichten geschreven tussen 1610 en 1640. Leiden 1975 die in zijn inleiding bruiloftsliederen expliciet uitsluit en als epithalamia beschouwt ‘gedichten, die geschreven zijn ter gelegenheid van een bruiloft, met de bedoeling om tijdens het feest voorgedragen te worden’ (blz. 3) en niet ‘opgevoerd’; toch wordt ook Bredero's Bruylofts-Dicht Ter eeren Daniel Vorstens Ende Cornelia Michiels behandeld.

13 Cfr. P. Lammens-Pikhaus. ‘Het tafelspel bij de Rederijkers’. NTg 69 (1976), p. 181-82.

14 J.J. Mak. Uyt ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956. Zwolle 1957, p. 204-05.

15 Mak, Uyt ionsten versaemt, p. 205.

16 Cfr. J.H.W. Unger. Bibliographie van Vondels werken. Amsterdam 1888, p. 45-46 nr. 56. Wij hebben gebruik gemaakt van de tekst in WB 3, p. 153-74 welke afgedrukt werd naar de tekst van de eerste uitgave (T'Amsterdam, By Willem Iansz Blaeu, inden Gulden Sonnewijser, 1627) en van I.V. Vondel. Verscheide Gedichten; Bestaande in Zegezangen, Klinkdichten, Lof- en Eerrijmen, Bruiloftdichten, Lijk- en Grafdichten, Mengelrijm, en Zangen. Verzamelt door D.B.D.L.B. Aemsteldam 1644, p. 236-51, in de universiteitsbibliotheek te Gent bewaard onder de signatuur BL 8390.

17 In Vondel, Verscheide Gedichten werd dit sonnet niet afgedrukt, wel de verzen Aen de Brvit die als ondertitel kregen Op haren Bruidegoms wapen.

18 L. Strengholt. ‘Sonnetten en pseudosonnetten bij Vondel’. TNTL 86 (1970), p. 194-96.

19 Cfr. Janson, Het genre der epithalamia, p. 6 en 8 waar de voorschriften van de Oudheid (Catullus) en die van J.C. Scaliger in zijn Poetices libri septem. z.pl. 1551. Boek 3, hoofdst. 101, m.b.t. het nageslacht worden gegeven en cfr. Forster, The Icy Fire, p. 106 die eveneens Scaliger aanhaalt. Het motief van zon-maan-sterren komt zowel in bruiloftsdichten als -spelen voor. In een van Rodenburghs tafelspelen Bruylofts-Eer-Gaef verschenen in Eglentiers Poëtens Borstweringh... Amsterdam 1619, p. 191-211 bieden de personages op p. 208-209 de bruid een voorstelling van de ‘Maen’ (v. 435) aan, de bruidegom krijgt er een van de ‘zon’ (v. 436) en samen ontvangen zij ‘twee sterren’ (v. 449). De belofte van nageslacht hoort ook thuis in de christelijke sfeer, cfr. De huwelijksliturgie (Winkler Prins encyclopaedie. Onder red. van E. De Bruyne, G.B.J. Hiltermann en H.R. Hoetink. Dl. 11. Amsterdam-Brussel 1951⁶, kol. 58-59).

[p. 74]

staande poëzie wordt verder uitgewerkt in de eerste terzine, terwijl de laatste 3 verzen de eigenlijke opdracht van het Brvyloftbed aan de Drost en zijn bruid bevatten. Al blijven Vondels verzen ver beneden de waardigheid van de Drost, toch vindt hij de moed ze aan het echtpaar aan te bieden want ‘geen’ gift van godheên wordt veracht,/ Tsy datmen haer een lam, of honderd veersen slaght'²⁰ (vzn. 12-13). Terwijl het sonnet gericht was tot het bruidspaar en vooral ontzag voor Hoofts waardigheid en literair talent uitdrukte, zijn de verzen Aen de Bruid een lofzang op zijn echtgenote. Dat de bruiloft voorspeld werd in het wapen van Hooft (vzn. 1-8) is slechts een variant van de idee dat huwelijken door de goden of godheid worden voorbeschikt en soms in een droom of verschijning aan de dichter, bruidegom of bruid bekend worden gemaakt²¹. Na een apostrofe tot de bruid waarbij gealludeerd wordt op haar schroomvalligheid (vzn. 9-16)²², steekt de dichter de loftrompet over het bruidspaar (vzn. 25-29):

Elck syn' weergade om de kroon vleyt.
Louter geest hier enckle schoonheyd
Swangert; baertse een' jongen soon,
Tis gewis een tweede Adoon:
Baertse dochters, 't sijn Helenen

Het prijzen van de bruidegom om zijn verstandelijke capaciteiten en van de bruid om haar schoonheid is de meest voor de hand liggende lof in het xviide-eeuwse bruiloftsdicht²³. Ook de voorstelling van de ogen van de bruid die als ‘gitten, tweelingkolen/ Koegels’ (vzn. 34-35) de bruidegom diep in het hart treffen, hoort thuis in neoplatonische sfeer²⁴. In deze gepaard rijmende trocheïsche verzen voor Leonora Hellemans maakt Vondel gebruik van voor het genre traditionele en stereotiepe ideeën, motieven en topoi die de zeventiende-eeuwer in elk bruiloftsdicht verwachten kon. Daarnaast brengt hij niets nieuws, wat misschien de reden is waarom vooral Aen de Bruid ‘ware bezieling en hartelijkheid mist’ en de verzen ‘opgeschroefd en gekunsteld’ worden genoemd²⁵. Dat Vondel boven traditie en genrevoorschriften kon uitstijgen, zelfs in zijn gelegenheidspoëzie, bewijst het eigenlijke bruiloftsspel ‘met het in zijn soort onovertrefbare, feestdicht van Cupido dat de kern vormt van het Bruyloftbed voor Hooft en Eleonora Hellemans (1627)’²⁶.

Na een opgave van de ‘Inhovd’ en de namen van de ‘Personagien’ vangt het eigenlijke Brvyloftbed aan met een lange monoloog van Ganymedes (vzn. 1-146). Hierin vertrekt hij van de algemene constatering ‘Der dingen waerde in 't algemeen/ Bekentmen door verscheydenheên’ (vzn. 7-8). Voorbeelden hiervan zijn de goden die soms genoeg hebben van ‘al het soet’ en het ‘eeuwigh schitterende licht’ en zich aangetrokken voelen door de tegenstelling en het anders zijn van ‘'t suur’ en van de ‘duysternis’ (vzn. 1-6); of de verzen 12-14:

20 Het einde van een versregel wordt aangegeven met een enkele schuine streep.

21 Cfr. Vondels Geluck op het Huwelyck van Michiel Pompe en Adriane van Beveren (WB 3, p. 606) waarin het bewerken van het huwelijk aan Venus wordt toegeschreven; ook in het Ridderlyck Bancket (WB 3, p. 788) waar Venus Cupido het bevel geeft haar werk te voltooien; dezelfde godin geeft de bruidegom de opdracht een bruid te zoeken in de Fackel (WB 3, p. 416; in De Salighe Toortsen (WB 2, p. 460) zien we verzamelde raad der goden overleg plegen over de gewenstheid van het huwelijk; in De Feest van Hillebrand Bentes en Katharine Baeck (WB 3, p. 784) verschijnt de overleden broer van de bruid en overtuigt haar de geduldige bruidegom niet langer op de proef te stellen; Bredero noemt in zijn Bruylofts-Dicht Ter Eeren Pieter Benoyt, en Anna De Marees (Bredero, Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-boeck. Ed. Stuiveling, p. 599-600) God ‘Wet-gever vande Echt’ (v. 15), ‘die onse sinn'lijckheyden/ Na zijnen wille weet bequamelijck te leyden’ (vzn. 25-26).

22 Dit is een van de vele gemeenplaatsen m.b.t. de bruid in de xviide-eeuwse bruiloftspoëzie, cfr. Janson, Het genre der epithalamia, p. 63.

23 In 68% van de door Janson onderzochte bruiloftsdichten werd de bruid geprezen om haar schoonheid; voor de bruidegom golden geestelijke gaven als moed, wijsheid, geleerdheid enz. als voornaamste eigenschappen in 75% van de stukken, cfr. Janson, Het genre der epithalamia, p. 74-75.

24 F. Veenstra. Ethiek en moraal bij P.C. Hooft. Twee studies in renaissancistische levensidealen. Zwolle 1966, p. 143-46, geciteerd in Janson, Het genre der epithalamia, p. 92.

25 Muller, ‘Hooft en Vondel’. NTg 24 (1930), p. 122 waar P. Leendertz jr, Het leven van Vondel, p. 119 wordt geciteerd.

26 W.A.P. Smit. Van Pascha tot Noah. Een verkenning van Vondels drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur. Dl. 1. Zwolle 1956, p. 100.

[p. 75]

 

Soo blinckt Iupijns by Plutoos staf;

 

Een god by 't menschelijck geslaght;

 

En starregoud in 's aerdrijcx nacht

welke tegenstellingen de lezer herinneren aan het contrast tussen de schittering van het bruidspaar en de nietigheid van de aardse dichter uit het sonnet. Ook Ganymedes zelf moet de waarheid van dit algemeen gezegde toegeven: ‘Dit ondervind ick, onderwolck/ Gedaelt by sterflijck bruyloftsvolck’ (vzn. 15-16). Met deze woorden komt hij meteen ter zake en geeft een eerste concrete verwijzing naar het bruiloftsfeest en de -gasten (vzn. 27-30), het wandtapijt waarvoor het bruidspaar heeft plaatsgenomen (v. 20) en de bruiloftsklederen (vzn. 25-26)²⁷. Allusies op het bruidspaar, de bruiloft en het bruiloftsfeest zijn legio; in de vzn. 45-54 worden ‘'t vrolijck bruylofthuys’ en ‘het tafelbedde van den Drost’ vermeld, in v. 120 landt Ganymedes met de arend ‘op 't bruyloftsdack’, in vzn. 141-142 verschijnen Venus en Poësy ‘ter bruyloftsfeest’ en in v. 163 vermeldt Venus dat niets haar reis ‘na dees' bruyloftlijcke saelen’ kon verhinderen want ‘'Tis billyck dat ick eer' den Drostelycken Hymen’ (v. 175); in vzn. 184-189 onthult zij de ware bedoeling van haar komst: viering van haar zoon Cupido die zij toevertrouwde aan ‘'t Hoofd der dichteren’ om van hem een volmaakt beoefenaar van de ‘Duytsche poësy’ (v. 182) te maken. Zij gaat verder (vzn. 186-188):

en zedert nam ick voor
Dees' bruylofteer met d'eer myns soons te menighvuldighen,
En hem, soo hy 't verdiende, in 't openbaer te huldighen

Ook Poësy, Venus' ‘speelnoot’, maakt haar verplichtingen aan Hooft bekend (vzn. 201-05) en om beurt roemen zij de literaire verwezenlijkingen van de bruidegom (vzn. 206-55); in vzn. 316-17 wordt Cupido aangespoord voor de gasten bewijs te leveren van zijn dichterlijk talent met een gedicht waarin naast directe toespreking van bruid en bruidegom (vzn. 319-24, 339-42, 345-60, 379-402, 421-32), talrijke allusies op het bruidspaar voorkomen. Rechtstreekse apostrofes tot het echtpaar en de gasten komen, zoals in Cupido's feest- of bruiloftsdicht, in het gehele bruiloftsspel voor. Zo vertelt Ganymedes aan het publiek hoe Jupiter hem de opdracht gaf zich, gezeten op de ‘fieren arends rugh’ (v. 45), te spoeden naar Hoofts bruiloftsfeest om hem de ‘soeten nectardranck’ (v. 47) te schenken; hoe net vóór zijn vertrek ‘koning Henrick uyt den drang/ Der halve goden’ (vzn. 62-63) naar hem toekwam met het verzoek, Hooft, ‘Die sijn onsterffelijck papier’ (v. 68) met zijn ‘onsterffelijcke daen/ Soo trots en loflijck heeft belaên’ (vzn. 69-70), te groeten, hem dank te betuigen en hem ertoe aan te sporen, naast de beschrijving van zijn leven en uitvaart, ook zijn opneming onder de halfgoden te verheerlijken. Ganymedes' verhaal gaat verder met het relaas van de wensen, welke door Hendrik IV aan Hooft worden aangeboden. En met de

27 G.D.J. Schotel. Het oud-Hollandsch huisgezin der zeventiende eeuw. 2e verb. dr. Leiden z.j., p. 244 voor de beschrijving van het wandtapijt en p. 51-55 voor de klederen.

[p. 76]

woorden ‘Hy had volseyd, en d'adelaer/ sich gaf ter vlught’ (vzn. 115-16), beschrijft Ganymedes hoe de arend ten lange laatste de tocht aanvatte en met hem landde ‘op 't bruyloftsdack’ (v. 120). Ganymedes' verhaal (vzn. 32-120) is dus tot de hele ‘van vreughd begote schaer’ (v. 28) gericht, terwijl de wens van Hendrik iv alleen voor Hooft, de bruidegom, is bedoeld (vzn. 103-14). Ook het einde van Ganymedes' monoloog (vzn. 121-40) waarbij hij Jupiters geschenk ‘dees' nectarkan’ (v. 122) en koning Hendriks boodschap en groet overmaakt, is uitsluitend tot het echtpaar gericht. Contact met en allusies op een aanwezig feestgezelschap zijn belangrijke aspecten van het tafelspel in de xvide eeuw²⁸; zij worden in 96,5% van de gevallen gerealiseerd. In het xviide-eeuwse bruiloftsspel komen deze factoren nog sterker op de voorgrond: in alle door mij onderzochte spelen²⁹ werden bruidegom en bruid veelvuldig toegesproken, een aspect dat ook voor het niet-gedramatiseerde epithalamium geldt. Hier vinden we een eerste illustratie van de raakpunten die beide genres onvermijdelijk met elkaar gemeen hebben; zij werden immers voor dezelfde gelegenheden geschreven en onder gelijkaardige omstandigheden voorgelezen of opgevoerd.

Het meest voor de hand liggende kenmerk van het tafelspel in de xvide eeuw, namelijk het spelen rondom een tafel, blijkt niet zo duidelijk uit de teksten. Slechts in 47% van de spelen wordt de tafel waaromheen geacteerd werd expliciet vermeld of zijn er concrete verwijzingen naar spijzen en dranken die er wel ten overvloede voorhanden zullen zijn geweest. Ongeveer dezelfde verhouding trof ik aan in het xviide-eeuwse bruiloftsspel. Daar vond ik in 46% van de spelen verwijzingen naar de tafel, zoals die in v. 54 van het Brvyloftbed. Daartegenover moet 54% van de stukken dergelijke aanduidingen missen.

Verwantschap met het oudere tafelspel vertoont Vondels Brvyloftbed ook al door de aanwezigheid van een present of geschenk. Ganymedes vertelt hoe Jupiter hem de opdracht gaf ‘Gelaên met soeten nectardranck,/ Ter stedewaert’ te vliegen (v. 47) en bruiloftsfeest van Hooft met de ‘frisschen most’ (v. 53) te vereren³⁰. Hoewel de nectarkruik, anders dan in de meeste tafel- en bruiloftsspelen, in het begin van het spel wordt aangeboden en ook niet dezelfde, onmisbare plaats inneemt als de geschenken in de xvide-eeuwse presentspelen³¹, is het gebruik maken van dit procédé ongetwijfeld een gelukkige vondst. Daardoor heeft Ganymedes immers meteen een verklaring voor zijn aanwezigheid op het bruiloftsfeest; meer nog, het goddelijke geschenk wordt de bruidegom aangeboden als loon, omdat ‘dick’ sijn gulden mond/ Lofsangen uyt de laeghte sond/ Ten starrenwaert (vzn. 55-57), waarmee de lof van Hoofts dichterlijke talenten kan worden ingezet. Ook in de xviide-eeuwse tafelspelen bieden de spelers vaak samen met hun wensen geschenken aan, in tegenstelling met de niet-gedramatiseerde epithalamia waar zelden of nooit sprake is van een gift³². In Hoofts Bruyloft-spel van Min, Heusheit en Nacht schenken de acteurs het bruidspaar ‘Twee harten bey gewont met eenen heusschen

28 Voor de tafelspelen van de XVIde eeuw cfr. Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’, NTg. 69 (1976), p. 180-81 waar er 73 spelen werden onderzocht, terwijl ik hier percentages geef voor 83 spelen.

29 Voor de XVIIde eeuw heb ik 15 bruiloftsspelen onderzocht: 4 tafelspelen van Hooft (Hooft, Gedichten. Ed. Stoett. Dl. 2, p 1-43), 3 tafel- of bruiloftsspelen van Rodenburgh (Eglentiers Poëtens Borst -weringh, p. 191-256), Starters Kluchtigh Tafel-Spel Van Melis Tyssen (J.J. Starter. Friesche Lust-Hof. Ed. J.H. Brouwer. Dl. 1. Zwolle 1966, p. 251-55), Z. Heyns' Bruylofts Tafel-Spel (Emblemata, Emblemes Chrestienes, et Morales... Rotterdam 1625, fol. 51v-55v), S. van Hoogstratens Bruilofts tafel-spel of Parnassus eer-gaef (Uyt-spanning Der Vernuften... Gorinchem 1686², p. 379-92), Bredero's Symen sonder Soeticheydt (G.A. Bredero. Kluchten. Ed. Jo Daan. Culemborg 1971, p. 105-41); het Bruy-loft Spel van Ioan Ysermans (Encomivm Matrimonii... Antwerpen 1628, p. 159-229), het Tafelspelletje, op het Trouwfeest van de Twee die 't Paartje zijn (Studentenhaver,... Door de Poéet van 't Gelukkig Eiland. z. pl. 1658, p. 125-62), het anonieme Bruylofts Tafelspel... Amsterdam 1647, A2r-B4v en het Tafelspelletje Ter Bruilofte van... Antony Tael En... Brechtland Brasser. Door Diederyk Buysereo. z.pl. 1691. ryk Buysero. z.pl. 1691.

30 De kruik met nectar wordt nog vermeld in v. 61 en v. 122.

31 Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’, NTg 69 (1976), p. 185-87.

32 In geen van de hierbovenvermelde proefschriften (cfr. noot 12) wordt ook maar enig geschenk vermeld en slechts in één van de onderzochte epithalamia komt een present voor, nl. in Bredero's Bruylofts-Dicht Ter eeren Daniel Vorstens Ende Cornelia Michiels (Bredero, Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-boeck. Ed. Stuiveling, p. 331), waar Jupijn en Ganymedes het gezelschap als ‘Bruyloofts-Gaef’ (v. 37) eveneens ‘de soete Nectar’ (v. 32) komen schenken.

[p. 77]

schicht/ Vast aen malcaer gehecht, in een gedraeyt wel dicht’ (vzn. 179-80). Dit geschenk is te vergelijken met het ‘harte vleesch, daer t' yser noch in steeckt’ ‘(v. 352) dat in een anoniem Brvylofts Tafel-Spel van 1647 aan de gasten wordt aangeboden of met het symbolische geschenk “Heusche Trouvve” dat Vreucht en Druck in Z. Heyns’ Bruylofts Tafel-spel bij zich hebben³³. Dergelijke geschenken moeten zeer populair zijn geweest; dezelfde motieven en voorstellingen werden uitgewerkt in het bruidsboeket of de bruidskroon die in de feestzaal van de zoldering boven de hoofden van het echtpaar neerdaalde³⁴. Afbeeldingen van een trouwtempel of huwelijksaltaar kwamen ook voor op bruiloftsprenten in de voor de gelegenheid samengestelde liederenbundels. ‘Zij werden of als een enkele gedachtenisprent aan de gasten gegeven, of als titelplaat bij de bruiloftsgedichten gevoegd’³⁵. Soms deelde men onder de genodigden zilveren penningen of platen uit met toepasselijke opschriften en verzen, waarop doorboorde harten en verenigde handen de meest geliefde voorstellingen waren³⁶. Het geschenk dat Ganymedes uit Jupiters naam aanbiedt, komt als gift niet zo frequent voor in de xviide-eeuwse bruiloftsspelen als de hierbovenvermelde presenten. Dat Vondel hier een passend en vrij origineel geschenk laat aanbieden, bewijst dat hij zijn gehele tekst opvatte als bruiloftsspel en niet als bruiloftsdicht. Bovendien is hij ervan overtuigd dat alleen een goddelijke gift waardig genoeg is voor een zo belangrijke aangelegenheid als Hoofts huwelijk. Ook passen hier geen eenvoudige realistisch uitgebeelde spelers, maar alleen goden en godinnen, uitzonderlijk van de Parnassus neergedaald, zijn de geschikte figuren om Hoofts dichterlijk talent te roemen. Onmiddellijk nadat Ganymedes hun komst heeft aangekondigd (vzn. 141-146), leggen Venus en Poësy verantwoording af voor hun aanwezigheid: ‘K belyde dat sijn gunst ons nut was in 't gemeen’ (v. 206) en in de volgende verzen (207-55) worden Hoofts treurspelen, minnedichten, pastorale poëzie, liederen, zegezangen, eerdichten, bruiloftsspelen, reien, grafverzen, gelegenheidswerk, epigrammen, navolgingen van Italiaanse meesters, sonnetten en historisch proza beurtelings uitvoerig geprezen. De tweede en voornaamste reden van Venus' komst heeft betrekking op haar zoon Cupido. Hem wil zij, als leerling van Hooft, opgenomen zien onder de dichters van de Paranssus: ‘Maer om in 's dichters tal sijn' leereling ontfanckbaer/ Te leveren, seg op wat proeve ghy begeert’ (vzn. 256-57). Tussen Poësy en Venus ontwikkelt zich dan een vinnige discussie waarbij de godin haar zoon de hand boven het hoofd houdt en tracht hem te verontschuldigen (vzn. 260-68):

Venus

Een kind is 't, al te swaer en moetmen het niet parssen.

Poësy

In loosheyd is't een reus, van lichaem is't een dwergh.
Aen 't groeyen mangelt slechs, het boefken is te ergh.

Venus

Sijne ergheyd min is als men 't wel van ouds gerekent heeft.

Poësy

O wacht u wacht u voor de geen' die god geteeckent heeft.

Venus

Een koker, pyl, en boogh is al sijn handgebaer.

33 Resp. in Hooft, Gedichten. Ed. Stoett. Dl. 2, p. 16, in Bruylofts Tafel-spel. Amsterdam 1647, B2v v. 352 en in Emblemata, Emblemes Chrestienes, et Morales, fol. 55r v. 196.

34 Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin, resp. p. 256 en 268.

35 Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin, p. 275.

36 Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin, p. 276.

[p. 78]

 

Poësy

 

'T weet ruym wel dat het sich voor vier en brand bewaer,

 

En andre blaecken doe.

 

Venus

 

ghy moet hem stof verschaffen,

 

Of is het alleleens³⁷.

Daarop hebben de godin en haar ‘speelnoot’ het over de dichterlijke vrijheid waarbij Poësy Venus' mening dat ‘Der dichtren pen, 't pinceel der schildren alles vrystaet’ (v. 271), betwijfelt en herinnert aan vroegere tijden wanneer de dichtkunst in meer aanzien stond en de kunstenaars een hogere waardering genoten (vzn. 268-303). Na enig heen en weer gepraat besluiten ze Cupido bij de keuze van zijn stof vrij te laten want: ‘Poëten draeven noode in voorgeschreve percken’ (v. 307). Cupido wordt vervolgens van de ernst en het belang van de zaak overtuigd met vermanende woorden (vzn. 314-15, 318):

Soon, peyns waer datghe staet. men klimt langs desen trap
Bekranst ten hemelwaert na der poëten stoelen.

Stort uyt een' goude beeck; spreeck langsaem, rijp, en klaer

Het gesprek tussen Venus en Poësy dat zich op een bepaald ogenblik tot discussie ontwikkelt, draagt bij tot de levendigheid van het bruiloftsspel. Discussie, twist, woordenwisseling zijn onmisbare elementen in het tafelspel zowel in de xvide³⁸ als in de xviide eeuw. Geen tafel- of bruiloftsspel zonder discussie over een of meer ideeën of standpunten! Reeds Mak wees erop dat onder de kenmerken der xvide-eeuwse tafelspelen, de twist der contrasterende personages met verzoening of bemiddeling door een derde in de meeste xviide-eeuwse werd behouden, maar dat de ethiek geseculariseerd werd en de problemen van psychologische of praktisch-filosofische aard waren³⁹. De discussie gaat gewoonlijk over de al dan niet gewenste aanwezigheid van bepaalde spelers op het bruiloftsfeest⁴⁰, een enkele keer nog over de voor- en nadelen van het huwelijk⁴¹, maar meestal over de vraag door wiens toedoen het huwelijk tot stand kwam. In Rodenburghs bruiloftsspelen symboliseert de twist tussen Cupido en Liefd, Begheerte, Zeegbaerheyt en Ia en Neen⁴² de innerlijke strijd van het bruidspaar bij de keuze tussen zinnelijke lust en eerbare liefde:

Begheerte

En had de Bruyd'gom gheen begheerte tot de Bruydt?

Zeeghbaerheyt

Och neen! Want die begheert 'mach zo niet zijn gheduydt:
Hy kost begheeren niet, maer zeer wel kost hy neyghen,
Door smeken en ghebeen hy maeckten heur zyn eyghen,
En niet door uw' Begheert⁴³,

37 Dezelfde argumenten worden tegen Cupido aangevoerd in een discussie tussen Venus, Juno, Minerva en Astrea in Van Hoogstratens Bruylofts tafel-spel of Parnassus eer-gaef (Uytspanning Der Vernuften, p. 385) en in Rodenburghs Bruylofts-Eer-Gaef Tafel-spel (Eglentiers Poëtens Borst-weringh, p. 199-200) wordt Cupido het ‘zotte kindt’, ‘dartel wicht’ en ‘'t arghe boefken’ genoemd.

38 Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’, NTg 69 (1976), p. 183.

39 Mak, Uyt ionsten versaemt, p. 205.

40 Bv. in Z. Heyns' Bruylofts Tafel-Spel (Emblemata, Emblemes Chrestienes, et Morales fol. 51v-55v) waar Vreucht en Druck een hevige discussie om zijn of niet zijn hebben, in Ysermans' Bruy-loft Spel (Encomivm Matrimonii, p. 207-12) waar Liefde en Eendracht met de hulp van Apollo, Nijt en Tweedracht verjagen, of in de strijd om voorrang tussen Cupido en Bacchus in het Bruylofts Tafelspel. Amsterdam 1647, B1v-B2v.

41 Bv. in het Tafelspelletje, op het Trouwfeest van de Twee die 't Paartje zijn (Studentenhaver, p. 127-40), waarin Pallas de ‘Maagdelijke staat’ (blz. 137) verdedigt, terwijl Cupido enthousiast de voordelen van het huwelijk opsomt.

42 Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borstweringh, resp. p. 191-211, 213-36 en 239-56.

43 Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borstweringh, p. 218.

[p. 79]

Ook Hooft maakt dit onderscheid tussen liefde en min, tussen eros en caritas⁴⁴ en laat die tegenstelling zelfs aan de basis liggen van zijn Bruiloft-spel. Min moet tot eigen schade en schande toegeven (v. 134) dat Heusheit evenveel, zo niet meer heeft meegewerkt aan het tot stand komen van het huwelijk en dat haar ‘'t meeste deel’ van de lof ‘met reden toebehoort’ (v. 79). Immers, Cupido's pijl werd ‘in d'heusheidt van de bruit’ verstaald (v. 109) en trof het hart van de bruidegom ‘waers 'eenen temper nieu ind' heusheit heeft gecregen’ (v 125):

Wt de Bruits heusheidt dus des bruigoms wonde spruit
En sbruigooms heusheit die verwan ons heussche bruit
(vzn. 131-32)

Vondel zal ongetwijfeld Hoofts tafel- en bruiloftsspelen hebben gekend⁴⁵ en op de hoogte zijn geweest van de door hem gehanteerde motieven en procédés. De discussie tussen Venus en Poësy illustreert Vondels bedoeling met zijn tekst. Deze was niet geschikt om als epithalamium te worden voorgedragen, maar diende te worden opgevoerd als bruiloftsspel. Toch maakt in Vondels Brvyloftbed de onenigheid over Cupido's aard en over het aanzien van de dichtkunst niet het hoofdbestanddeel van het spel uit. De discussie is slechts aanleiding om Cupido de gelegenheid te geven zijn dichterlijk talent te bewijzen. Op onovertroffen wijze bezingt hij in 19 zesregelige strofen de tocht van het bruidspaar door het heelal ‘ten darden hemelkreyts’ (v. 323) waar een ‘salighlijck en heughelijck versaemen’ (v. 391) hen wacht. Hier kan men terecht spreken van de ‘rijpe, rijke, zwierige Renaissance-pracht van V.'s taal’⁴⁶. De 114 alexandrijnen vormen de kern en meteen de climax van het Brvyloftbed, dat er geheel op gecentreerd is, zodat het epithalamium op originele, ja zelfs unieke wijze in het bruiloftsspel wordt geïntegreerd. Zoals Vondel op de hoogte was van de tradities van tafel- en bruiloftsspel, zo maakt hij ook gebruik van de algemeen aanvaarde regels en voorschriften voor het epithalamium ‘zonder zich meer door literaire mode en stijlprocédés te laten binden dan hem zelf gewenst voorkomt’⁴⁷. Het ligt niet in mijn bedoeling het hele bruiloftsdicht systematisch te analyseren, maar enkele aspecten ervan dienen hier toch in het licht gesteld.

Na de oproep tot het echtpaar om Venus' zwanewagen te bestijgen en zich ‘verre, uyt het gesicht der sterffelijcke menschen’ (v. 322) te laten brengen - wat het motief uit het aan het Brvyloftbed voorafgaande sonnet oproept - levert Vondel in de tweede en derde strofe een speelse en sensuele, maar geheel aan renaissancistische voorschriften beantwoordende⁴⁸ beschrijving van het bruidsbed en de genoegens die het echtpaar, zoals Adonis en Venus, zullen te beurt vallen. Wanneer in de vzn. 385-402 het gezelschap wordt binnengeleid in de paradijsachtige sfeer van Venus, spoort Cupido bruid en bruidegom aan hun ‘min’ te voltooien, terwijl ook zijn lied ten einde loopt (vzn. 397-401):

44 W.A.P. Smit. Hooft en Dia. Een onderzoek naar Hooft's verzenbouquet van 1608-1609 voor Dia, de identiteit van deze geliefde, andere verzen van Hooft voor haar en de implicaties van dit alles. Amsterdam 1968, p. 49 noot 2.

45 Cfr. v. 223 van het Brvyloftbed waar Vondel een toespeling maakt op Hoofts bruiloftsspel van 1602, Mommery.

46 Muller, ‘Hooft en Vondel’, NTg 24 (1930), p. 121.

47 Smit, Van Pascha tot Noah, p. 100.

48 Janson, Het genre der epithalamia, p. 8 en 78-79.

[p. 80]

 

Stroopt nu 't gemoed van sorg voor steden en en kasteelen,

 

En treckt omhelsen aen, liefkoosery en streelen,

 

En kussen, jock en lach, ja Venus gansch en gaêr;

 

Die ware door uw' siel en sinnen, lijf en leden,

 

En propp' gevoelen en verstand met saligheden;

Ten lange laatste ‘ontlaet’ ‘het hart der Bruyd’ (vzn. 415-16) en vergeet zij haar vroegere schaamte (v. 337) en aarzeling (vzn. 410-11):

Midts Bruygoms oogen op haer' staerende oogen micken;
Die uyt robijnen kop des monds, om niet te sticken
Van brand, verquicking eyscht, eer hem de dood genaeckt.
(vzn. 418-20)

De belangrijke rol die de ogen spelen bij het verwekken van de liefde wijst in neoplatonische richting, terwijl de allusie op ‘de dood der leckerneyen’ (v. 421) een van de vele sexuele topoi is, gebruikelijk in de xviide-eeuwse ‘boertig-amoureuse’ epithalamia⁴⁹. Traditioneel te noemen, is ook de lof van bruidegom en bruid⁵⁰. Aan de kwaliteiten van de bruidegom wijdt Cupido slechts enkele verzen⁵¹, maar de deugden van de bruid en de uiterlijke weerspiegeling ervan, haar schoonheid, worden vijf strofen lang in petrarchistische en neoplatonische termen bezongen. Dat Venus naast de bruid heeft plaats genomen, geeft aanleiding tot een vergelijking tussen beiden. Maar ook hier moet Venus het onderspit delven en wordt ‘'t sterflijck... voor 't onsterflijck aengebeên’ (v. 354)⁵². Venus van haar kant is, anders dan Juno en Pallas bij het Parisoordeel⁵³, niet gestoord door dit resultaat, wat geaccentueerd wordt met de parallelle beginregel ‘dan belgt sich Cypris niet’ van de drie volgende strofen (v. 355, 361 en 367). Het motief van de ogen van de bruid, dat als een leidraad doorheen het hele epithalamium loopt, wordt ook herhaald in de vzn. 34-35 van het slotdicht Aen de Bruid. Zij wordt ‘een' schoone suster... van Cyprus koninginne’ (v. 362) genoemd, maar naast haar ‘roosenmond’ (v. 371), de ‘roodheyd’ (v. 368) van haar lippen en de ‘ambergeur van 't overlieflijck hygen’ (v. 370), zijn het toch vooral haar innerlijke gaven, haar goedheid en welwillendheid, die positief worden gewaardeerd (vzn. 373-78). Onmisbaar in het genre der epithalamia, zoals ook in vele bruiloftsspelen, is de belofte van nageslacht⁵⁴. Waar in sommige bruiloftsspelen de nadruk wordt gelegd op een talrijke kroost⁵⁵, wenst Cupido het bruidspaar (vzn. 424-28):

Een' vrucht, die waerdigh sy om Venus oegst te cieren,
Waerin men ommetreck en sweemssel in siet swieren
Der teeldren; na dat Min hun diep was ingeprent.
Die vrucht, beloof ick, sal, op 't hooge slot te Muyden,
Vw bruyloftsegen sijn...

49 Janson, Het genre der epithalamia, p. 69.

50 Zowel in het epithalamium van de Oudheid als in dat van de Renaissance, cfr. Janson, Het genre der epithalamia, p. 72-73 en 77.

51 Zijn dichterschap: vzn. 347-48, zijn verstand en scherpzinnig oordeel: v. 353, zijn rechterlijke gestrengheid: v. 374, zijn ambt als hoofdofficier van justitie: vzn. 365-66.

52 Dat de schoonheid van de bruid geprezen wordt a.h.v. een vergelijking met Venus, ligt geheel in petrarchistische traditie, cfr. Forster, The Icy Fire, p. 10: The lady's beauties could be praised by metaphorical description (diamondlike countenance), or mythological association (lips sweeter than Venus' lips), or by expressing their effect on the lover (hair a snare that captures him).

53 De vergelijking in v. 353 van de bruidegom met de rechter op Ide (Paris) bevat misschien een referentie naar een van Hoofts tafelspelen, het Paris Oordeel (Hooft, Gedichten. Ed. Stoett. Dl. 2, p. 31-43).

54 Janson, Het genre der epithalamia, p. 6 en 8, 74 en 78.

55 Ysermans' Bruy-loft Spel (Encomivm Matrimonii, p. 228): ‘En dat sy in 't verloop van vijf-en-tvvintich jaren/ Hem vijf-entvvintich mael schoon kinderkens moet baren’. In het Tafelspelletje (Studentenhaver, resp. p. 156 en 158) wenst Mars de bruidegom ‘Zonen.../ Waer in men u, en uwe deugden mée,/ Zal konnen lezen./ Zoo ziet gij, in uw hoogen Ouderdom,/ Uw Kinders en Kinds Kinderen...’, terwijl Pallas de bruid ‘Dochters schoon van lijf en geest,/ Zoo'er Moeder is geweest’ toewenst.

[p. 81]

Hoezeer Vondel ook hier de voorschriften in verband met het genre volgt, toch stijgt zijn bruiloftsdicht ver uit boven de middelmaat. Wellicht zal ook hij, zoals Jan van der Veen in zijn Feest-Dicht, Tot Eer vanden... Jonghman Walewyn vander Veen Bruydegom, ende... Janneken Abrams van Dalen Bruydt Anno 1625 de bedenking hebben gemaakt:

Maar als ik over-docht de Eeuwe van ons leven,
Bevond' ik dat van d'Echt soo veele was geschreven,
Gesongen en gedicht, gebrabbelt en gebrodt,
Soo datter nu niet meer was eenigh over-schot
Des 't oude Deuntje sal dees Bruylofts-Feest verryken⁵⁶

Maar Vondels bruiloftsdicht kunnen wij niet over dezelfde kam scheren als ‘'t oude Deuntje’. Hij weet de alexandrijn met een natuurlijke soepelheid te hanteren en de gevaren eraan verbonden, een ‘slaapverwekkende dreun, die ontstaat door een veelvuldig samenvallen van natuurlijke rustpunten in de zin met de caesuur, en het einde van de zin met het einde van de regel’, te vermijden door het gebruik van enjambementen of meerdere natuurlijke pauses in de regel'⁵⁷; op creatieve wijze maakt hij gebruik van aloude procédés als de allegorie bij de beschrijving van het bruidsbed (vzn. 325-30), op subtiele manier zingt hij de lof van bruid en bruidegom; zijn verzen, waarin de aandacht vooral gaat naar de ‘kleurige en boeiende diversiteit’⁵⁸ van de dingen dezer aarde, zijn gekenmerkt door een ongemene vaart en levendigheid, die de lezer of toehoorder boeien en meeslepen tot het hoogtepunt is bereikt in een meesterlijke beschrijving van het liefdesgeluk. Met dit bruiloftsdicht, dat ongetwijfeld tot de beste van de xviide eeuw kan worden gerekend, verwerft Cupido ‘den heyligen laurier’ (v. 435); daardoor deelt ook Hooft, zijn leermeester, in de roem en daardoor heeft Venus haar doel bereikt. Nadat de Charites, die als gezellinnen van Venus vaak aanwezig zijn op bruiloften en samen met haar aan de basis liggen van het echtelijk geluk⁵⁹, voor het laatst Cupido's roem en macht hebben bezongen (vzn. 449-72), besluit Ganymedes het gehele bruiloftsspel op speelse toon (vzn. 474-84):

Met dese tyding, dat aen Min
Van Myterberghsche koningin
Is toegestaen de lauwerier,
Ick wederom na boven swier;
Daer sullen lachen alle goôn,
Om dat Cupido, Cypris soon,
Poeet geheylight, Neerlandsch dicht
Nu bruycken sal in plaets van schicht,
En maeckense alle tot sijn' roof
Geene uytgesondert, als die doof
Is van sich selven, of heel ras
Sijn' ooren beyde stopt met wasch.

56 In I. vander Veen. Over-zeesche Zege en Bruylofs-Zangen... Amsterdam 1637, p. 114.

57 Janson, Het genre der epithalamia, p. 99.

58 Smit, Van Pascha tot Noah, p. 100.

59 Cfr. W.H. Roscher, Ausführliches Lexikon der Griechischen und Römischen Mythologie. Dl. 1. Leipzig 1884, kol. 874-75.

[p. 82]

Dat Vondels Brvyloftbed voor Hooft en Leonora Hellemans geheel is opgevat als bruiloftsspel is mijns inziens hier voldoende gebleken. Ook wat de lengte betreft, de aard en het aantal personages ligt het stuk volledig in de lijn van de xviide-eeuwse bruiloftsspelen. De gemiddelde lengte van het xvide-eeuwse tafelspel ligt tussen de 200 en 400 verzen en slechts 13% van de spelen telt meer dan 400 verzen⁶⁰. In de xviide eeuw blijven spelen met 200 à 400 verzen het talrijkst (46%), maar het aantal stukken welke meer dan 400 verzen bevatten zoals Vondels Brvyloftbed (484 vzn.), bedraagt 38% van het corpus. Terwijl slechts 5% van de xvide-eeuwse tafelspelen door 4 of meer personages werd opgevoerd⁶¹ en er geen echte genrestukjes bekend zijn met 5 en meer acteurs, ligt de verhouding in de xviide eeuw ietwat anders. Spelen met 4 en meer personages zijn hier in de meerderheid (61%), zodat Vondels bruiloftsspel, dat opgevoerd wordt door 4 acteurs en een rey van (3) Charites, de neiging tot grotere rolbezetting treffend komt illustreren. Venus, Cupido, Ganymedes en de Charites horen thuis in de mythologische sfeer, terwijl alleen Poësy als allegorische figuur kan worden opgevat. Ook de vermenging van allegorische en mythologische figuren is typisch voor veel xviide-eeuwse spelen (38%). Het invoeren van mythologische figuren en voorstellingen uit de antieke godenwereld immers, was in het xvide-eeuwse tafelspel nog onbekend⁶². Deze aspecten, samen met het spelen rondom een feestdis, het contact met en de allusies op gasten en bruidspaar⁶³, maar vooral de technieken, de discussie en het aanbieden van een present, maken Vondels Brvyloftbed tot een klassiek vertegenwoordiger van de xviide-eeuwse bruiloftsspelen. Dat het echter boven vele van de xviide-eeuwse produkten uitstijgt, wordt voldoende duidelijk bij een vergelijking van Vondels stuk met een van de middelmatige gelegenheidsverzen, het Bruilofts tafel-spel of Parnassus eer-gaef aen de edele Heere Mathys Pompe, Heere van Slingelandt etc., Bailliu van Zuydt-Hollandt etc. ende d' edele Jonckvrouwe Elisabeth Musch van Waelsdorp, in huwelijk vereenight den 22 November 1654 van de hand van Samuel van Hoogstraten⁶⁴. Ook hier is de bruidegom weduwnaar en zoals Hooft belast met een ambt van bestuurlijke en juridische aard. Maar er zijn meer gelijkenissen. Na opgave van de inhoud en rolverdeling vangt het spel aan met een monoloog van Mercurius (blz. 380-82), die als boodschapper van Astrea, godin van de gerechtigheid, de bruidegom komt overtuigen van de gunst der goden. Anders dan Ganymedes, die als beloning Jupiters nectar komt schenken en het Brvyloftbed aan het eind op passende wijze weet af te sluiten met Cupido's triomf, verliezen we Mercurius al uit het oog onmiddellijk na zijn openingstoespraak. Waar Ganymedes de komst van Venus en Poësy aankondigt en het spel aldus op natuurlijke wijze verdergaat, maakt Astrea eerder abrupt haar intrede met vrijwel dezelfde woorden als Venus⁶⁵. Zij verzoekt drie andere godinnen, Venus, Juno en Minerva, voor haar ‘soon’ (de bruidegom) een bruid uit te kiezen. Ook hier wordt heen en weer gepraat tot uiteindelijk Cupido en Hymen het besluit der godinnen aan het bruidspaar kenbaar zullen maken. De verzen (blz. 388):

60 Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’. NTg 69 (1976), p. 183.

61 Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’. NTg 69 (1976), p. 183.

62 Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel’. NTg 69 (1976), p. 185. In de XVIde-eeuwse tafelspelen komen in 61% van de gevallen allegorische figuren voor, in 39% types.

63 Daartoe behoren ook de toespelingen op Hoofts ambt in vzn. 139-40, 365-66, 374-76, zijn dichterschap in vzn. 55-56, 67-77, 164, 175-76, 181-84, 190-255, 347-48, 439-40; concrete naamvermeldingen of toespelingen op Hooft en zijn echtgenote in vzn. 67, 85, 99, 100, 104, 164, 184, 185, 201, 346, 347, 361-62, 432 en topografische bijzonderheden in vzn. 51, 81, 118, 136-38, 364, 448.

64 G.D.J. Schotel. Tilburgsche Avondstonden. Amsterdam 1850, p. 143-44. De tekst zelf vindt men in Uyt-spanning Der Vernuften, p. 379-92.

65 Vergelijk de vzn. 147-74 van het Brvyloftbed met Astrea's woorden (6 vzn) op p. 382 van Uyt-spanning Der Vernuften.

[p. 83]

 

Stracks sagh ick dat den Helt syn starrend oogen mickte,

 

En uyt robijnen kop haers monts zijn brant verquickte,

 

Terwijl Me-vrouw ontstack, van schaemte, met een bloos

bevatten dezelfde idee als de zeventiende strofe van Cupido's epithalamium; maar wat een verschil in poëtische kwaliteit bij Vondel (vzn. 415-20):

Het hart der Bruyd, dus lang tot kilkristal gevrosen,
Ontlaet nu: 't aenschijn daeght, en mengelt ryp met roosen:
En 't sneeu der blancke borst door gloed aen 't smelten raeckt:
Midts Bruygoms oogen op haer' staerende oogen micken;
Die uyt robijnen kop des monds, om niet te sticken
Van brand, verquicking eyscht, eer hem de dood genaeckt.

In de Rey van Zuyd-Hollandtsche Maeghden die Van Hoogstratens bruiloftsspel besluit (blz. 390-92), wordt nogmaals de vereniging van de Heer van Slingelandt en de Vrouw van Waelsdorp bezongen. Voor Vondel heeft de Rey van Charites een belangrijker taak te vervullen: zij kronen Cupido met de dichterlijke lauwerkrans en verkondigen zijn macht als huwelijksmaker (vzn. 469-71):

Bruydleyder Hymen, sijt verheugd,
V staet te wachten vreughd op vreughd:
Ghy sult veel' bruyden leyen,
Daer bruyden 't bedde spreyen en bereyen.

Terwijl vele dichters slechts één versmaat, de alexandrijn, in hun bruiloftsspelen hanteren, weet Vondel vaart en levendigheid aan zijn Brvyloftbed te verlenen door afwisseling van ritme: Ganymedes' woorden in verzen van vier jamben, gevolgd door alexandrijnen voor Venus, Poësy en Cupido, terwijl de Rey afwisselend in vier en vijfvoetige jamben spreekt.

Uit deze korte vergelijking blijkt dat Vondel zijn spel volgens een veel hechtere structuur laat verlopen, dat hij tradities en voorschriften op veel creatiever wijze behandelt en dat hij, ook in zijn gelegenheidspoëzie, veel van zijn tijdgenoten overtreft door een rijkdom van klanken, beelden en ritme. Maar uniek onder de xviide-eeuwse bruiloftsspelen is Vondels Brvyloftbed toch vooral door het inschakelen van Cupido's feestdicht in het spel, waardoor op originele wijze beide genres, tafelspel en epithalamium, met elkaar verbonden worden en op een bepaald punt in elkaar overgaan.

Boekhoute (België)

Patricia Lammens-Pikhaus