Het recht van oorlog en vrede

Prolegomena & Boek I

3. De iure belli ac pacis

a. De titel en de inhoud van De iure belli ac pacis

Met De iure belli ac pacis plaatste Hugo de Groot zich in een traditie van een aantal belangrijke publikaties, zoals De iure belli (1539) van Francisco de Vitoria, De iure et officiis bellicis et disciplina militari (1582) van Balthazar Ayala en De iure belli (1598) van Alberico Gentili, maar ook van een aantal minder bekende publikaties, zoals De bello iusto (ca. 1640) van Hendrik van Gorkum, De bello et bellatoribus van Juan Lopez, De bello et eius iustitia van Franciscus Arias, De bello van Giovanni da Legnano en De iure belli et officiis bellicis van Martinus Garatus.^76. Volgens Vreeland^77. zou De Groot de titel van zijn werk ontleend hebben aan de verdedigingsrede Pro Balbo van Cicero. Het eerste citaat uit de indrukwekkende reeks van citeringen komt inderdaad uit hoofdstuk 6, § 15 van deze verdedigingsrede (zie noot 4 van de Prolegomena).

De iure belli ac pacis bevat, naast de opdracht aan Lodewijk xiii, een Prolegomena of inleiding en drie boeken. In de Prolegomena geeft De Groot een verantwoording van het werk, bespreekt hij zijn bronnen en geeft hij, zoals dat in een inleiding past, de algemene kenmerken en doelstellingen van het werk aan. Vanwege de relatief beperkte omvang van de Prolegomena, maar ook vanwege de filosofische thema's die erin worden behandeld, zijn deze Prolegomena het best bekend. De inhoud van de drie zeer lijvige boeken kan in de volgende vraagstellingen worden samengevat:

1.	Wat is oorlog, wat is recht en wie heeft het recht om oorlog te voeren?
2.	In welke gevallen is een oorlog gerechtvaardigd?
3.	Wat mag en wat mag niet in oorlogstijd?

De titel Het recht van oorlog en vrede lijkt dus niet helemaal de lading te

76. Voor een meer volledige opsomming van deze ‘kleinere’ werken raadplege men het standaardwerk van Carl von Kaltenborn, Die Vorläufer des Hugo Grotius, p. 181 e.v. Veel van deze werken zijn opgenomen in de grote bundel juridische traktaten met de naam Tractatus tractatuum of Oceanus iuris, waarvan de volledige titel luidt Tractatus universi iuris, duce et auspicio Gregorio xiii, pontifex maximus, in unum congesti; xviii materias xxv voluminibus comprehendentes, uitgegeven door F. Zilettus in Venetië (1584).

77. Vreeland, o.c., p. 165. Voor een meer uitvoerige bespreking van de titel van het boek zie Van Vollenhoven, The Framework of..., p. 156 e.v.

[p. 23]

dekken. Het werk handelt bijna uitsluitend over het recht om oorlog te voeren en het recht in de oorlog. Hierbij echter de volgende bedenkingen. Het positieve volkenrecht staat ten tijde van De Groot nog in de kinderschoenen. Voor de juridische fundering van dit ‘nieuwe’ recht is men daarom aangewezen op het bestaande recht in vredestijd. De Groots voorgangers hebben dit gedaan en hij heeft de parallellie tussen private en publieke oorlog geradicaliseerd. De oorlog is niets anders dan een vordering die met geweld wordt afgedwongen. Is in vredestijd de toegang tot het gerecht niet mogelijk, dan is een private oorlog in sommige gevallen gerechtvaardigd;^78. a fortiori is de publieke oorlog in sommige gevallen toegestaan omdat een internationale rechtsinstantie ontbreekt. Het oorlogsrecht is dus juridisch gefundeerd in het vredesrecht. Maar bovendien is de vrede het doel van de oorlog;^79. om de vrede te bereiken moet men de mechanismen van publieke geschillen kennen.

Het oorlogsrecht is dus niet alleen gefundeerd op het recht in vredestijd, maar het dient ook de vrede.

78. Zie boek i, hoofdstuk 3, § 2, nr. 1.

79. Zie boek i, hoofdstuk 1, § 1.

b. Totstandkoming van De iure belli ac pacis

De Groots plannen voor een magnum opus over recht dateren reeds van november 1622. Uit de briefwisseling^80. van De Groot weten we dat hij naarstig op zoek is naar boeken ‘ad aliquid de iure commentandum’ (voor een of andere rechtenstudie). Toch begint hij pas in de lente van 1623 in Parijs met het schrijven van het werk. In de bosrijke omgeving nabij Senlis in de Franse Valois vindt hij de rust die nodig is voor het schrijven van een werk van een dergelijke grote omvang. Volgens eigen zeggen vordert hij echter traag en let hij vooral op zijn gezondheid.^81. Hij wisselt studie af met wandelen en studeert zelfs al wandelend.^82. Terug in Parijs in oktober 1623 wordt het grootste deel van het werk uitgeschreven, het wordt wel een omvangrijk werk.^83. Reeds in mei 1624 wordt de tekst persklaar gemaakt. Theodoor Graswinckel,^84. een jurist en ook Delftenaar, helpt De Groot bij het overschrijven.^85. In juli 1624 is het werk zo goed als voltooid.^86. Mevrouw de Groot, die op dat ogenblik in Holland vertoeft, zoekt uit of het werk niet in eigen beheer kan worden gedrukt. Dit wordt haar afgeraden. Ook de Parijse drukker Buon wordt haar afgeraden.^87. Maar het moet vlug gaan. Half november begint men te drukken.^88. Er moet een tweede en zelfs een derde drukpers worden ingezet om het drukken te bespoedigen.^89. Eind maart 1625 is het boek (in octavo) klaar (weliswaar zonder index en appendices) voor de beurs in Frankfort.^90.

80. Verzameld door C. van Vollenhoven, The Growth of Grotius' De iure belli ac pacis as it appears from contemporary correspondence, Brill, Leiden 1929 (Bibliotheca Visseriana, 8), p. 125 e.v.

81. ‘...do operam commentationi de Iure belli, sed lente satis procedo, id primum curans ut valeam...’ Uit De Groots brief van 16 juni 1623 aan Willem de Groot (Epistolae quotquot, app. nr. 57).

82. ‘...alternis et studeo et deambulo, imo studeo etiam deambulando.’ Uit de brief aan Pierre du Puy van 27 juni 1623 (Epistolae quotquot, nr. 195).

83. ‘In opere meo diligenter pergo. Sed excrescit in tres iustae magnitudinis libros.’ Uit De Groots brief aan zijn vader van 2 februari 1624 (Epistolae quotquot, app. nr. 64).

84. Theodoor Graswinckel (1600-1666), advocaat-fiscaal van Holland, was evenals De Groot jurist en humanist. Van hem zijn de volgende werken: De jure maiestatis (1642), Libertas Veneta (1634), Maris liberis vindiciae (1652), De proeludiis justitiae et juris en De fide haereticis et rebellibus servanda (1660).

85. ‘Graswinkelius noster hic adhuc est et me in describendis libris de iure strenue adjuvat...’ Uit de brief van 1 juni 1624 aan broer Willem de Groot (Epistolae quotquot, app. nr. 74).

86. ‘Je me resjouys grandement d'entendre que Mr Grotius ayt achevé son traicté de jure belli, ce serà un grand acheminement à la plus grande oeuvre de jure gentium qu'il promettoit et qui consiste plus en cela q'en tout autre chose.’ Uit een brief van Nicolas de Peiresc aan Pierre du Puy (Lettres de Peiresc, i, 1888, nr. 10, p. 40).

87. ‘Niemandt en raedt tot het tselfs drucken. [...] UE. en dient het Buon niet te laeten drucken, want hij UE. boucken onder de man niet en brengt. Men weet hier qualyck van Stobeius niet te seggen. [...] Zij [een aantal drukkers en uitgevers uit Leiden] besagen het exemplaar dat Vossius heeft, zij zeiden dat het heel leelick pampier is, waeren verwondert dat UE. met sulck pampier te vreeden is...’ Uit een brief van 26 augustus 1624 van Maria van Reigersberch aan haar man (Brieven van en aan Maria van Reigersberch, nr. 24, p. 103).

88. Dit blijkt uit een brief van 8 november 1624 aan De Groots vader (Epistolae quotquot, app. nr. 79).

89. Dit blijkt uit de brieven van 14 en 25 februari, gericht aan broer en vader de Groot (Epistolae quotquot, app. nr. 66 en 86). Het verschil in druk is ook merkbaar in de exemplaren van de eerste uitgave. De paginering klopt ook niet.

90. Dit blijkt uit de brief van 28 maart aan broer Willem (Epistolae quotquot, app. nr. 71).

[p. 24]

Als men bedenkt dat de tekstuitgave van De iure belli ac pacis, die als basis heeft gediend voor deze vertaling, precies 880 bladzijden telt, dan blijkt dit werk zeer snel tot stand gekomen te zijn. Als men zich daarbij nog realiseert dat, zelfs in optimale omstandigheden, de techniek in het begin van de zeventiende eeuw niet kan worden vergeleken met die van nu en dat De Groot bovendien zijn persoonlijke bibliotheek moest missen,^91. dan kan men enkel bewondering hebben voor de auteur van dit werk.

De snelheid waarmee het werk tot stand is gekomen, eist ook haar tol. Zo is het dikwijls moeilijk om de draad van de gedachtengang bij te houden; de gedachtensprongen zijn soms bruusk; de vele citaten storen dikwijls de gedachtengang. Deze citaten zijn dikwijls incorrect, ofwel slecht (wellicht uit het hoofd) geciteerd, ofwel correct geciteerd, maar dan uit de context gehaald, zodat het citaat eigenlijk niets bewijst. De verwijzingen naar de tekstfragmenten zijn zeer slordig en ontbreken soms helemaal.^92.

Waarom zoveel haast achter dit werk? De Groot had toch de tijd, daar hij geen enkel beroep uitoefende. Is het een illustratie van zijn lijfspreuk ‘Hora ruit’ of zit er meer achter? Waarom moest het werk klaar zijn voor de beurs van Frankfort? Wenste de auteur zo vlug mogelijk beroemd te worden? En waarom dan? Uit ijdelheid, als een soort zoete wraak tegen de natie die hem zo onrechtvaardig strafte,^93. of was het geldnood die De Groot dreef naar een nieuwe job en was dit lijvige werk zijn visitekaartje bij een mogelijke sollicitatie? Wellicht heeft de waarheid ook in deze zaak vele aspecten.^94.

91. Deze was immers door zijn veroordeling in 1619 geconfisqueerd. Vanwege de beperkte geldmiddelen is De Groot verplicht boeken te lenen. Hij kan wel beschikken over de boeken van de bekende historicus Jacques Auguste de Thou (1553-1617) dankzij diens zoon, François Auguste de Thou, die later in 1642 door Richelieu uit de weg werd geruimd.

92. In de tijd van De Groot bestonden er nog geen conventies met betrekking tot correct citeren en bovendien veronderstelde men in humanistische milieus vele auteurs als bekend bij de lezer.

93. In Prolegomena 30 verwijst De Groot uitdrukkelijk naar het onrecht dat hem werd aangedaan. Bijzonder scherp is het oordeel van Jean-Jacques Rousseau in het tweede hoofdstuk van zijn Du contrat social: ‘Grotius réfugié en France, mécontent de sa patrie, et voulant faire la cour à Louis xiii à qui son livre est dédié, n'épargne rien pour dépouillir les peuples de tous leurs droits et pour en revêtir les rois avec tout l'art possible. [...] Si ces deux écrivains [Grotius en Barbeyrac, zijn vertaler] avaient adopté les vrais principes [...] ils auraient tristement dit la vérité et n'auraient fait la cour qu'au peuple. Or la vérité ne mène point à la fortune, et le peuple ne donne ni ambassadeurs, ni chaires, ni pensions.’

94. Uit de briefwisseling rond de publikatie van De iure belli ac pacis (Van Vollenhoven, o.c., p. 132 e.v.) blijkt dat het financiële aspect voor De Groot zeker niet onbelangrijk was (bijvoorbeeld in de brief van 4 juli 1625 aan broer Willem), dat hij belang hechtte aan het feit dat het werk aan Lodewijk xiii was opgedragen en dat hij een zo ruim mogelijke verspreiding wenste te geven aan het werk in tegenstelling tot de uitgever Buon (brief van 23 mei 1625 aan broer Willem). De Groot stuurde het werk ook op naar Hollandse uitgevers, onder meer aan Janssoon, die het later zal uitgeven (brief van 4 juli 1625 aan broer Willem).

c. Eerste uitgaven van De iure belli ac pacis

De eerste volledige uitgave van De iure belli ac pacis en de enige uitgave waarvan De Groot de drukproeven zelf verbeterde,^95. verschijnt te Parijs in de zomer van 1625 bij Nicolas Buon. Deze uitgave bevat vele citaten in de tekst zelf (met een zeer beknopte aanduiding van de vindplaatsen in de marge), nog een aantal citaten in de addenda en heel wat errata. Het werk wordt een succes en is spoedig aan een herdruk toe. Reeds in augustus 1635 denkt De Groot aan een tweede uitgave.^96.

In 1626 verschijnt in Frankfort bij uitgever Wechel een herdruk van het werk (ook in octavo), waarin de errata in de tekst werden verwerkt en de addenda ingelast. Deze herdruk kan echter in Frankrijk niet worden verkocht, vanwege het drukkersprivilege dat aan de Franse uitgave was verleend.^97. Wellicht was deze Duitse uitgave een piraten-

95. Zelfs tijdens het drukken heeft De Groot nog correcties laten aanbrengen, zoals blijkt uit zijn brief van 28 maart 1625 aan zijn broer Willem.

96. Zie de brief van 1 augustus 1625 aan Vossius (Epistolae quotquot, nr. 212).

97. Voor een korte inhoud van dit privilege zie Van Vollenhoven, o.c., p. 132.

[p. 25]

uitgave. In zijn brieven spreekt De Groot er met geen woord over en ook de Hollandse uitgever, Willem Blaeu, lijkt de Duitse uitgave niet te kennen, daar hij zijn uitgave van 1631 de tweede uitgave noemt.

In Amsterdam verschijnt in 1631 de door De Groot herwerkte (editio secunda emendatior) uitgave in folio bij Willem Blaeu.^98. In deze uitgave komt een duizendtal wijzigingen van de oorspronkelijke tekst voor. De addenda en errata uit de eerste uitgave zijn verwerkt. Deze uitgave wordt beschouwd als de uitgave met de minste drukfouten.

Deze uitgave wordt tweemaal herdrukt in 1632. Er is de herdruk in octavo door Johannes Janssoon, een concurrent van Willem Blaeu. Deze herdruk wordt door De Groot niet erkend en bevat ook geen privilege. De tweede druk door Willem Blaeu bevat een verklaring van De Groot, gedateerd 8 april 1632, waarin hij de uitgave van Janssoon niet erkent en de lezer waarschuwt voor de vele drukfouten in die uitgave. Zoals op de titelpagina staat, is de uitgave van Blaeu door de auteur zelf gecorrigeerd, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat De Groot tijdens zijn korte verblijf te Amsterdam de tijd zou hebben gehad om alle drukproeven te verbeteren.

In 1642 verschijnt te Amsterdam een nieuwe uitgave in octavo bij Johannes en Cornelis Blaeu. De Groot voegt aan elk hoofdstuk meerdere noten toe, die verduidelijkingen zijn van de tekst. De drie lijvige boeken van De iure belli ac pacis worden aangevuld met een passage uit twee levensbeschrijvingen van Lodewijk ix, koning van Frankrijk, en een commentaar op de brief van de apostel Paulus aan Philemon. De Groot is met deze uitgave allesbehalve gelukkig vanwege de vele drukfouten.^99. Blaeu heeft hem onrecht aangedaan door de drukproeven niet door een kenner (zoals Vossius) te hebben laten nakijken.

De laatste uitgave die met de instructies van De Groot tot stand kwam, is de uitgave van 1646 bij Johannes Blaeu (in octavo)^100. en bevat nog meer citaten in de noten.

Voor een bibliografische lijst van latere edities en vertalingen, bijgehouden tot 1925, verwijzen we naar de publikatie van J. ter Meulen.^101. Uit deze lijst is de editie van 1667 het vermelden waard. In deze uitgave brengt De Groots zoon een onderverdeling aan in de Prolegomena en in langere paragrafen van elk hoofdstuk. Deze indeling wordt nog steeds gehanteerd, alhoewel ze niet altijd accuraat is.

98. Volgens De Groot wacht Buon te lang met een nieuwe uitgave (brief van 16 oktober 1627 aan Vossius, Epistolae quotquot, nr. 224). Buon komt te sterven en zijn erfgenamen maken ruzie, zodat de zaak niet opschiet (brieven van 27 juli en 5 augustus 1628 aan broer Willem, Epistolae quotquot, app. nr. 183 en 185).

99. ‘Reperio errata non pauca.’ Uit de brief nr. 602 (aan broer Willem) uit de Epistolae quotquot.

100. De Groot stierf immers op 28 augustus 1645.

101. J. ter Meulen, Liste bibliographique de 76 éditions et traductions du De iure belli ac pacis de Hugo Grotius, E.J. Brill, Leiden 1925 (Bibliotheca Visseriana, 5).

[p. 26]

d. De receptie van De iure belli ac pacis

Uit de vele heruitgaven en herdrukken, maar ook uit De Groots briefwisseling blijkt dat het werk zeer gevraagd was en succes kende.^102. Het werk was immers zeer actueel vanwege de Dertigjarige Oorlog en de Spaanse oorlog. De reacties op het boek zijn verdeeld. Op 4 februari 1627 wordt het werk op de Index van verboden boeken geplaatst.^103. In 1653 schrijft een jurist en hoogleraar in de wiskunde, Johann von Felde, een scherpe kritiek op het werk. Theodoor Graswinckel verdedigt het werk van zijn stadgenoot. Aan de universiteit van Straatsburg raken twee hoogleraren, Johann Heinrich Boecler en Johann Rebhan, over het boek in een hevige polemiek verwikkeld. Anderzijds verhaalt du Maurier, de biograaf van Gustaaf Adolf, dat de Zweedse koning De Groots werk dikwijls las. In zijn Historia Juris Naturalis bewierookt Christian Thomasius^104. De Groot met de grootste superlatieven,^105. maar besteedt hij minder aandacht aan de inhoud van De Groots werk dan aan dat van zijn volgelingen en critici.^106.

De eerste fundamentele kritiek op het werk komt van Samuel Pufendorf,^107. die op vele plaatsen in zijn De iure naturae et gentium commentaar levert op stellingen van De Groot.^108. Dankzij deze kritiek en het werk van de Nederlandse hoogleraren Johannes Fredericus Grononius^109. en Jean Barbeyrac^110. kreeg De Groots werk de bekendheid die het nu nog steeds geniet. Volgens Erik Wolff^111. heeft deze bekendheid te maken met De Groots onwrikbare geloof in het recht. Door dit koppige geloof in de rechtsorde lijkt De Groot pedant en wereldvreemd. Dit geloof in het recht is echter niet louter formalistisch, maar ingebed in een westerse cultuur, in een eenheid van religie, natuur, redelijkheid en sociabiliteit.

De iure belli ac pacis is inderdaad een cultuurdocument, maar het is ook een krachtig pleidooi voor de eerbiediging van het westerse cultuurgoed. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de westerse mens in zijn verontwaardiging over recente oorlogsmisdaden^112. teruggrijpt naar De Groots De iure belli ac pacis.

102. Een uitvoerige beschrijving van de eerste reacties op het werk is te vinden in de Barbeyrac-vertaling van 1724 (in 1984 anastatisch uitgegeven door S. Goyard-Fabre van de universiteit van Caen). Zie p. viii e.v.

103. Reeds in een brief van 13 juni 1625 aan broer Willem (Epistolae quotquot, app. nr. 96) drukt De Groot zijn bezorgdheid uit over het feit dat de pauselijke gezant aanstoot neemt aan een passage waarin hij de paus ‘Episcopus Romanus’ noemt. In een brief van 11 september 1627 aan broer Willem schrijft De Groot dat De iure belli ac pacis, na een tijdje te zijn toegelaten, plotseling op de Index prohibitorum librorum werd geplaatst. Een aantal vroegere werken, de Poemata en de Apologeticus, was reeds eerder (26 maart 1626) op de Index terechtgekomen.

104. Christian Thomasius (1655-1728), Duits rechtsgeleerde en filosoof uit de zogenaamde ‘natuurrechtelijke school’. Gaf als een van de eersten colleges in het Duits en werd zeer grondig beïnvloed door Samuel Pufendorf.

105. ‘Talis vero erat vir incomparabilis, & nunquam satis laudandus Hugo Grotius’ (Historia Juris Naturalis, hoofdstuk 5, par. 14 (in fine)).

106. Historia Juris Naturalis, hoofdstuk 6.

107. Samuel Pufendorf (1632-1694), Duits rechtsgeleerde en geschiedschrijver. Belangrijkste vertegenwoordiger van de ‘natuurrechtelijke school’. Rationalist en anti-katholiek.

108. De referenties naar De Groot in de ‘index auctorum’ beslaan meer dan een bladzijde in De iure naturae et gentium.

109. Johannes Fredericus Grononius (1611-1671) ontmoet De Groot tijdens diens korte verblijf te Hamburg in 1634. De Groot raadt hem aan verder te studeren in Nederland. Hij wordt in 1658 hoogleraar in de klassieke filologie te Leiden als opvolger van Heinsius. Hij schreef een commentaar op De iure belli ac pacis, die werd verwerkt in de Nederlandse edities van het werk vanaf 1680.

110. Jean Barbeyrac (1674-1729), geboren te Béziers en hoogleraar in de rechten aan de universiteiten van Lausanne en later Groningen. Hij vertaalde De iure belli ac pacis in het Frans (1724) en voorzag de vertaling van uitvoerig commentaar. Hij vertaalde ook werken van Cumberland en Pufendorf.

111. Erik Wolff, Große Rechtsdenker, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 1963, p. 290.

112. Bijvoorbeeld in het Eichmann-proces.