Logo DBNL
Der heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt godts-diensticheyt (2003)

Der heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt godts-diensticheyt

(2003)–Hugo de Groot–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige

Der Ed. M. Heeren Staten
van Hollandt ende West-Vrieslandt godts-diensticheyt:

Teghen veler schandelicke Calumnien, ende bysonder tegen den Brief onlanghs by Sibrandum Lubberti gheschreven aenden Eerweerdichsten Aertsbisschop van Cantelbergh:
 
Verdedicht door
Hugo de Groot,
Harer Ed. Mo. Advocaet Fiscael.
Overgeset wt de Latijnsche spraecke.

Waert saecke Sibrandus Lubberti, een dapper Man, sich te vreden ghehouden hadde dien vyandt te vervolgen, tegen den welcken hy al eene goede wijle gheleden den strijdt hadde aengevangen, blijvende binnen de palen van Conradum Vorstium te bevechten, ick en hadde my des niet te bemoeyen, nochte in dit velt te begeven: maer dewijle hy, die de vrijheyt van Prophetie allenthalven overhaelt, nu selve, onder het dexel van Propheteren, te

gen der Apostelen verbodt, de vrijheyt neemt de heerschappyen te verachten, ende de heerlickheyden te lasteren+, en heeft sich niemant te verwonderen datter onder den onderdanen Een, welckers ampt eyghentlick is der Heeren Staten Recht ende Hoocheyt voor te staen, gevonden wort, die, niet connende verdragen t'onghelijck den vromen Regenten aengedaen, t'selve door wettige middelen soeckt te weyren. Men leest van een Jonckman die stom zijnde vander geboorte af, ende sijn Vader siende in groot ghevaer, schielick spreeckende wierdt, doende oversulcx door de crachtige beroeringe sijns gemoets, los bersten de banden van sijn gebonden tonge. Of dit een fabel zy en weet ick niet: dit weet ick, indien wy met eene soo hertelicke liefde tot onse vrome Vaderen des Vaderlandts ontsteecken zijn als het behoort, dat het onmoghelick is of het schenden van haren Naem ende achtbaerheyt en moet het spreken wt perssen oock den ghenen die opt aller hoochste voorgenomen hadden te swijgen. Sonder dat, en waer in dese heete beroerte der Kercke niet gherustiger, dan sich met suchten stil te houden, ende de vrijheyt van spreecken te bewaren tot dat de sieckten wat quamen te vercoelen, ende men alsoo de patientie nemen conde om nae de remedien te luysteren. Maer het openbaer schenden van Naem ende Faem vande Hoochste vergaderinge deses Lants en can noch en mach met stilswijgen niet gepasseert worden, aengesien de loop vande calumnie so snel is, datmen de selve schoon dicht op de hielen volghende qualick can achterhalen: Daer by noch comt dat de ghemeyne welvaert verswackt, daer d'authoriteyt der Overheyt wort aenghetast.

Sibrandus brengt een schandelick stuck voor den dach: Hy seyt dat inde Kercke worden inghevoert niet eenighe doolingen , welcker vele doch de menschelicke swackheyt

onderworpen is, maer Ketteryen. Al en seydemen niet meer, dese beschuldiginge alleen is swaer genoech: Want wat is ketterye anders als een pest, als een vergift der Kercke, jae als een dootlick vergift? Even-wel hebben de Ketteryen oock hare trappen, ende d'eene is schadelicker als d'andere. Moghelick dan sal hy te vreden zijn eene te noemen die minst schadelick is. Neen hy voorwaer, maer de Ketterye daer hy van spreeckt is de snootste van alle. Wy weten hoe hatelick ende schrickelick allen vromen wel eer gheweest zy Arrij leere, die lochende dat Christus onse Heere eens wesens was metten Vader. Nochtans bekende hy dat Christus was eer de Weerelt was, ende sijnen Vader in alles gelijck. Hoe veel lasterlicker is dan gheweest Samosatenus, of wie hy dan wesen mach, die desen grondt des Evangeliums Inden beginne was dat woordt, ende Godt was het woordt, ende, t'woordt is vleesch gheworden +, omme stoot: die Christum gaet berooven vande heerlickheyt die hy byden Vader hadde eer des werelts grondt was+: die liever heeft willen loochenen dan erkennen dese on-uytspreeckelicke weldaet, dat die inde ghedaente Godts was sich selve vernieticht heeft, aennemende de ghedaente eens knechts+. Dese Ketterye dan, vande welcke alleen de name den vromen onverdraghelick is, roept Sibrandus datmen inde Kercke invoert, niet uyt doolinge of onwetenheyt, maer opsettelick, al willens wetens. Want (seyt hy) Sommige zijn daer over uyt dat sy dit mogen te wege brengen, ende leenen daer toe de hant dat dese peste moge werden opgequeeckt, jae drijven sulcx met grooten ernst ende hevicheyt, welckers raedtslaghen ende ghedachten hy oock daeromme stelt tot ondersoeck des ghenen die de herten kent. Maer wat zijn het voor Luyden dien hy dese sware schult opleyt? Eerst, eenighe die hy niet en noemt, maer seydt den Curateurs der Uni

versiteyt van Leyden den raedt gegeven te hebben om Vorstium te beroepen, daer nae de Curateurs selve: Ten lesten oock de Heeren Staten van Hollant, op den welcken hy het oock in dese sijne van galle ende on-eerbiedentlickheyt overloopende voor-rede voornemelick geladen heeft. Dese alle (dit weet ick seecker) indien waer is dat Sibrandus seyt, zijn te vreden daer over Gods gramschap ende den haet der gantscher Christenheyt te draghen. Ist oock so dat sy t'onrecht ende buyten hare schult met dese schandtvlecke beladen worden, soo gheve ick allen den ghenen byden welcken eenich recht, reden, of billickheyt plaets heeft, te bedencken, of dit wel te lijden ende te verdragen zy, dat sulcker Luyden Hoocheyt, name ende fame soo moetwillichlick aengetast werde, daer men siet dat de Rechten soo swaerlick straffen den genen die oock den geringsten onder den volcke in sijne eere grijpt. Waer zijn nu de wetten, die ten hoochsten plegen te straffen den ghenen die andere met onrecht beschuldichden?

Ende, op dat ick die voorby gae die hy seydt den Curateuren gheraden te hebben Vorstium te beroepen, dewijl hy selve hare namen verswijcht, wie zijn doch de Curateurs vande Universiteyt van Leyden? Het zijn twee treffelicke Mannen, niet min vermaert ende achtbaer van wegen hare gheleertheyt ende vroomicheyt als van hare adelicke afcomste, ende die gesproten zijn uyt sulcke Ouderen, welckers sonderlinge ende getrouwe diensten den Vaderlande ende de Kercke gedaen, alle vrome met danckbaer verhael ghedencken. Neffens dese, is de sorge ende opsicht der selver Universiteyt oock bevolen den Regierders der Stadt Leyden, welcke Stadt, om den neck niet weder te buygen onder t'jock vande eens afgheworpene slavernye, die soo wel onse sielen als onse lichamen druckte, meerder ende harder slagen ghevoelt heeft, dan

eens des aller-welspreeckenste menschens tonghe soude connen wtspreecken. Soude nu dese in lijdtsaemheyt on-overwinnelicke Stadt hierom den vyandt buyten, de pest ende den honger binnen heure muyren hebben verdragen, op dat Samosateni, Serveti, ende Socini rasernyen t'eeniger tijdt aldaer het regiment hebben mochten? Is dit wel gelooflick? Ist wel waerschijnlick, dat Luyden die ter oorsaeck vanden voorstant der warer Godtsdiensticheyt allerhande soorten van benautheyden met eene soo manlicke stantvasticheyt hebben wtgestaen, de selve nu, op eenen bot, ende dat opt aenraden van dese ofte die, souden willen verlaten, om aen te nemen eene Leere, waer van sy de Boecken niet en hebben gelesen of en begeeren te lesen, jae welcker naemen hun onbekent zijn? Ende wanneer-men De Heeren Staten van Hollandt noemt, van wien spreeckt-men dan? Moet men niet gedencken dat dit zijn de opperste Regenten, van dat Oude ende van allen tijden soo Edele ende Hooch-vermaerde volck, die sich met so wtnemende cloeckmoedicheyt ende onbeweechlicke stantvasticheyt tegen d'onbehoorlicke heerschingen soo van Roomen als van Hispanien hebben op ghestelt, ende soo hun selven als anderen aller-eerst den wech ghebaent totte ghewenschte Vrijheyt? Hebbende oock alle tijdt int hanthaven vande ghemeyne saeck den anderen Bontghenooten veel liever willen exempel gheven ende voorgaen, als anderen tot exempel nemen ende volghen? Dese Regenten dan, die de Ghereformeerde Religie met hare authoriteyt ende middelen tot noch toe hebben gevoeyt ende ondersteunt, de Leeraers vande selve wt het ghemeyne Comptoir mildelick onderhouden, ende noyt en hebben willen lijden, dat eenige andere Religie als dese int openbaer ghepleecht ende gheoeffent soude worden: Dese, segghe ick, gaet Sibrandus nu soo schandelick ver

deylen ende Faem-roven, als of sy waren Socini toestanders, seggende dat sy niet alleen bedroghen zijn (dit waer hem al te luttel geweest) maer bedrogen willen zijn . In dese vergaderinghe sitten de voorneemste vande Ridderschap ende den Adeldom, oprechte kinderen ende vrome aert harer vromer voor-ouderen, die met perijckel van goedt, bloedt, Vaderlandt ende al te verliesen, de oeffeninghe vande ware Religie hebben opghelost ende vryghecocht. Daer sitten de Steden, welcker sommighe moort ende bloet-vergieten, som strenghe ende harde belegeringen verdraghen hebben ende wtghestaen, sonder datter eene is die niet bycans tot de wterste benautheyt om dese selvige oeffeninge en is ghebracht. Sal nu dese ghemackelicke ende onder de schaduwe sittende Doctor comen, ende soodanige Lieden sulcke dinghen derren int aenghesicht werpen?

Maer eer ick come tot het bewijs van dese vermetele beschuldiginge, wilde ick wel voor t'eerste datmen eens rijpelick ginck nae-speuren, waerom Sibrandus, ghelijck hy te vooren de Nederlantsche ghemeynte van Londen hadde vercoren, nu den Eerweerdichsten Aerts-Bisschop van Cantelberch hebbe wtghekipt, om dese clachte juyst aen sijne Eerwt. te brenghen? Ick hoore wel wat voor eene oorsaecke hy voorwent, namelick de nauwe verbintenisse der leden eens lichaems onder malcanderen, die sulcx is, dat de weedom ende smerte van t'een oock het ander raect. Maer, was hier niemandt onder ons den welcken de standt der Kercke ter herten ginck, ende die de ketteryen oprechtelick hatede? mostmen dese saeck by ghebreecke van andere gaen voeren over Zee, om den Opsiender van een soo groot Landt, ende die boven dien dagelicx mette gemeyne saecken des Coninckrijcx beladen is, noch met dese sorge te beswaren, dat sijne Eerwt. sijn hooft breken

soude met t'gundt inde Vergaderinghe der Mo. Heeren Staten van Hollandt verhandelt was? Enghelandt selve en was noyt soo gheluckich, dat het oock niet somwijlen met de Zeebaren van verscheyden gevoelens, tzy over de leere t'zy over de cerimonien en zy beroert gheweest. Maer wanneer hebben sy doch de kennisse harer saecken doen nemen buyten het Coninckrijck? Dan d'Engelsche waren wijser, als die buyten twijffel wel indachtich waren t'gheen d'Oudt-Vaders in Africa wel eer hadden besloten, verbiedende, jae op straffe vanden ban, dat niemandt en soude appelleren over Zee. Waren nochtans d'Africaensche ende Over-Zeeusche Kercken gheen gelederen eens lichaems? Ja in trouwe: Maer sy hielden het daer voor, dat een yeder met het sijne genoech te doen hadde, t'welck hy versorghen, schicken ende beneerstighen moste, ende letten

 
Wat goedt of wat quaet
 
In sijn huys omme gaet:

Oft by aldien de noot somwijlen den Raedt van wtheemsche wijsheyt van doen heeft, en behoorde sulcx niet by eenich particulier beleyt, maer byde publijcke authoriteyt te geschieden. Anders wordt niet dan loutere confusie inghevoert. Dit soo zijnde, can lichtelick verstaen worden, dat dit meer wt loosheyt als wt oprechticheyt ende met ordre geschiet is, dat Sibrandus de kennisse deser saecke heeft willen doen nemen in een plaetsche daerse niet gevallen en was. Want, gelijck eener voor lange Jaren seer wel heeft geseyt, t'is seer beswaerlick sijne saecke te verdedigen voor andere als voor die gene daer onder men verkeert heeft. Hier int Landt, alwaer de sorge der Heeren Staten int voorstaen vande ware Religie bekent was, en conde men t'fabeltgen vant invoeren van Socinianisterye den Luyden soo lichtelick niet inde handt steecken. Men

most dan yemandt soecken die onse Heeren soo wel niet en kende, ende most-men des selven gemoet van te voren soo innemen met quade suspicien, dat de verontschuldiginghe metten neck soude werden aenghesien al eer-se soude connen te spraecke comen. Even-wel, die des Eerweerdichsten Aertsbisschops wijsheyt ende voorsienicheyt kennen, vertrouwen vastelick dat dit voornemen, hoewel looselick ende onvromelick aengeleyt, niet en sal ghelucken, bysonder dewijle de Tijdt, die der waerheyt baermoeder is, het bedroch niet toe laten en sal lang de meester te maecken. Sibrandus meynde den Curateurs ende Heeren Staten eenen grooten haet op't lijf te werpen wt de sake Vorstij. Wat my belangt, ick en hebbe niet voorghenomen Vorstium te beschermen, ende sal my wel wachten de wettige kennisse die men van Vorstij saeck heeft aengevangen te nemen, ende noch niet en is ten eynde ghebracht, met mijn voor-oordeel te ondergaen. Vorstius en betreet de Professie niet, de Jeucht en leert hy niet, ende en verkeert soo seer in der menschen gesichte niet, dat yemants ooghen door sijnen glants lichtelick sullen comen te verblicken. Wat behoeftmen dan een saecke die in tamelicke stilte is gebracht, t'elcke mael weder te roeren ende over te halen? ten zy men voor hebbe niet de Staten om Vorstij wil, maer Vorstium om der Staten wille te beschuldigen. Voorwaer, die den stant onser Kercken recht kennen, weten seer wel dat Sibrandi ende sommiger anderer colere al lang te vooren eer Vorstius beroepen wiert ontsteecken was ende begonde te branden, ende dat om dese oorsaecke, dat de Heeren Staten van Hollandt niet en wilden toelaten, datmen terstont wt heure Kercken ende diensten verdrijven soude die Leeraers, die Sibrandi meeninge aengaende de Predestinatie niet toe en stonden, ende met eenen voorstonden t'recht der Overheyt inde

regieringe der Kercke. Dese zijn het die Sibrandus al lang voor desen, meyneedighe, calomniateurs, Hoofsche insluypers, nieuwe Eusebien van onse tijden ghescholden heeft in dien fraeyen brief die hy gestelt heeft voor Socini boeck by hem Sibrandum uytgegeven. Dit is d'oorsaeck waerom Sibrandus de Regenten van Hollandt, die hy doe wel niet en noemde gelijck hy nu doet, maer even-wel soo beschreef, dat een yeder, oock sonder dese sijne wtlegginghe wel conde verstaen, op wien hy dese vergiftighe pijlen hadde gheschoten: heeft ghenoemt (ô schrickelicke stouticheyt) autheurs van boeven-stucken, dertele geesten, verstoorders der werelt, beroerders des volcx, die alles met oproer vermenghen, Epicureen ende Libertinen, schuylende onder den naem van Politijcken, die de Kerckelicke twisten opsettelick maecken ende voeden, eyntelick de Religie selve voor een fabel ende bulleman houden, om de Kinderen te vervaren. Doch, of de Heeren Staten wel of qualick gedaen hebben, sullen wy hier nae sien. Voor dit-mael ist genoech aengewesen te hebben, dat dit de rechte oorsaeck is van alle dit rumoer; Vorstius en is niet dan de deckmantel.

Nu wat sijne Beroepinghe aengaet, daer mede isset aldus gheleghen. Vorstius was een openbaer Professoor der Heyliger Schrift inde vermaerde ende de Ghereformeerde Religie seer vast-houdende Schole van Steinfurten, den Graven van Benthem, den Raedt, Pastoren ende Kercken-dienaren seer aenghenaem, soo blijckt wt hunlieder ghetuygenissen. De gheleerste Mannen van onse Nederlanden hielden vrientschap met hem, schreven aen hem dickwils, vraechden sijn advijs over vele sware questien. Vele sijne boecken tegen den Jesuijten uytghegheven, baerden hem byden onsen vele gunste ende lof. Niet soo heel lang geleden, hadde de Heere Lant-Grave van Hessen, wiens gheleertheyt ende godsalicheyt nie

mandt genoech en can prijsen, hem versocht de vermaerde Academie van Marpurch met sijne tegenwoordicheyt te willen vercieren. Sijn boeck teghen Bellarmin niet langh te vooren van hem uytghegeven, wierdt van vele Godvruchtige ende gheleerde Luyden gepresen, soo wel om dat de swaerste gheschillen onses tijts daer inne cortelick waren verhandelt, als om dat hy daer inne vry wat meer beleeftheyts bethoonde dan sommighe, meer luydtroepende crijters ende schelders dan rechte Disputateurs, ghewoon zijn. Dit boeck was toe-geeygent den Heeren Staten Generael vande gheunieerde Provintien, den welcken d'Autheur met eenen brief gheluck biedt over den gheluckighen wtganck van eene soo droevighe beswaerlicke oorloghe, hare Ho. Mo. met eenen seer aenprijsende de Christelicke maticheyt, tot soo verre, dat de verscheydenheyt van gevoelen in geringe saecken, ende die tot den grondt der salicheyt niet nootsaeckelick en behoorden, (want dese voor-sorghe dede hy daer by, ende verhaeldese dickwils) mochten werden verdragen, sonder daerom den vrede ende eenicheyt te breecken. Dese vermaninge maeckte den Autheur, den sachtsinnigen ende twistschouwenden ghemoederen aenghenaem, te meer om dat hy even t'selve scheen te raden, dat de Doorluchtichste Churfurst Paltz-Grave Frederick door sijne brieven aende Heeren Staten Generael, ende den Coningh van Groot Britanien selve, drie Jaren te voren geraden hadde. Dit waren de redenen waerom eenige Kercken-dienaers onder ons, Vorstium den Curateuren aenpresen, ende waerom de Curateurs hem de Professie van Leyden aenboden, naer dat sy de saecke te vooren metten alder-Vermaersten Velt-Oversten, ende Furst Maurits, mitsgaders de Gecommitteerde Raden vanden Staten hadden gecommuniceert: soo dat die hun te dier oorsaecken souden

willen beschuldigen, eerst de Graven van Benthem, ende den Landt-Grave van Hessen souden moeten beschuldigen, jae haer eygen selve, also sy niet en connen lochenen, of sy en hebben tot die tijdt toe van Vorstio een seer goet ghevoelen ghehadt. Maer alsoo haest de Zeeloten ende yveraers quamen te vernemen, dat Luyden die hun tegen de borst waren Vorstium hadden gerecommandeert, heeft men beginnen sijn boeck vande Natuere Godts, t'welck weynigen bekent was (also het doe eerst was wtgecomen) ende t'welck niet geloovelick en is, dat sonder dese occasie in vele handen soude zijn ghecomen, neerstelick te doorsoecken: oock ginck-men vernemen nae dingen die langh te vooren waren gheschiet: sijne particuliere ende niet uytgheghevene schriften bracht-men tegen sijnen danck int licht, men brack op sijner vrienden brieven. Met dese aenwijsinghen en ginck-men niet totte Heeren Staten, of heure Ghecommitteerde Raden, niet totten Doorluchtichsten Vorst Mauritium, niet totte Curateurs vande Universiteyt: maer met ongeloovelicke snellicheyt heeftmen ghesonden eerst in Duytslandt, ende daer nae, waer heenen niet? boden, om hem te bestraffen van Socinianisterye, ende ghelijck gevoelen oock van andere wt te locken: alsoo dat dese gheheele saecke al was in handen vanden ghemeynen Man, eer die tot kennisse vande wettige Regierders ende Rechters gebracht was. Als nu dese saecke over al ruchtbaer was, hoe te dier tijt in dese, geheel onverwachte sake, verslagen zijn geweest die ghene selve die Vorstium hadden gerecommandeert, weet Sibrandus seer wel. Want hy wel ghesien heeft de brieven van eenen onder de selve (dien hy oock voornamelick meynt, wanneer hy spreeckt vande Autheurs van Vorstij beroepinge) aen Vorstium rondelick ende eenvoudelick geschreven: inde welcke hy sijne droefheyt over

vloedelick genoech te kennen geeft, seggende, dat indien onwarachtich was t'geen hem Vorstio wiert naegeseyt, hy de Calomnie, die geen Christen en stont te lijden, soude wtwissen: hem radende, soo daer yet mochte aen zijn, dat hy de beroepinge soude opseggen, om de Heeren Staten ende Curateurs niet te bedrieghen, nochte hem selven in perijckel te brenghen: alsoo dese alle eenen Christen Professoor verwachten, niet eenen Ostorodiaenschen. Die dit schrijft, ende van herten schrijft, (want hy dit niet en heeft geschreven om uyt te geven) sal die gehouden worden voor eenen die de Socinianen, of (dat even soo veel geldt) den Ostorodianen gunstich is? dewijl hy de aenhangers van die secte stelt buyten het getal der Christenen? Maer hoe droegen hun de Heeren Staten van Hollandt, den welcken de kennisse deser saecke ongetwijffelt toequam, aenghesien het hare Universiteyt is, ende de Curateurs hare Dienaers zijn, als de clachten hun van alle canten begonden aen boort te comen? Hebben sy het ongemerckt laten heenen gaen? Vorstius en hadde de Professie noch niet aengenomen: de saeck was noch in haer geheel: hy comt inden Hage, verwachtende of yemant verschijnen soude die hem wilde beschuldigen: niemandt vernemende, reyst hy wederom. Lang daer nae, vingen eenige Kercken-dienaren aen, inde vergaderinghe der Heeren Staten, wt te varen tegen t'gevoelen Melanthonis vande Praedestinatie, t'welck doe velen begonde te smaecken: ooc te gelijck mede tegen Vorstium, soo nochtans, dat sy haer niet en dorften stellen als sijne formele partyen. De stucken even-wel diemen voorts bracht tot sijnen laste, waren seer swaer. Want Vorstius wierdt geseydt te loochenen d'eenwesentlicke, onvermenghelde, onverdeylde Drie-eenicheyt: Christi, jae oock Godts ware Eewicheyt: oock sijne Oneyntelickheyt, ende wesentlicke over-al-teghen

woordicheyt: voorts oock sijne onveranderlickheyt ende almachticheyt, mitsgaders sijne voor-wetenheyt aengaende de toecomende dingen, voornamelick sodanighe, die niet nootsaeckelick en geschieden: wierdt oock geseyt te ontkennen, dat Godt sonder Lichaem ende hoedanicheyden was: oock dat hy Gode toeschreef vreese ende wanhope, ende dit eygentlick te spreecken: eyntelick dat hy niet en wilde bekennen, dat Christus Gode volcomelick ende waerachtelick voor onse sonden soude hebben ghenoech ghedaen: ende in somma, dat hy toestont soo wel d'oude leeringen Samosateni, als de nieuwe opinien Socini. Hier verclare ick oprechtelick ende ter goeder trouwen, dat icker niet een en kenne inde gheheele Vergaderinge van Hollandt, die niet al ende yeder vande voorschreven opinien en verwerpt, ende als een verbannen saecke vervloeckt. Maer wat seyt Vorstius hier toe? bekent hy dit al te samen? Ter contrarien, niet een van allen: Heeft oock Socini doolinghen met sijnen eyghenen monde verworpen. Nu bidde ende herbidde ick alhier alle vrome, dat sy doch eens aendachtelic willen overwegen, wat in dese Vierschare de questie of het gheschil was, daer over men het oordeel soude vellen. De vrage ende t'verschil en was niet, of men tot de Professie toelaten soude eenen die die punten die wy nu verhaelt hebben, of yet dierghelijcken gevoelde ende leerde: want dat een Leeraer van sodanige doolingen, niet en mochte noch en behoorde toeghelaten te worden, daer aen en twijffelde niemandt. T'proces bestont alleen hier inne, of Vorstius aen dese doolinghen schuldich was of niet, aengesien Vorstius aen d'eene zijde ontkende sulcx oyt geseyt of geschreven te hebben: d'andere aen d'ander zijde, dreven dat hy daer aen schuldich was. De saeck is verhoort, in teghenwoordicheyt van ses Theologanten, die te vooren noyt en waren verdacht

gheweest van eenige Socinianisterye, beneffens noch andere ses, die Vorstium scheenen te beschuldighen, om den Heeren Staten te dienen van advijs. Naderhandt zijn brieven ghecomen uyt Enghelandt. Siet d'uytcomste: Is Vorstius ghepresen geweest, om dat hy subtilick gheschreven hadde? Neen hy voorwaer: Is hy vry gesproken? oock niet. De Wetten laten toe, dat de beclaechde wel niet en mach nieuwe Ampten begeeren, maer mach blijven bedienen d'Ampten die hy te voren hadde. Vorstius was nu tot Professoor aengenomen. Met goeden glimp ende schijn hadde men mogen seggen, dat men hem van t'besit ende bedieninghe desselvigen Ampts niet en behoorde te weyren, soo lange de saecke noch hinge ende niet en was afgedaen. Hy onthout sich even-wel vande bedieninge ende staet stil. Hy woonde nu al binnen Leyden, in eene vrye Stadt, in dat Landt, t'welck van langhen tijden ghewoon is te dulden oock die ghene die bekent zijn seer sware doolingen onder de leden te hebben, bysonder wanneer sy belooven hun te sullen stil houden ende swijghen. Was dit dan soo vreemt, oft soo onbillick, dat dese eene Man, als een ghemeyn Man, gheen publijck Ampt bedienende, in eene soo Volck-rijcke Stadt, ende soo grooten menichte van verscheydelick gevoelende Menschen, in stillicheyt soude blijven woonen? Maer men heeft oock hier inne de Calumnie gheen occasie, of yet dat sy soude connen vatten, willen geven. Hy selve heeft sich een plaets vercoren, die wat bezijden weechs ende vander handt was, daer hy mocht wesen buyten yemandts schade, buyten perijckel, ende buyten suspitie: zijnde oock vermaent vande Heeren Staten, dat hy aldaer sijne woorden ende wercken tusschen Godt ende sijne conscientie ondersoecken, t'geen hy verdedigen conde verdedigen, dat hy niet verantwoorden en conde, met oprechte bekentenisse sijner

doolinge soude uytwissen. d'Oude Keysers, mitsgaders de Concilien van die tijden, die al veel suyverer waren dan d'onse zijn, lieten haer beduncken, dat sy hare oprechticheyt inde Leere ghenoechsaem hadden bethoont, wanneer sy die gene die onsuyvere meningen leerden, beleden, jae oock voorstonden, van haer Bisschopdommen ontsetteden. D'aller swaerste straffe was, datmense in een Eylandt besloot, doch niet buyten de palen van t'Roomsche Rijck. De Heeren Staten van Hollandt, onder welcker gebiedt Vorstius, beschuldicht zijnde van Socinianisterye, (die hy nochtans met sijnen monde opentlick verwerpt) sich niet alleenlick vande Professie, maer oock vande Academie moet onthouden, worden by Coninghen, ende by Kercken bedragen ende ghefaemrooft als toestanders van Socini leeringhen. Och hoe verre zijn sulcke verkeerde oordeelen verscheyden, ick en segge nu niet vande Christelicke Liefde, die lanckmoedich, goedertieren, niet nydich en is, die niet qualick en doet, niet en verbittert, niet quaets en denckt, alles bedeckt, alles gelooft, alles hoopt+, maer oock van die billickheyt ende redelickheyt die vele gehadt hebben onder den Heydenen, willende datmen in twijffelachtige dingen alle tijdt de sachtste ende soetste wtlegginge volgen sal. Hier by comt noch, dat men de meeninge ende genegentheyt vande Heeren Staten in dit stuck niet en can in twijffel trecken, dewijl hare Ed. Mo. den Coningh van Groot Britannien aengheschreven hebben, dat sy niet en sullen toelaten, dat eenige andere als de Ghereformeerde Leere inde Academie geleert werde. Die Kercken-dienaren selve, die Sibrandus soo doorstrijckt, als oft sy Vorstio al te seer waren toegedaen, hebben opentlick inde Vergaderinge der Heeren Staten verclaert, dat t'gheen de Samosatenianen of Socinianen gheseydt worden te leeren vande Heylighe

Drie-eenicheyt: van onses Heeren Jesu Christi persoon ende ampt: van sijne volcomen ghenoechdoeninge voor onse sonden, ende vande Rechtvaerdich- maeckinge, verwerpen: hun ter contrarie houdende aen t'gheen d'Algemeyne Christenheyt daer van bekent, ende doorgaens inde Ghereformeerde Kercken gheleert wordt, oock by hun mede tot deser uren toe geleert was. Hebben oock de Heeren Staten niet met eene, maer met verscheyden hare Resolutien verclaert, dat sy niet en verstonden dat oock anders geschieden soude. Waer is dan? waer leydt? waer schuylt dan dit gevaer, dit perijckel, ja dit groot perijckel dat den Kercken over t'hooft hanght? wat is de saecke? waerinne bestaet het, dat de Kercken in so grooten ancxt ende vreese bycans onder de voet ende inden dreck leggen? ghelijck het onsen Rhetorijcker ghelieft, claechlick stampende, te braveren. De Kercken hebben haer Opsienders, Voorstanders ende Voeders, de selve die sy tot noch toe hebben ghehadt, t'selve herte ende gemoet dragende tot de Kercken dat sy daer toe altijdt gedragen hebben, ende die sy niet wantrouwen, of vande welcke sy gheen ander gevoelen, als goet, hebben en connen, sonder merckelicke ondanckbaerheyt. Dan dit is Sibrandi maniere van doen, als oock van vele met hem, dat sy de Kercken, doen seggen ende gevoelen al wat hun inden sinne comt. Maer dit is t'fraeyste, dat hy die dinghen die die Groote Coningh heeft ghedaen int bestrijden Vorstij (daer inne Sijne Majesteyt heel wat anders heeft voor-ghehadt, wat anders Sibrandus) gaet verghelijcken met de weldaden die die Verwondering-waerdighe Coninginne Elizabeth onsen Vaderlande bewesen heeft inden wtersten noot. Sal dese verghelijckinghe ghelden, soo moet men segghen, dat Vorstius den Paus van Roomen ende den Coningh van Spaengien gelijck is; een Man nochtans

(indien men Sibrando ghelooven wil) een botterick, een plompaert, een ongeleerden Esel is, die noch wel behoeft onder de plack ende onder de roede School te gaen, als die niet eenen Syllogismum oft Sluyt-reden en can maken, dat nochtans de kinderen behooren te weten; eyntelick een Vyandt (dit zijn mede Sibrandi woorden) daer voor de Kercken gants niet en hebben te vreesen. Indien de weldaden die dese vrome Coningh ons heeft bewesen, immers van hem verhaelt mosten worden (want hy daer mede toe gaet, als of niemant dese weldaden en gevoelde, en kende, en bekende, als hy alleen) waerom springt hy die weldaden voorby die de voornaemste zijn, als namelick, dat S. Mat. tot bewijs so wel van vrientschap als van eenderley gevoelen inde Leere, de Heeren Staten Generael vande Vereenichde Nederlanden, genomen heeft tot Getuygen over den Doop van sijnen Soon: dat soo voor als na t'overlijden vande Coninginne Elisabeth, ons Vaderlant is beschermt geweest met het bloet sijner onderdanen: dat hij oock, naer dat hy vrede ghemaeckt hadde metten Spaengiaert, alle tijdt heeft ghetoont, hoe seer hem onse behoudenisse ende welvaren ter herten ginck: ende niet en heeft gherust, voor ende al eer, door sijne hulpe sonderlingh, te wege is ghebracht, dat oock wy, op seer eerlicke conditien, de wapenen souden neder legghen. Hoe vele verswijcht hy noch van sijne Majesteyts ghetrouwen Raedt: hoe vele van sijne groote miltdadicheyden? Voorders, indien daer niemandt bequamer te vinden en was, om des Conincx lof te vercondighen, als hy, waerom overtreedt hy? waerom laet hy sijne voornaemste deuchden achter? Hy soude gheseyt hebben, dat in desen Coning is eene sachtmoedicheyt, meerder als oyt eenich Conincrijck gesien heeft, eene gheleertheyt diemen self in een slecht persoon soude estimeren ende hooch achten.

Hij soude gheseydt hebben, dat de Coningh de Outheyt in sulcken eerbiedinghe heeft, dat, soo haest hy Calvinum ende Bezam (andersins voor-treffelicke Mannen) hoort noemen, niet stracx aende selve onbeweechlick blijft hangen, de Griecksche ende Latijnsche Vaders rouwelick verachtende, maer dat hy ghestadelick sijne ooghen vanden teghenwoordighen stant der Kercken werpt op den stant der Ouder Kercke, sonder oock sijn gheloove eenige onlangs opghecomene Meesters danck te weten: als die het daer voor houdt, dat sy niet alleen in eenighe dinghen hebben connen doolen, maer oock weet, dat sy in sommighe ghedoolt hebben. Hij soude gheseydt hebben, dat dese Coningh den Vrede der Kercke soo seer nae-jaecht, dat hy t'verscheyden ghevoelen over de gheschillen, die al van oude tijden in swangh ghegaen, ende nu weder op de baen gecomen zijn, met een sachtsinnich ende matich gemoet verdraecht: wanneer maer die dingen mogen vast blijven ende ongeschent, die alle tijdt, over al ende geduerichlick geleert ende gelooft zijn. Ten lesten, indien Sibrandus immers wilde danckbaer zijn, waerom en danckt hy den Coningh niet van dien ghetrouwen, wijsen ende heylsamen Raedt, die sijne Mat. onlanghs heeft gegeven, om de beroerten onser Kercken te stillen? Sijne Mat. hadde selve ghelesen de Articulen by onse Remonstranten, dat is, by die ghene die Calvino ende Sibrando, in t'stuck vande Praedestinatie metten aencleven van dien, niet toe en stemmen, verdedicht. Wat Calvinus, wat Whitakerus, wat Perkijns daer van leeren, wist de Coningh seer wel. Hy seydt dat hy by ervarentheyt gheleert heeft, dat sulcke verschillen met het disputeren der Theologanten, niet wel en werden beslicht, maer datmen moest authoriteyt ghebruycken, om sulcke disputen voor t'volck niet te brenghen, ende maecken datmen vrede

hieldt, ende malcanderen in dat verscheyden ghevoelen verdroeghe, ten minsten ter tijdt toe, volle kennisse van saecken ghenomen zijnde, by den Heeren Staten anders soude zijn gheordineert: daer by doende eene Redene, die warachtich is: Namelick, dat dese gevoelens soo wijt niet en verschillen van malcanderen, of sy en connen seer wel bestaen, soo wel met de waerheyt des Christelicken Gheloofs, als mette salicheyt der Zielen. Maer van desen hoochwijsen Raedt sijner Mat. en hoort men Sibrandum niet eens kicken. Wil men weten waerom? het is lichtelick te mercken. Soude Sibrandus segghen dat hy denckt, hy soude segghen, dat de Coningh oordeelt over een saecke die tot sijner kennisse niet en hoort: dat het hem niet toe en comt vande Prophetien te oordeelen: want na de Sibrandiaensche Decreten, comt dit oordeel niemandt toe, als de Propheten: ende noch wijders, na deselve Decreten, en mach de Coningh gheen Propheet wesen: ten ware hem de Kercke van Londen, of eenighe andere Kercke, ghemaeckt hadde tot een Een of Twee-Jarich Ouderlinck. Nochtans prijst Sibrandus den Coningh, om dat hy Vorstium hadde gecondemneert. T'is waer: even als wel eer Cascellius dede, de welcke gevraecht zijnde, of de Note van eenen Pijn-boom een Appel was: soo ghy hem Vatinio nae t'hooft werpt, seyde hy, soo ist een Appel. Alsoo, wanneer de Coningh teghen Vorstium spreeckt, soo is de Coningh een Propheet; als de Coningh voorde Remonstranten spreeckt, soo en is hy geen Propheet. Op die wijse plegen die Luyden t'Recht ende authoriteyt der Coningen seer breedt wt te meten, so lang sy seggen ende doen, dat hun goet dunckt: Spreecken ende doen sy een weynich anders, wt ist mette Conincklicke authoriteyt. Met grooten Recht, ende wel nae de groote verdiensten des Grooten Conincx, hebben onse Steden,

als de Doorluchtichste Princen, sijn Swager ende Dochter door dese Landen passeerden, alle teeckenen van blijschap, Eer-biedinge, ende ghediensticheyt gethoont, die sy conden. Maer hoe belachelick is doch onsen Doctor, als hy seyt, dat dit al te samen juyst om Vorstij saeck geschiet is? Voorwaer, die dat seyt, of houdt van Vorstio al te veel, (daer voor hy nochtans niet en wil aengesien zijn) of acht de menichvuldige weldaden des Conincx al te weynich. Oock en zijn die Luyden, die Sibrandus niet en hout voor recht-sinnich inde Religie, ende die hy Vorstianen ende Socinianen noemt, (hebbende dese by-namen alleen ghesmeedt om de Luyden hatelick te maecken) nergens nae de leste gheweest, om hare Doorluchticheden met allerley Eere te ontmoeten.

Niettemin, laet ons eens gaen sien, wat doch de Heeren Staten van Hollandt, int verhandelen van Vorstij saeck so seer mogen misdaen hebben. Voor eerst laet hy sich duncken, dat aengesien de Coningh ende sommige Theologanten, haer ghevoelen Vorstium aengaende, verclaert hadden, men die saeck voorder niet en hadde behoort te ondersoecken. Maer de Coningh selve, en begeerde dit niet: seggende, dat hy alleen vermaent, ende gheen vonnisse en wijst t'welck de Staten souden gehouden zijn wt te voeren. Jae, hy betuycht voorde gantsche Werelt, dat hy haer niet en wil voorschrijven: dat hy sich niet aen en neemt tegen hare Vrijheyt: dat hy buyten sijne Lantpalen geen Vierschare spannen en wil. Soo most dan immers van Vorstij saeck kennisse genomen worden door die, welcker onderdaen hy nu was. Dit was onnodich (seyt Sibrandus) want wy niet en begheeren datmen Vorstium soude condemneren, maer alleen, verlaten: t'welck met eeren geschieden conde; te meer, om dat de Staten leelick van Vorstio waren bedroghen. Soo en is dan, nae dese reeckeninghe

Sibrandi, yemant Verlaten, t'welck is, of van sijnen dienst afstellen, of, te Lande doen wt gaen, geen condemnatie, t'en is gheen straffe. Ende hier salmen quansuys alsoo slechtgens mede door gaen, hoore ick wel, sonder te seggen de redenen waerom. Boven dien, ist niet een schoone reden, men behoort hem te verlaten, om dat hy de Staten hadde bedrogen? even als of men oock selve hier van niet en behoorde kennisse te nemen, ende ondersoecken, of hy de Staten bedrogen hadde. Weet Sibrandus vande Rechten niet, immers dese gulden spreucke en behoorde hem niet onbekent te zijn: Oordeelt oock onse Wet yemandt, eer sy hem ghehoort hebbe, ende wete wat hy doet+? Sibrandus houdt noch even sterck aen, ende seydt dat die, wiens boecken men in handen heeft, ghenoech gehoort is. Dit is oock een nieu Recht, bequaem om de handelingen der Menschen onder malcanderen te verstooren. Yemandt verthoont eens anders hantschrift: wat salmen doen? Sibrandus meynt, de Rechter sal hem niet roepen, niet hooren, maer condemneren, al terstont, ende op staende voet. Hoe? onse Wetten en laten niet toe, dat oock die die sijn schult self bekent heeft buyten Recht, veroordeelt werde, ten zy hy eerst in rechte betoghen, ende hem vrijheyt gegeven worde, sich te verdedigen. Daerom ist van een seer wijs Man seer wel gheseydt: Hoe wel hy my inde weghe, ende een boos mensche is; naer ghewoonte nochtans moet hy ghehoort werden. Item, die onghehoort, ende sonder hem te mogen verdedigen, werdt omgebracht, wordt omgebracht als onschuldich. Want gelijck Seneca warachtelick ende subtilick seydt:

 
Die vonnist onverhoort party
 
Al treft hy't wel, onvroom is hy.

Want nae der Philosophen regulen, is merckelick onderscheyt tusschen t'recht selve, en tusschen yet met Recht

te doen. T'is niet genoech datmen goet doet, ten zy men t'goet wel doe. Nestorius hadde veel boecken wtgegeven vervatende sijne meyninge, nochtans is hy ghehoort, jae noch rechts te voren ende genoech opt ogenblick selve van sijne condemnatie, wort hy vande Bisschoppen genoemt, de seer Religieuse Nestorius. Ten lesten comt Sibrandus so verre, dat hy seydt, dat de Staten over dese saecke niemant gebruyckt en hebben die sich de verschillen verstondt, ende dat Vorstius daerom seer lichtelick, ende sonder van yemandt bestraft te connen worden, hare ongeleertheyt bespot heeft, ofte (hem lust in dit stuck sijne welsprekentheyt te bethonen) dat de Staten van Vorstio zijn belacht, begrenickt, ende ghelijckmen seydt, metten neuse befockt . Wat is doch de Heeren Staten bespotten, ende d'Overste des Volcx vloecken+, isset dit niet, dat Sibrandus hier doet? Hy en moet voorwaer vande Vergaderingen sijns eyghen Vaderlandts niet veel houden, die soo verachtelick ende walghelick spreeckt van sijne Naebuyren, die hy niet en kent. Wat sal ick van sulcke Theologanten segghen? dat Job seydt, Iae, ghy zijt de Lieden, met uluyden sal de wijsheyt sterven+. Wilt-men nochtans de geleerste schrijvers ghelooven: wilt ghy oock hebben Sibrande, datmen ghelooft t'gundt ghy selve t'anderen tijden hebt geschreven, soo ist seecker ende gewis, dat alle die de Theologie leeren, niet altijt de beste Theologanten en zijn, ende dat niet alle Leecken inde selve onervaren zijn. Ende op dat ghy het weten moecht, Meester Sibrandt, daer waren, daer waren, in die Vergadering selve daer ghy van spreeckt, al seer gheleerde Mannen, die de H. Schriftuere neerstelick lesen, die waerheyt van logen wisten te onderscheyden, ende dien de Kerckelicke Historie niet onbekent en was. Maer dit is al niet, seyt Sibrandus: Daer behooren Herders en Leeraers by te wesen . Laet het soo zijn:

Waren die hier niet? Daer waren ses van uwe zijde, daer waren noch ses andere, welcker aller redenen ende argumenten men conde overwegen. Ghy sult segghen, dat dese leste ses verdacht waren, als zijnde van eene ghesintheyt met Vorstio int stuck vande Praedestinatie. Maer siet ghy niet, indien dese daerom verworpen behoorden te werden, dat dan oock Vorstius hadde mogen verwerpen d'andere ses, die anders als hy vande Praedestinatie ghevoelden? Ick sal noch meer seggen: Ghyluyden hadt de voor-oordeelen van allen canten soo snellick opghesocht ende tot u getogen, datter bycans niemandt en was die sijn oordeel hadde vry gehouden tot dat de saecke dienen soude: weynich ghedenckende, dat den beclaechden dickwils gheen saecke vorderlicker en is gheweest dan der klageren heete onghestuymicheyt.

Maer, ghenomen daer waren soo vele ws ghelijcke inde Vergaderinge der Heeren Staten geweest, als ghy mocht hebben ghewenscht; wat soude het dan gheweest hebben? wat soudt ghy willen datmen hadde ghedaen? Ghy en soudt niet hebben toeghestaen, dat Vorstius opentlick soude leeren. Wel aen: Ghy en hebt hier over noch niet te clagen. Ghy en soudt niet hebben goet ghevonden, dat hy tot Leyden onder de Studenten soude verkeeren: Dit en geschiet oock niet. Dan, t'is wat anders: ghy wilt hem wt Hollandt, of buyten de geunieerde Provintien ghebannen of versonden hebben, want dit gheeft ghy duydelick genoech te kennen. Maer, om wat oorsaeck doch? om ketterye? Thoont ons een exempel van diergelijcke straffe in onse Republijcke, wijst ons de Wet, wt cracht vande welcke dit gheschieden soude. Vande Romanisten en wil ick niet seggen, hoe-wel nochtans eenige huydensdaeghs niet willen lijden, dat sy met ons eenen Godt, ende eenen Christum hebben: Maer is

Vrieslandt niet vol Anabaptisten of Herdoopers? dese predicken opentlick datmen de Kinderen niet doopen en mach; dat Christus sijn vleysch wt de altijt-Maget niet en heeft ontfangen, dat een Christen t'ampt der Overheyt niet en mach bedienen, ende andere dingen meer. Jaecht dese wt Vrieslandt, cont ghy; begint van dese die soodanige opinien niet en dissimuleren, die met geen dobbelsinnicheyden en spelen, maer dese dingen opentlick bekennen. Ende comt dan daer nae tot die ghene, die de meningen diemen hun te laste leydt, niet toe en staen. Ghy seght datmen den eedt Vorstij gheloove ghegheven heeft , ende voecht schamperlick daer by, dat indien de Staten van Hollandt waren Rechters gheweest, sy Garnet ende sijne Mede-ghesellen, Vader-moorders, op ghelijcker maniere souden hebben connen vry spreecken. Eerst, wat weet ghy, welck ende hoe groot gheloove men Vorstio heeft toeghestelt? Daer naer: T'is of onwetender, of quaetwilligher Menschen werck, tusschen d'wterlicke daden ende de ghedachten des ghemoets, gheen onderscheyt te maecken. Ick en segghe niet, datmen altijdt ghelooven sal die op sijne conscientie sweert, maer in twijffelachtige saecken, mach ende plach sulcx te gheschieden. Ghy selve en cont niet lochenen, of daer en zijn eenighe dinghen die Vorstio werden tegen-geworpen, daer inne men niet vast en gaet. Soo en sie ick dan gheen reden, waerom in soodanige saecken, den eedt tot versterckinghe ghedaen, niet en soude wesen het eynde aller tegensprekinge+. Ten lesten sal ick noch dit daer by doen, niet dat het nodich is, maer op dat de Calomnie te meer blijcke. Al waer het schoon dat de Staten, door hare goedicheyt bedrogen zijnde, een beter ghevoelen hadden ghehadt van yemandt dan het behoorde, men behoordese daerom niet te houden voor Luyden van quade ghesintheyt, noch voor Socinianen,

noch voor Toestanders van ketteryen. Firmilianus ende sommige andere Bisschoppen, die Paulum Samosatenum, door seeckere dobbelheyt van woorden bedrogen zijnde, langen tijdt verdroegen, en hebben daerom niet gelaten recht-ghesint te wesen inde Religie: ghelijck oock niet de Keyser Constantijn, als hy Arrium, die hem begonde te veynsen als of hy t'Nicenissche gheloove toestonde, liet van sich gaen met dese woorden: Is u gheloove oprecht, soo hebt ghy eenen goeden eedt gedaen: Indien u geloove niet en doocht, ende ghy nochtans anders belooft hebt, soo wil de Godt des Hemels u ende uwe handelingen oordeelen. Maer laet ons van Vorstij saecke scheyden, de welcke wel inghesien zijnde, sal worden bevonden, dat de Heeren Staten van Hollandt geene ketterye en hebben toeghestaen: ende dat sy niet en hebben ghedaen dat niet met hare Vrijheyt, met de wettige ende behoorlicke wijse van procederen, ende metten vrede der Kercken over-een en comt.

Wy willen dan comen tot het tweede stuck van Beschuldinghe, t'welck wel bedecktelick inde Voor-reede wordt aengetogen, maer in't eynde van t'Boeck selve, ende inde eerste schriften Sibrandi duydelick wordt te kennen gegeven. Ende is even t'selve, om welcker wille wy, niet sonder oorsaeck, ghelooven dit ondersoeck op Vorstium gheschiet te zijn: namelick dat de Staten van Hollandt gheoordeelt hebben, dat die Predicanten verdraghelick zijn, die int punt vande Praedestinatie van Sibrando verschillen. Maer in dit stuck sullen haer de Heeren Staten lichtelick verdedighen met d'authoriteyt vande Oude ende Nieuwe Kercke. Dit verschil heeft alle tijdt vele ende seer diepsinnighe questien ghehadt. Dan dit is allen-heenen vast ghehouden, datmen twee ghevaerlickheyden moste mijden: t'eerste datmen Gode niet en moste toeschrijven

d'oorsaecken vande sonde, ofte de verdoemenis binden aen eene onmijdelicke nootwendicheyt: t'leste, datmen den oorspronck van t'salich-maeckende goedt niet en moste stellen inde crachten vande verdorvene natuere. Voor t'eerste hebben haer d'Oudt-vaders sonderling gewacht, oock die vry wat hooch vande Praedestinatie ghevoelden. Int Concilium van Orangien vinden wy aldus: Wy en ghelooven niet alleen niet, dat yemant door Godts macht tot het quaet ghepraedestineert is, maer oock, indien daer eenighe zijn die sulcken quaet ghelooven wilden, den selven segghen wy met alle verfoeyinghe, Anathema. .i. Wy vercondigen hun den Ban. Prosper, Augustini discipul spreeckt aldus: Die seydt, dat soo wie de vercondinge des Evangeliums niet en ghelooven, dat dat gheschiet wt Godts Praedestinatie, ende dat Godt alsoo beslooten heeft, dat soo wie niet en ghelooven daerom niet en ghelooven, om dattet Godt soo gheordineert heeft, en is niet Catholijck. Ende terstont daer aen: In onse quade wercken moetmen alleen Godts voorwetenheyt verstaen: dat Godt selve niet en heeft ghedaen noch gheeyscht om van ons ghedaen te worden heeft hy alleen voorweten, maer niet ghepraedestineert. Item: Die seydt, dat die gheroepen zijn, niet eenparich gheroepen en zijn, maer sommige, op dat sy ghelooven, andere op dat sy niet ghelooven en souden, even oft de beroepinge yemandt een oorsaeck ware om niet te ghelooven, en seydt niet wel: want hoe-wel t'gheloove niet en is dan wt Gods gave ende s'Menschen wille; t'ongheloove nochtans en is niet dan wt s'menschen wille alleen. Ende elders: D'ongeloovicheyt der ghener die den Evangelio niet geloouen, en wort geenssins voorts gebracht wt Godts Praedestinatie. Augustinus: Godt is wel aller Menschen Schepper, maer niemandt en is van hem daerom gheschapen, dat hy soude verlooren gaen. Al te godloos ende te ongeleert is hy, die

t'gebreck der natuere niet en onderscheyt vanden autheur der natuere. De Leere die met dese spreucken de keele werdt afghesteecken, heeft haren oorspronck ghehadt van de Manichaeen ende Priscillianisten. Op een andere wijse, hoe-wel ten naesten by int selve stuck, hebben haer die verloopen, vande welcke Sigebertus in sijn Chronijcke omtrent het Jaer CCCC.XV. aldus ghewaecht: De Ketterye vande Praedestinateurs heeft op dese tijt begonnen in te cruypen: die ghepraedestineerde genoemt worden, om dat sy disputerende vande Praedestinatie ende Godlicke genade, dreven, dat den arbeyt der goeder wercken den genen die wel leefden geen voordeel en dede, indien sy van Godt waren gepraedestineert ter doot, ende dat den boosen menschen haer boos leven niet en schade, indien sy van Godt gepraedestineert waren ten leven: welck drijven de vroome afkeerich maeckt van t'wel doen, ende de quade pordt tot quaedt doen. Dese Ketterye (seydt hy) wordt gheseyt haer beginsel ghenomen te hebben wt de boecken Augustini, qualick verstaen zijnde. Ende dese, daer van Gerson spreeckt: Daer is noch een ander doolinge geweest, mede-brengende dat een volmaeckt mensch gheen werck en moet maecken van menschelicke saecken, oock niet van sich selven, of hy verdoemt of salich wordt: maer dat hy in alle ende yeder saecke, den wille Godts verwachten moet. Dese doolinge heeft vele tacken, spruytende wt de spreucken der Apostelen, Augustini, ende anderer, aengaende de Praedestinatie Gods, qualic verstaen zijnde. Hy doet daer by: Onder de Doctoren van Theologie, die men subtijl ende diepsinnich noemt, worden gevonden eenige stellingen, die de soberheyt vry te buyten gaen; als, dat Godt wil dat wy sondigen, ende ons doet sondigen: dat ten aensien van Godt alle dingen nootwendelick gheschieden, ende dat wy nootwendelick sondigen; dat Godts wille te vooren wil dat de saecken zijn, eer sijn

wetenschap oordeelt dat de saecken sullen zijn. Ende dit is de ghevaerlicke Clippe aen d'eene zijde, daer voor men sich wel sorchvuldelick moet wachten. Niet minder en ist perijckel aen d'ander zijde, inde Pelagianisterye, heele of halve, daer toe dese navolghende leerpunten ghehooren. Datter gheen verdorventheyt der Natuere en is: dat de ghenade alleen dient tot de vergiffenisse van sonden, niet tot hulpe om geen sonde te doen. Dat de genade helpt om niet te sondigen, alleen in desen sin, om dat door de selve geopenbaert wordt t'verstandt der gheboden Gods. Dat wy oock sonder de ghenade, de gheboden Godts onderhouden connen, maer niet soo lichtelick. Dat sommige seggen, vergeeft ons onse schulden, meer wt ootmoedicheyt als wt waerheyt. Dat t'beginsel des gheloofs, d'aenroepinge, d'ootmoedicheyt, de ghehoorsaemheyt niet en comen wt de genade. Datmen door de cracht der natuere wel eenich goedt ghehoorich tot de salicheyt des eeuvighen levens can dencken, wtvoeren ende verkiesen: of, datmen de salichmaeckende, dat is Evangelische Praedicatie wel can toestemmen, sonder de verlichtinge ende inblasinge des Heyligen Gheestes. Dat sommige worden behouden door barmherticheyt, sommige sonder barmherticheyt, door den vryen wille. Dese doolingen zijn van vele Synoden verworpen, vande welcke wy noch hebben dat Milevitaensche, ende t'leste van Orangien. Oock en is de maticheyt der Ouder Kercke niet verder gegaen int condemneren of verwerpen van andere opinien dese saeck aengaende. Hierom ist dat Caelestinus Bisschop van Roomen, heel vreemt van Pelagianisterye, naer dat hy verclaert hadde, dat dit was het Catholijcke gheloove, Dat aller Menschen onnooselheyt ghequetst was, soo dat niemandt conde opstaen, ten zy hem de ghenade des barmhertighen Godts oprechtede: dat niemandt goedt en is dan door mede-deylinghe des ghenen die alleen

goedt is, dat niemandt bequaem en was om de listen des Duyvels te overwinnen, ten zy hem Godt daghelicx helpt: dat niemandt den vryen wil wel ghebruyckt, dan door Christum. Dat al het voornemen der Heyligen most dienen tot Godes lof ende eere: dat alle heylighe gedachtenisse ende beweginge wt Godt is: dat door de ghenade Godts de sonden niet alleen vergeven worden, maer dat wy door de selve oock werden gheholpen om niet te sondigen, ende datmen de gheboden Godts niet en can vervullen sonder de selve, doet hy int leste noch dit daer by: Maer aengaende de diepe ende sware puncten vande quaestien die hier tusschen loopen, ende int breede zijn verhandelt by die gene die de Ketteren hebben wederstaen (hy siet hier voornemelick op Augustinum) gelijck wy die niet en derren versmaden, alsoo en ist oock niet noodich dat wy die aennemen: want, om te belijden de ghenade Godts, welcker werckinghe ende gunste men gants niet en moet ontrecken, houden wy ghenoech datmen gelooue al wat ons de Schriften des Apostolischen Stoels naede voornoemde Regulen gheleert hebben, alsoo dat wy gants niet en houden voor Catholijck, t'welck blijcken can met de voorschreuen spreucken te strijden. Laet ons dit nu gaen passen op onse huydendaechsche geschillen. Twee meninghen zijn by ons vande Praedestinatie ende t'gundt daer aen cleeft: d'eene is de meningh of het ghevoelen dat Franciscus Gomarus, een seer geleert Man, wat hartgens, so Sibrandus meent, doch hy Sibrandus wat sachter, voorstelt: de welcke hoe wel-se van sommige voor eene ende de selvige meninge gehouden wort, nochtans ghesplit is in vele tacxkens. T'zy nu dese twee gevoelens t'eenmael een of verscheyden zijn, even-wel is niet te twijffelen of Sibrandus en oordeelt de selve te wesen verdraghelick, daer wy oock niet teghen en spreecken, mits dat men sich wel ende genoechsaem wachte van dese Mani

cheische Leere hier voor aenghewesen. T'ander ghevoelen is der ghener die wy daerom Remonstranten hebben beginnen te noemen, om dat sy in een Request oft ootmoedich versoeck, aende Heeren Staten van Hollant hare meninge verclaert hebben: biddende dat hun gheoorloft mocht zijn soo te ghevoelen, ende niet teghen haer ghevoelen te leeren. Dat dit gheleden wordt doet Sibrando seer wee, ende en ontsiet hy hem niet t'selve met den naem van Socinianisterye te becladden, namelick om dat Socinus dese meninge toestaet: maer ist saecke dit ghevolch plaetsche grijpen sal, soo sullen oock moeten Socinianen zijn, alle die ghelooven datter een Godt is: ende dat Christus warachtighe ende heylsame dinghen gheleert heeft, want dese dingen ghelooven de Socinianen oock. Andere souden dit ghevoelen liever brandtmercken metten naem van Pelagianisterye. Maer de Remonstranten en staen gheen van alle die dinghen toe, die d'Oude Kercke als Pelagiaensch verworpen heeft. Want het derde van haer vijf articulen luydt aldus: Dat de mensch t'salich-maeckende ghelooue van hem seluen niet en heeft, noch uyt cracht van sijnen vryen wille, alsoo hy inden stant der afwijckinghe ende der sonde niet goedts dat waerlick goedt is (gelijck insonderheyt is het salich-makende gheloove) wt ende van hem selven can dencken, willen ofte doen. Maer dat het van noode is, dat hy van Godt in Christo door sijnen Heyligen Gheest werde herboren ende vernieut in verstant, affectie oft wille ende alle crachten, op dat hy het ware goedt recht moghe verstaen, bedencken, willen ende volbrenghen nae t'woordt Christi Johan.15.5. Sonder my en cont ghy niet doen. Met dese Confessie of belijdenisse der Remonstranten wordt de Pelagianisterye gedoodt: hoe veel meer soo ghy noch daer by doet, dat sy inde verclaringhe van hare meninghe daer by ghedaen

hebben: Dat alle Menschen niet weder en zijn ghestelt inden stant van versoeninghe ende der salich-maeckende ghenade. Datter een besluyt is om de Menschen door het Evangelium te roepen ende t'gheloove te gheven, t'welck ons verstant te boven gaet. Dat Godt sijne gaven vrywillichlick wtdeylt, alsoo dat hy omtrent alle niet alle middelen en ghebruyckt, maer dat hy den ghenen die ghelijck sijn onghelijck begifticht, den ghenen, die onghelijck zijn ghelijck, jae oock somtijdts den ghenen die argher zijn als andere, meer gheeft. Dat wy van Godt hebben, niet alleen de macht om te ghelooven, maer oock t'gheloove selve, ende dat dit eene bysondere ghenade is.

Maer laet ons d'articulen der Remonstranten stuck voor stuck ondersoecken: want daer isser vijf. T'eerste is vande Predestinatie: het tweede vande Doodt Christi: het derde vande Noodtsaeckelickheyt der Ghenade: t'vierde vande Maniere hoe de Genade werckt: t'vijfde vande Volstandicheyt. Int eerste artijckel leeren sy, dat Godt van eeuwicheydt besloten heeft, de Gheloovighe salich te maecken. Dat leert ghy oock Sibrande met soo veel woorden, ende doet daer by eene redene die vast gaet: Want soo Godt doet inder tijdt, soo heeft hy van eewicheydt voorghenomen te doen, maer inder tijdt rechtveerdicht Godt door den gheloove de volwassene. (van dese alleen wordt ghesproocken) Soo heeft hy dan van eewicheydt voorghenomen de volwassene door t'gheloove te rechtveerdighen, oft, dat bycans t'selve is, heeft voorghenomen de Gheloovighe salich te maecken. Dus verre dan zijt ghyluyden te samen eens. Maer sy en segghen niet ghenoech, sult ghy segghen. Lieve Man, wanneer heeft-men doch voor ketterye beginnen te houden, datmen wat minder seyde, bysonder in soo een sware saecke?

Ghylieden en spreeckt oock selve u gevoelen niet heel wt, bysonder voor het volck. Augustinus, handelende van dese selve saecke gebruyckt dese cautele: hoe-wel dese dinghen warachtich zijn, sy en mogen nochtans den toehoorderen op die maniere niet gheseyt zijn. Ende elders, Dit is dan warachtich, seydt hy; Iae doch, maer t'is onbetamelick, onbequaem, onghevoegelick: niet valsch inde uytspraecke, maer t'en wordt voorde ghesontheyt der menschelicker swackheyt niet heylsamelick aenghedient. Maer dit, segt ghyluyden, en mach niet gheleden worden, dat sy de verkiesinghe van bysondere persoonen stellen inde voorwetenheyt des gheloofs. Hier en vraghe ick niet wat waer is: dit vrage ick, Oft dat ghevoelen Pelagiaensch is, oft Sociniaens is, of het onverdraghelick is? Isser dan niemandt onder de Oude die soo gevoelt heeft? die soo ghesproocken heeft? Wat soudt ghy segghen, of vele van dit ghevoelen zijn gheweest, jae, voor de tijden Augustini, bycans alle? Ghy staet seer op de woorden des Apostels Pauli : Alle dinghen wercken ten goede den ghenen die nae t'voornemen gheroepen zijn+: maer wilt ghy daer over eenen wt-legger hooren wt de Griecxsche Kercke? Hoort Chrysostomum: Want niet alleen de roepinghe, maer oock t'voornemen der ghener die geroepen worden, de salicheyt ghewrocht heeft; want de roepinghe niet met ghewelt, niet met bedwangh gheschiet en is. Sy zijn wel alle gheroepen, maer en hebben niet alle ghehoorsaemt. Wilt ghy eenen hebben wt de Latijnsche? Hoort Ambrosium, die dese woorden wel wat anders wtleyt, doch al in eenen sin: Die Godt te vooren wist dat gheloouen ende hem bequaem wesen souden, die worden nae t'voornemen gheroepen, alsoo dat sy ghekent zijn eer sy gheloofden. Ende terstont daer nae: Die hy te vooren wist dat hem souden toeghedaen zijn, die heeft hy vercooren om t'beloofde loon

te besitten. Ghylieden dringt oock seer op dese woorden des Apostels: Als de Kinderen noch niet gebooren waren: ende datter volght, Iacob heb ick lief ghehadt, maer Esau heb ick ghehaet+: Maer Chrysostomus schrijft daer op aldus: Dat dit rechtveerdelick is gheschiet, weet ghy uyt het eynde: maer hy heeft oock van te vooren het eynde gheweten: want Godt niet alleen en soeckt de bethoninge der wercken, maer oock de vromicheyt des ghemoets, ende een goethertich herte. Want een sulcke, hoe-wel hy door yet dat voorvalt overijlt zijnde, sich vergrijpt, sal sich haest wederom redden, ende of hy schoon steeckt in eenich quaet, hy sal daerom niet tot verachtinghe comen, maer d'al-wetende Godt, sal hem haest daer uyt trecken. Ambrosius: Wetende wat een yeder van hun werden soude, heeft hy gheseydt, dese sal weerdich zijn die de minste sal zijn, ende die de meeste sal wesen, onwaerdich. De voorwetenheyt heeft den eenen vercoren, den anderen verworpen. Noch: Godt dan, voorwetende dat sy souden boos zijn, en heeft haer niet ghehadt int ghetal der vroome. Ende terstont daer aen:Ick sal hem barmherticheyt doen die ick te voren wist dat, ghedoolt hebbende, met een oprecht herte tot my wederkeeren soude. De gelijckenisse vanden Pot-backer +, neemt ghyluyden opt scherpste: maer wat seggen daer toe die ick nu ghenoemt hebbe? D'een, Hy en seydt dit niet, wech nemende de vrijheyt om te willen, maer om te thonen, hoe verre men Gode moet ghehoorsamen. D'ander,Inden Potbacker is alleen wille: maer in Godt is wille met gherechticheyt, want hy weet over wien hy sich erbarmen sal. Volght die periculose plaets, seer verdraeyt van sommige: Vaten des toorns ten toorne bereyt. De Griecxsche Oudt-vader seydt daer op: Van hun seluen, want Godt niet en heeft naeghelaten van alles dat tot sijne verbeteringhe gehoorde, ende hy en heeft niet achter ghelaten

van alles daer mede hy sich selven verderuen soude. De Latijnsche: Langhe verwacht zijnde, en hebben sy haer niet willen bekeeren. Soo zijnse dan van Godt verwacht, op dat sy sonder onschult souden verloren gaen: want Godt wist dat dese niet gheloouen en souden. Seer vermaert is de plaets totten Ephesien: Hy heeft ons wtvercooren in hem eer des Werelts grondt gheleydt was+. Gheene seyt daer op aldus: Godt verkiest de vroome, want vercooren worden is een teecken van Gods goedertierenheyt, ende van hare deuchde. Dese aldus: Godt, die alles te vooren weet, weet wie in Christum gelooven souden. Ende stracx daer aen: Dit seydt hy by Godt beslooten te zijn, dat die in Christum ghelooven, souden tot Kinderen aengenomen worden, op dat Christus de warachtighe Soon Godts haer hooft zy. Item, Godt heeft ons sijne ghenade gegeven, om dat wy gelooft hebben in sijnen Soon Christum. Want beminnende sijnen Soon, deylt hy sijne gaven den ghenen mede die hem beminnen. Maer Hieronymus: Wt Godts voorwetenheyt comt het, dat hy lief heeft, eer hy gebooren wort, den ghenen die hy te vooren weet dat rechtveerdich sal zijn. Groote menichte van sulcke ghetuygenissen can men voort brengen, de sommige mogelick bequamer als dese, sommige niet soo bequaem. Maer, daer aen is niet gelegen: want wy met die authoriteyt niemandt en drucken. Sy zijn menschen geweest: sy hebben connen doolen. Daer zijn andere niet van cleynen aensien, die anders gevoelt hebben, bysonder Augustinus. Maer dit alleen wil ick vragen: Of Chrysostomus, of Ambrosius, of soo veel andere vande Oudtste Vaders Socinianen gheweest zijn? ende of sy, soo sy huyden desen dach noch leefden, in onse Kercke niet en souden moghen werden gheleden? Dit ist alleen dat ick vraghe, hier op wilde ick wel datmen my antwoorde. So yemant seydt dat sy niet geleden souden

connen worden, dien segge ick, dat selve sijne goetdunckende vermetelheyt, by alle vromen onlijdelick is. Soo hy acht dat sy lijdelick zijn, laet dan doch geen persoonen aensien: laet doch de billickheyt plaets gheven, die eyscht datmen ghelijck recht doe in eene ghelijcke saecke.

Wat nu d'ander drie articulen der Remonstranten aengaet, die zijn soodanich dat sy connen patronen ende voorstanders vinden, niet alleen in die eerste Oudtheyt, maer Augustinum selve: ick en seg niet sulcx hy was als hy tegen de Manicheen schreef, maer oock soo hy was als hy Pelagij meningen bestreet: hoe-wel dit de maniere is van s'menschen gheest, dat de vyericheyt in het twisten ons dickwils verder verruckt dan het betaemt. Wat leeren sy vande Doodt Christi anders, dan en doet Prosper de aller stercxste drijver der leeringhen Augustini, te weten, Dat wel alle Menschen door de selve verlost, maer niet alle wt de ghevanckenisse en zijn ghehaelt? Die oock elders seyt: Dat, die seggen dat Godt niet en wil dat alle menschen salich worden, maer alleen een seecker ghetal van ghepraedestineerde, harder spreecken als het behoort. Ende in vele plaetsen verhaelt hy: datmen niet en can loochenen of Godt en wil, nae sijnen voorgaenden wille, dat alle menschen salich worden, ende datse nochtans niet al salich en worden. Maer Chrysostomus gaet soo verre, dat hy seydt Dat, soo veel Godt aengaet, alle menschen salich zijn. Ende over de woorden, Ten zy het hem ghegheven zy+, en wil hy niet datmen dat simpelick verstaen sal van eene aflootinge, even of hy precis den eenen wilde gheven ende den anderen niet. Vande werckinge der Ghenade, loochenen sy datse soodanich is, diemen niet en can wederstaen. Zijn sy d'eerste die dit loochenen? Calvinus ende andere die soo seer roepen tegen den vryen wil, verhalen dickwils datmen op dit stuck de Vaders niet en mach hooren . Soo

zijnder dan al andere voor dese gheweest. Iustinus Martyr, die d'Apostolische tijden aldernaest gheweest is, seydt: Dat een yeder of wel leeft ofte sondicht nae de verkiesinge van sijnen wille. Want ten ware de Mensche sich keeren conde tot beyde, soo en waerder gants niet prijsens weert. Ende elders houdt hy veel van dit woordt van Plato, als wt Mose ghenomen: De schult is byden ghenen die kiest, Godt blijft buyten schult. Ende, Dit is een onveranderlick besluyt, dat den ghenen die t'goedt aennemen, behoorlick loon, die daer teghens doen, straffe vergolden werde. Irenaeus oock een vande aller Oudtste: Niet alleen inde wercken, maer oock int gheloove heeft de Heere den wille vry ende haers selfs machtich behouden, segghende: u gheschiede nae u gheloove, thoonende des Menschen eyghen gheloove, om dat hy sijn eyghen ghevoelen heeft. Hoe menichmael moet Chrysostomus aenhouden als een Voorstander vanden vryen wil, die nochtans als het noodich is, de nootwendicheyt der Ghenade niet donckerlick indruckt? Wy vinden by hem dese spreucken: Hebben sy alle ghesondicht, hoe zijn dan eenige behouden, eenige verlooren ghegaen? Om dat sy niet alle hebben willen comen. Ende elders: Ist ghenade sal yemandt segghen, hoe en worden wy dan niet al behouden? Om dat ghy niet en wilt. Want de ghenade, hoe wel sy genade is, behoudt die ghene die willen, niet die sy teghen de borst is, ende ghestadelick daer tegen strijden. Ende in dit woort Ioannis: Niemant en can comen tot my, ten zy de Vader die my gesonden heeft hem trecke+: seydt hy dat door het woordt trecken de hulpe verstaen wort, ende door het woort comen de verkiesinge vanden wil. Maer Prosper seyt: Dat die meynen, dat door de verkiesinge der Ghenade de vrye wil gelochent wordt, niet gesondt en suyver en zijn van ghevoelen. Oock isser een boeck Augustini tegen sulcke Luyden, daer

wt men dese spreucke plach voort te brengen: De roepinge toestemmen of niet toestemmen hoort tot s'menschen eygen wille. Item, op dat wy souden willen, heeft hy gewilt dat daer soude wesen het sijne ende het onse: het sijne int roepen, het onse int volgen. Oock schrijft hy tot de Pelagianen aldus: Wy seggen alle beyde, dat inde mensche een vrye wille is, ende dat Godt een Schepper is der ghener die gebooren worden. Ghy en zijt hierom geen Caelestinianen oft Pelagianen. Ende elders: Het Catholijcke gheloove voorwaer en ontkent den vryen wille niet, t'zy ten quaden tzy ten goeden leven; t'en schrijft haer oock soo vele niet toe, dat sy yet vermach sonder de Ghenade Godts. Hieronymum voort te brengen is onnoodich, dewijl Sibrandus elders ons niet en verbercht, dat hy den vryen wil veel meer heeft toegeschreven als Augustinus. Aengaende de Volstandicheyt, of alle ware Gheloovige die hebben, daer aen twijffelen de Remonstranten. Maer Chrysostomus en twijffelt daer aen niet, als hy de woorden Christi, op dat ick niet en verliese van t'geen my de Vader gegeven heeft+, aldus wtleyt: aen mijner zijde: twelc hy ooc elders duydelicker wtleggende geseyt heeft ick sal hem niet wtwerpen, niet door mijn schicken, niet door mijn wtstooten, niet door mijn verlaten: indien sy dan noch van selfs wech springhen, ick en treckse niet nootwendelick. Augustinus mede heeft daer niet aen ghetwijffelt, die in sijne aller-leste schriften aldus spreeckt: T'is te verwonderen ende seer te verwonderen, dat Godt sommigen sijnen Kinderen, die hij in Christo heeft wedergeboren, dien hy t'Geloove, Hope ende Liefde gegeven heeft, niet en geeft de Volstandicheyt. Oock leyt hy de woorden Joannis: Indien sy wten onsen geweest waren, aldus wt, niet dat sy de gerechticheyt gheveynst hebben, maer dat sy inde selve niet en zijn ghebleven. Noch zijn dit Augustini woorden: Wie isser onder de menichte der Gheloovigen, die gedurende dit sterffelicke

leven, sich sal laten duncken dat hy is int ghetal der ghener die ghepraedestineert zijn? Noch: Men moet het daer voor houden, dat sommighe wt de Kinderen der verderffenisse, die de gave van volstandich te blijven ten eynde toe niet hebben ontfangen, int gelove dat door de liefde crachtich is wel beginnen te leven, maer daer nae weder vallen. Ende Prosper: Die den wille om te ghehoorsamen alsoo geeft, dat hy oock van die gene die volstandich sullen blijven, de veranderlickheyt de welcke can niet willen, niet wech en neemt: want anders en soude noyt yemandt vande Geloovige zijn afgeweecken vanden gheloove. Ende elders: Wy moeten dit ghewis ende seecker houden, dat niemandt vande Gheloovighe, die van Godt niet en wijckt, verlaten wordt, ende dat niemandts val door Gods stellinge geschickt en is: maer dat het velen die nu t'ghebruyck der redene hebben daer om vry is af te wijcken, op dat het niet afwijcken eene belooninge zy. Item: de Praedestinatie is ons onseecker, soo lang wy leven inde periculen deses teghenwoordighen levens. Sal nu yemandt oock Augustinum ende Prosperum derren beschuldigen van Pelagianisterye?

Nae de tijden Augustini zijn de School-doctoren seer verscheyden geweest van ghevoelen, aengaende d'overeen-comste vande Predestinatie ende Genade metten vryen wille: so dat de reliquien of overblijfselen vanden selven strijt noch heden ten daghe onder de Jesuyten ende Dominicanen ghesien worden. Selve de Roomsche Kerck die nu is, hoe-wel-se anders seer lichtelick allerley leeringhen of aenneemt of verwerpt, en heeft nochtans over dit geschil vande Predestinatie niet seeckers willen besluyten: t'zy dat sy het soo doncker bevint, datmen daer van qualick wat seeckers besluyten conde, het zy dat sy het soo nootwendich niet en houdt, datmen daer over yet seeckers behoefde te besluyten. Derhalven ick my noch te meer

verwondere, datter Luyden ghevonden worden, die om hare Leere over dit stuck den gemeynen volcke te aengenamer te maecken, voorgheven, dat de selve ghedurende de leste vervolgingen, met veler Martelaren bloet versegelt is. Ick en weet nauwelicx ofmen oock yet ydelers soude connen voorstellen als dit selve, bysonder dewijl sy selve die dit voorgeven, plegen te segghen, dat Thomas van Aquinen ende sijne Schole met hun ghevoelden. Even als of des Roomschen Bisschops Beul met vyer ende vlamme soude hebben willen straffen een gevoelen dat hare Kercke noyt en heeft verdoemt of verworpen, jae dat de vermaerste onder haer Leeraers hebben voorgestaen.

Wilmen nu de Ghereformeerde Religie aensien: t'is waer, vele houdent al voor desen met Sibrando, maer vrome ende matighe Luyden en hebben de Duytsche Kercken die vande Ausburchsche Confessie, ende in dit stuck van ander gevoelen zijn, noyt gehouden als of sy tot ons Lichaem niet en hoorden. Men mach Calvinum, Bezam, Martyrem, Bucerum ende andere wel prijsen; maer men en moet Melanthonem, tzy ghy op de geleertheyt acht neemt, het zy op de godvruchticheyt, niet minder achten: Wat seydt dan dese? Hy ontkent dat de Rechtvaerdichmaeckinghe een ander oorsaeck heeft als de Verkiesinghe. Hy seydt dat de beloften alghemeyn zijn, ende dat men geenen anderen wille Godts en heeft te soecken. Datmen simpelick ende eenvoudelick moet verstaen, dat Godt wil dat alle menschen salich worden. Dat de barmherticheyt om des Soons Godts wille aengeboden wordt den genen diese aengrijpen. Dat d'oorsaeck van Verwerpinge, is hartneckicheyt teghen de Soon. Datmen vanden Apostel Paulo weeren moet de Stoische disputatien, die t'gheloove ende de aenroepinghe omme stooten: want hoe can Saul (seydt hy) ghelooven of Godt aenroepen wanneer hy twijffelt of de belofte hem toe

comt, of, wanneer hem inden sinne comt sulcken onveranderlicken ordinantie, als, t'is al besloten, ghy moet verworpen zijn, ghy en zijt onder t'ghetal der wtvercoorenen niet aengheschreven. Dit seydt Melanthon vande Predestinatie. Aengaende de versoeninge geschiet door Christi Doodt, daer van ghevoelt hy opentlick, datse allen menschen is verworven. Daerom en wil hy niet lijden dat dese spreucken: Soo lief heeft Godt de werelt ghehadt, ende, Hy heeft alles besloten onder de sonde, op dat hy sich over allen soude erbarmen, anders dan int alghemeyn ghenomen worden: want hy verhaelt dickwils dit woordt Basilij: Wilt ghy maer, ende Godt sal voor heen te ghemoet loopen: ende dit Chrysostomi: Die treckt, treckt den genen die wilt: noemende t'gevoelen dat hier tegen strijdt Manicheisterye ende Geestdrijverye. Drie oorsaecken (seydt hy) comen te samen tot een goedt werck: T'woordt Godts, de Heylige Gheest, ende s'Menschen wil , die den woorde Godts niet tegenstreeft, maer t'selve toestaet: want, seydt hy, men soude het connen verstooten. Oock stelt hy duydelick, dat alle die ghelooven inden gheloove niet volstandich en blijven: want hy seer dickwils indruckt, datmen de Ghenade, t'Gheloove, ende den Heyligen Gheest can verliesen. Calvinus en heeft hem wel in dit stuck niet toeghestaen, soo blijckt wt de brieven die sy ten weder zijden van dese materie aen malcanderen hebben gheschreven: dies niet teghenstaende, als de Loci Communes, of Gemeyn plaetsen (een boeck Melanthonis soo genaemt) int welck de spreucken nu verhaelt ghevonden worden, in Fransche tale wierdt wtgegeven, heeft Calvinus soo wel den Autheur als sijn boeck, een seer eerlick ghetuyghenisse gegeven: ende aengaende dese gheschillen, hoe-wel hy die niet en conde toestaen, even-wel excuseerde ende onschuldichde hy de selve. Hier vraghe ick nu wederom dese hardt-drijvers ende

scherpe berispers, die niet verdraghelick of lijdelick en achten dan dat hun juyst behaecht, of sy, indien Melanthon noch leefde ende by ons quame, hem den Predickstoel souden weygeren? hem, segge ick, den welcken Calvinus heeft genoemt sijnen seer Lieven ende Eerwaerdighen Broeder, ende welckers Schriften hy soo seer ghepresen heeft? Hem, den welcken Beza noyt dan met woorden vol aller eer-biedinge genoemt en heeft?

Siet noch hier by de Confessien selve van die Kercken die met ons inde hooft-stucken des gheloofs over-een stemmen. Sommige Confessien gaen de questien vande Predestinatie t'eenemael voorby: andere willen wtdruckelick datmense niet en sal roeren. In vele Belijdenissen vint-men, dat menichmael ghewach ghemaeckt wordt vande alghemeyne beloften, die een yegelick schuldich is sich selven toe te eygenen: andere ontkennen dat de mensch sich inde wedergheboorte alleen lijdelick houdt. d'Ausborchsche verdoemt die Weder-doopers, die loochenen dat die eens gerechtveerdicht zijn den H. Gheest wederomme connen verliesen. D'oude Engelsche Confessie des Conincx Eduardi, seydt dat het besluyt van Predestinatie ons onbekent is. Ende niet seer lang gheleden, als Whitakerus vande autheurs der Articulen van Lambeth versocht, dat sy tot versterckinge van sijne meninge wilden goedt vinden dit artijckel, t'Warachtighe ende Rechtvaerdich-maeckende Gheloove en can niet verlooren worden, hebben sy daer by ghedaen dese twee woorden, inde wtvercoorene: houdende dat sonder de selve woorden dat artijckel niet en conde toegestaen worden sonder swaricheyt. Niemant en heeft cloecker Calvini meninge voorghestaen als Willem Perkins: nochtans bekent hy dat de Leere der ghener die hy Lutheranen noemt, aengaende de alghemeyne Verkiesinge aller Menschen niet

soodanich en is, dat het fondament daer mede wert omghekeert, houdende hare Vergaderinghen voor ware Kercken Godts. Om nu te comen tot ons: Als de waerheyt eerst begonde haer schijnsel van verre ende als in het duystere te verthoonen, ende aenden dach te comen in dese Landen, hingen vele van onse voor-Ouderen seer aende schriften Erasmi, een seer vermaert Man van dese Landen. Wat die van dese geschillen ghehouden heeft, blijckt wt den strijdt die hy daer over met Luthero ghehadt heeft. Maer naederhandt zijn herwaerts over gecomen Predicanten wt Vranckrijck, oft wt plaetsen nae by Vrancrijck gheleghen, met hun brengende die Leeringen die in die plaetschen aengenaemst waren, ende die sy daer ghehoort ende geleert hadden. Even-wel is den meesten hoop van t'volck bevonden wt haer selven sonderlinghe ghenegen te zijn tot de meninghe Erasmi. Wierdt mede seer begeerich ghelesen, ende onder de Ghemeynte in groote achtinghe ghehouden, t'boecxken van eenen Anastasius Veluanus, Pastoor in Garderen op Veluwe, anders, der Leecken wech-wijser ghenaemt, daer inne oock de selve meninge wierdt voorgestaen: Oock en wasser niet dat de saecke van Dirck Volckaertssen Coornhart (die anders om verscheyden oorsaecken seer verhaet was) soo aengenaem maeckte, dan dat men gheloofde, dat hy int stuck vande Predestinatie ende de vrye Verkiesinge van s'menschen wille gevoelde met Erasmo. De Predicanten ende Leeraers even-wel en hielden niet op den volcke in te planten dat sy van andere gheleert hadden, bysonder die te Geneven of inde Paltz hadden gestudeert. Nochtans waren oock onder de Predicanten selve altijdt eenige die daer tegen spraecken: Vele oock, diemen openbaerlick wiste van ander ghevoelen te zijn, zijn even-wel tot den Predickstoel toegelaten, oft in haer ampten gebleven, twelck

oock daerom te billicker scheen, overmits de Nederlantsche Confessie selve dit stuck niet en scheen, soo heel duydelick, te bepalen. Dusdanich was de standt van dese verschillen eer Arminius inde Academie van Leyden quam. Wat dese gevoelde en was te vooren niet onbekent, ende is meer ende meer bekent geworden, na dat hy tot het openbaer Leer-ampt inde Schole beroepen was. Evenwel, t'geruchte zijnde verspreyt, dat tusschen de Professoren groote oneenicheden waren, hebben Arminius, Gomarus, Trelcatius ende Cuchlinus verclaert, ende met hare handen geteeckent, dat tusschen de Professooren gheen geschil en was, so vele hun bekent was, vande fundamenten der Leere. Maer dit cleyne vyer van oneenicheyt, naderhant zijnde opgheblasen door niet al te vreedsamighe Luyden, zijn Gomarus ende Arminius, door bevel vande Heeren Staten van Hollandt, eerst ghehoort geweest inden Hoogen Raedt, ende hebben beyde, geleerdelick voorde Geleerde, de redenen van een yeder sijne meninghe gheopent. De Raedt verclaerde niet ghehoort te hebben, dat behouden de vrede der Kercke, niet en conde geleden worden. Weynich tijdts daer nae, hebben de selve Doctoren inde Vergaderinge vande Heeren Staten selve hare saecken verhandelt: t'welck gheschiet zijnde, oordeelden de Heeren Staten t'selve dat den Raedt te voren geoordeelt hadde. Arminius deser Werelt overleden zijnde, hebben de Predicanten die met hem ghevoelden, beducht zijnde, dat sy door de hevicheyt harer partyen, van hare Kercken berooft mochten werden, den Heeren Staten overghegheven de Remonstrantie daer van wy hier voor hebben gesproocken. Naer dat ses ende ses van beyden zijden tegen malcanderen waren gehoort, ende sy t'verschil vande voorschreven vijf poincten lange genoech, met alle neersticheyt, hadden verhandelt, en hebben de Heeren Staten gheen

van beyden d'overwinninge toegestaen, maer is beyden belast, dat sy de Christelicke ende broederlicke liefde met malcanderen souden onderhouden, alles tot vrede schicken, ende by t'volck niet dan soberlick ende matelick van die saecken handelen ende spreecken. Even dit selve heeft den Heeren Staten naderhandt oock gheraden de Coninck van Groot Brittannien. Nu comt Sibrandus ende seydt dat het qualick ghedaen is: Wie van beyden salmen ghelooven?

Sibrandus beschuldicht voor ende nae, niet alleen de Staten van Hollandt, maer oock de Generale Staten, dat sy den Synodum niet en hebben laten bewerden met dese saeck. Maer de voornoemde Coningh, de geleerste onder de Coningen, ontraedt sulcx mede, overmits soodanighe geschillen bycans nimmermeer en werden ter neder gheleyt door de disputen vande Theologanten. Sibrandus even-wel derf vrymoedelick ende stoutelick segghen, dat hy het Godlick Recht ende de ghewoonte der Ouder Kercke voor hem heeft . Ick moet my hier voor t'eerste verwonderen over de maniere van doen sommiger Theologanten, namelick dat sy hare Leeringhen soo weten te buygen ende te voegen nae den tijt, wanneer sy die dingen die sy wel eer in die vande Roomsche Kercke bestraft ende tegengestaen hebben, naederhandt, alst hun te passe comt, ende sy hun vinden benodicht, vande Romanisten weder gaen ontleenen. D'onse, als hare partyen boven ende sy onder lagen, riepen den Coningh van Spaengien aen, die te dier tijdt Heere van t'Nederlandt was, seggende: T'comt u toe van dese dinghen te oordeelen, t'comt u toe sich teghen de doolingen te stellen, al ist schoon datse door lanckheyt van Iaren wortel gegrepen hebben: Want dit zijn de woorden vande Requeste aenden Coningh van Spaengien, wt de naem van alle de Gereformeerde

Kercken overgegeven. Maer wat wierdt doe daer op gheantwoordt by die ghene die seyden dat sy de Kercke waren? Aldus: Neen Heer Coningh, t'en comt u niet toe, onderwint u niet kennisse te nemen van die dinghen die u niet aen en gaen: die kennisse te nemen ende daer van te oordeelen comt de Kercke toe; de sorghe van het tijdtlick is u belast; dese dingen gaen u verstant te boven, sy zijn al veel te subtijl, dan dat ghy die soudt connen begrijpen. t'Concilium of de Synodus wort binnen Trenten ghehouden, dese comt toe van Gheloofs saecken te oordeelen: u comt toe te ghelooven: u comt toe te executeren. Dit seyden doe de Papen, ende nu souden sommige wel bycans t'selve seggen. Sal ick hier gaen wtschrijven heele boecken vande onse, die hun met seer stercke argumenten ende redenen teghen sodanighe propoosten hebben gestelt? Sibrande, let op dese uwe eygen woorden by u selve wel eer gheschreven. Van die tijdt af dat de Keysers Christenen gheworden waren, hebben de Kerckelicke saecken gheschenen altijdt te hangen aen haren wille. Des Conincx ampt was inden Ouden Testamente den dienst Godts in sijne suyverheyt te bewaren; ende als die vervallen was, naer Godts wet weder op te rechten, ende dit quam den Coningen toe, voor so veel sy Coningen waren. T'is kennelick dat sy dit deden niet als Priesters, niet als Propheten, maer als Coningen. Waer wt nootsaeckelick volcht, dat dit oock het ampt is vande Coninghen des nieuwen Testaments, voor soo veel sy Coninghen zijn, namelick, den dienst Gods nae Godts woordt in haer gheheel bewaren; ende, vervallen zijnde, nae den reghel der H. Schrift weder op te helpen. Wy segghen, dat de Coningh moet toesien, dat Gods dienst nae de geschreven wet werde ingestelt, ende dat de Priesters Godt dienen nae de gheschreven wet: ende soo wanneer de dienst Gods vande gheschreven wet afwijckt, dat dan de

Coninck den selven vryelick mach weder brengen op den voet vande geschreven wet, ende de Priesters dwingen te leeren, datmen Godt eeren ende dienen moet nae de gheschreven wet. Sy moeten niet bevelen te onderhouden al wat de Priesters rasen, maer sullen doen onderhouden t'geen Godt inde H. Schrift onderhouden wil hebben, ende sullen bedwinghen die daer tegen doen. Maer dit en connen sy niet doen, ten zy sy OORDEELEN wat Godt bevolen heeft. Paulus verlatende t'oordeel der Priesteren, beroept sich opt oordeel des Keysers. T'is kenlick ende openbaer, dat de Keyser over Kerckelicke saecken mach oordeelen. Dit alles heeft Sibrandus wel eer recht ende wel geschreven. Maer hoe is hy nu verandert van die Man die hy te vooren was? Nu seydt hy: De Staten en moghen haer niet aennemen dat een ander toecomt. Die dat Recht dat Godt de Propheten ghegheven heeft, den selven poocht te ontrecken, is een Perturbateur, t'is een verstoorder van Godts Ordinantie. T'comt den Propheten toe vande Prophetien te oordeelen. Dan sullen sy Godes wet ghehoorsamen, wanneer sy t'recht ende de ghewoonte om vande Prophetien te oordeelen den Propheten laten behouden. Dese spraecke spreeckt Sibrandus nu, voorwaer wel verscheyden vande voorgaende. Maer segt my eens Sibrande: wat zijn dit doch voor Propheten, dien dit recht van oordeelen aldus bysonderlick toecomt? T'zijn, seydt hy, de Synoden, ende als hy platter spreecken moet, seydt hy dat het de Bisschoppen zijn, dat is de Predicanten ende Ouderlinghen, die der Predicanten een of twee Jarighe bysitters zijn: daer nae (op dat hy oock sijnen eygen staet niet en schijne te willen buyten sluyten) zijnt, seydt hy, de Doctoren, dat is de Professoren inde Academien. Welcke de macht der Overheyden zy inde Synoden, sullen wy hier nae sien, want daer van en handelen wy

noch niet. Dit vraghe ick: Dorft ghy seggen Sibrande, dat de Christelicke Princen noyt yet en hebben gheordineert in saecken des gheloofs sonder de Synoden, ja niet soo verre, dat sy de ghemoederen die door de oneenicheden teghen malcanderen verhittet waren, souden stillen ende besedigen? Bekent ghy dat dit wel eer gheschiet is, ende gheschieden heeft moghen, waerom ist dan dat ghy in uwen Brief aende Heeren Staten Generael, ende selve oock in desen brief, al het quaet datter is, toeschrijft den ghenen die in t'samen roepen vande Synoden swaricheyt ghemaeckt hebben? waerom en houdt ghy niet op soo hardt te drijven, dat de Synoden zijn d'eenighe Medicine van alle sieckten, ende d'eenighe zenuwe der Kerckelicker gherusticheyt? seggende voort, dat de Princen, staende de vrijheyt der Kercken, soodanige oordeelen gelaten hebben in handen vande Synoden? Indien ghy ooc inder waerheyt so gevoelt als dese uwe leste schriften mede brengen, siet toe, dat ghy niet van het tegendeel overtuycht en wort, soo door de oude ende vele nieuwe Historien, als door u eygen Schriften selve. Whitakerus, met recht een Man van grooten Naem, ontkent dat de Concilien simpelick nootwendich zijn. Want, seydt hy, waren sy simpelick nootwendich gheweest, Christus soude yewers bevolen hebben de selve te onderhouden, oft immers sijne Apostelen, t'welck wy nieuwers en lesen gheschiet te zijn. T'exempel van Theodosius de Oude is seer treffelick, de welcke, nae datter inde Kercken verschil gheresen was, Of t'wesen des Soons Godts een beginsel hadde ghehadt, hebbende voor hem gheroepen de Hoofden van alle de Secten, belaste dat een yeghelick van hun bekentenisse sijns gheloofs soude doen, eerst by monde, daer nae by gheschrifte: ende als hy Godt int heymelick ghebeden hadde, om hem te willen by zijn in't vinden vande waer

heyt: ten lesten de saeck hebbende overleydt, prees hy de Catholijcke, verwierp de Ketters, ende wilde de Novatianen verdraghen hebben. Bellarminus bast wel wat tegen dit feyt Theodosij, maer Whitakerus beschermt het, ende seydt dat daer wt meer goedts ghevolcht is als oyt wt eenich Concilium. Sibrandus selve besluyt daer wt seer wel, dat de Keyser van saecken des gheloofs gheoordelt heeft, ende dat sonder eenigen Synodo. Want hoe-wel t'besluyt van t'Concilium van Nicenen al was voor heenen ghegaen, dat en doet ter saecke niet, seydt Sibrandus, aengesien men ten minsten dit bekennen moet, dat Theodosius gheoordeelt heeft of de leeringhen, die doe herom sweefden, met het Nicenische gheloove over-een quamen ofte niet. So wie de Kerckelicke Historien doorloopen wil, sal vele tot vrede-maeckinge-streckende Placcaten vinden, byden Princen uytgegeven: oock vele andere dingen, ofte van hunluyden, oft vande Patriarchen ende Aertsbisschoppen heylsamelick geordineert, sonder Synoden. Whitakerus brengt by, de Wetten Iustiniani, inde welcke hy stelt, beveelt, besluyt, van Kerckelicke saecken. Soo veel, seydt hy, schrijft hy sich selven toe, als zijnde sijn eygen recht, ende en is noyt van yemandt daer over berispt gheweest. Daer wt wy verstaen, dat de Keysers de Kercke hebben wetten ghegeven oock sonder Concilium. Wanneer nochtans, oft Whitakerus, of Sibrandus, of wy selve, seggen t'ghene wy nu hebben verhaelt, daer mede verachten wy de Synoden niet: als die wy weten den Kercken seer voorderlick gheweest te zijn: bysonder wanneer eenighe den Luyden aenlachende doolinghe door t'ghetuyghenisse van veel vroome Mannen ontdeckt, ende also de schadelickheyt vande selve moeste verthoont zijn. Dit segghen wy alleen, dat alle remedien niet en passen op alle tijden ende op alle persoonen: Dat sulcke dingen

connen voorvallen, om de welcke onnoodich is de Synoden by een te roepen: Oock dat de Luyden soodanich connen wesen, dat de Synoden onnut souden zijn. Neemt datter een zy die de oude, ende byde oude Synoden verworpene, ketteryen weder op de bane brengt, sonder datter noch yemant onder de Cudde mede besmet zy. Sal een Christelicke Overheyt desen niet moghen afstellen van sijnen dienst? salmen soo menichmael sulcx ghebeurt een Concilium moeten by een roepen? Neemt wederom, datter gheschillen verrijsen tusschen de Leeraers, over saecken, daer aen soo vele niet en is ghelegen, ende die altijdt inde Kercke zijn verdraghen gheweest, salmen daer over niet moghen ghebieden datmen vrede houde sonder eenen Synodum te vergaderen? Laet ons dit wederom passen op onse saecke. Vele wilden wel datmen om de verschillen vande Predestinatie, ende dat daer aen hangt, eenen Synodum hadde versamelt: Namelick, op dat aldaer hadde mogen besloten worden watmen gelooven soude. Wat vrucht soude doch daer wt volghen? Want, sal yemandt segghen, waerom sal ick ghehouden zijn hondert Predicanten te ghelooven, ende onder de selve vele die versch wt de Schole comen, teghen vele vande voornaemste Leeraers der Kercken vant Westen, t'welck zijn de Latijnsche, ende alle de Leeraers vande Oostersche of Griecxsche Kercken? t'Synodus (seggense) hadde ooc hier over connen oordeelen, of dese beyde meningen verdragelick zijn. Ick antwoorde datmen daer toe gheenen Synodum van noode en heeft:

 
Ons is bekent door ander Raedt
 
Wat ons hier in te volgen staet.

D'Apostel raedt het als hy seyt: Den ghenen die swack zijn inden gheloove, neemt op, niet tot twistighe t'samenspreeckinghen+. Soo vele exempelen der Oude, bysonder

Augustini ende Hieronymi raden't. De nieuwe, als Calvin ende Melanthon raden't mede. T'selve raden de Confessien van soo vele Kercken, die met ons een Lichaem maken. Noch wort het geraden vanden alder-Religieusten Coningh, ende met hem (soo ick het verstae) vanden Raedt van gheheel Britannien. Die sich tegen alle dese authoriteyten wil opstellen, en sal oock den Synodo niet gelooven. Hier wt can blijcken dat de Synodus niet en is noodich geweest. Dat de selve oock onnut soude geweest zijn, can men hier wt verstaen. Der Predicanten ghemoederen begonden wt de disputatien te verhitten: niemandt en hieldt sich binnen: niemandt en was van voor-oordeel vry: niemandt en isser welckers ghevoelen nu alreede niet bekent en is, also wel, als of hy dat in den Synodo hadde wtghesproocken. Wat hope dan, dat deser Luyden by-een-comste, ofte ghewichts ghenoech om waerheyt te bevestigen, of billickheyts ghenoech om eenicheyt te treffen soude ghehadt hebben, nademael nu de twist opt heftichste was? Nazianzenus sprack vry wat harder vande Synoden, als hy seyde dat hy alle by-een-comsten der Bisschoppen schoude, overmits hy gheen Synodum en hadde ghesien, die niet eer en hadde ghehadt verswaringe als verlichtinge van t'quaet, aenghesien de begheerte van twisten ende over anderen de meester te maken, aldaer meer plaets hadden als de reden. Het wordt hem even-wel ten goeden ghehouden door de gelegentheyt van sijne tijden, die Hilarius aldus beschrijft: Dewijl daer gheschil is inde woorden, dewijl daer questie is over de namen, dewijl daer oorsake is van twijfelsinnicheden, dewijl daer clachte is vande Autheuren, dewijl daer strijdt is om t'gundt men voor heeft, dewijl daer swaricheyt is int vereenigen, dewijl d'een den anderen heeft begonnen Anathema of een vloeck van verbanninghe te wesen, en is

bycans niemandt meer Christi. Ende een ander Autheur, hoe-wel Heydensch: Overmits men de Christelicke Religie ghesocht heeft liever diepsinnichlick te ondersoecken, dan slecht ende eenvoudelick te samen te houden, zijn daer wt groote twisten verweckt gheweest, de welcke voortganck crijghende, noch meer ghevoeyt zijn door woordenstrijdt: ende daer-en-tusschen liepen de Bisschoppen met hoopen herwaerts ende derwaerts, nae de Synoden, soo sy die noemen. De selve reden die doe was om voor de Synoden te vreesen, can oock noch plaets hebben: ten zy wy meynen dat de gulde ouderdom der Kercke, tot op dese leste tijden is bewaert gheweest. Daer is eenen seer wijsen ende voorsichtigen brief, van Philips Landt-Grave van Hessen aen Christoffel Hertogh van Wirtenberch wel eer geschreven, inden welcken hy van Flacio Illyrico ende andere Theologen van Jenen versocht zijnde te comen op den Synodum: antwoordt, dat hy niet goedts en verwachte wt sulcke by-een-comsten, soo lang die verwoetheyt der herten diemen daghelijcx ghewaer wierdt, ende de jeuckericheyt om d'een den anderen te verdoemen, soude dueren. Willen wy nu noch wat naerder insien t'gheen by ons ghebeurt is, sal claerlick blijcken, dat de schult, van dat de Synodus niet en is ghehouden gheweest, by die Luyden selve is, die de Ho. Mo. Heeren Vereenichde Staten, so on-eerbiedentlick beschuldigen. Inden Jare XVIc. VI. als haer nu de twist over de Predestinatie bestont te verheffen, zijn wt verscheyden plaetschen Kercken-dienaren by-een-ghecomen, om de Heeren Staten Generael te versoecken, dat een Nederlandtsche Synodus te samen geroepen mochte worden. Sy zijn niet afgheslaghen gheweest. Maer wanneer inde Acte mentie wierdt gemaeckt van de Confessie ende Catechismum te revideren, hun stotende aen dese woorden,

is t'ghene sy versocht ende verworven hadden nae ghebleven. Was dese resolutie der Ho. Mo. Heeren Staten Generael soo nieu ende seltsaem? Jae het was doe al acht Jaren geleden, dat de Heeren Staten van Hollandt van gelijcken, int houden vande Nederlantsche Synode hadden geconsenteert, ten eynde de Confessie soude werden gheexamineert. Twee Hollandtsche Synoden, van Gorichem ende Delft, hadden sulcx oock goet gevonden. De Reden ende gewoonte der Kercke ghebieden t'selve: De Heylighe Schrift alleen is buyten alle examinatie. T'selve Privilegie te willen menschelicke Schriften toeschrijven, is de selve willen Canonijck maecken. Derhalven heeft Ursinus seer wel aenghemerckt, dat alle sodanighe Belijdenissen van particuliere Kercken niet alleen van andere, maer oock van die ghene diese hebben aenghenomen, gheexamineert ende verbetert moghen worden. Olevianus doet noch dit daer by: Dat, die yemandt eenich Schrift voorlegghen, t'welck men niet en soude moghen t'allen tijden examineren, omme daer van wt de Schriften der Propheten ende Apostelen te oordelen, dat die hun selven aenmeten eene Godlicke Majesteyt; dat oock die ghene die hun onder sulck een jock buyghen, d'aenbiddinge die den eenighen Godt toebehoort elwerts vervoeren. Alle Synoden van Vranckrijck nemen haren aenvanck van t'herlesen der Confessie, ende vragen daer op yeders gevoelen. d'Ausburchsche Confessie is verandert; d'Engelsche niet min. Hoe veel te meer behoort men dan te ondersoecken, of niet yet te verbeteren en is in die Confessie, die niet oorspronckelick van eenigen Synodo ghestelt, maer ten tijden vande sware vervolgingen, van sommige Godvruchtige Luyden, metter haest gesmeet is gheweest, tot dien eynde, datse soude dienen tot verantwoordinge, by eenen Coningh die ten hoochsten vertoornt

was: oft oock in dien Catechismo, die wy selve niet en hebben gemaeckt: maer die wy, gelijck men plach in schielicke noot ende behoeflickheyt, van andere ontleent hebben. Jae, wanneer men schoon soude willen toestaen, datmen inden tijdt van vijftich Jaren, inde voorsz Schriften gants niet en hadde ghevonden, dat daer inne te veel, of te weynich gheseydt ware, ofte, t'welck, indien niet warachtiger, ten minsten ghevoeghelicker ende bequamer totten vrede onser Kercken soude connen gestelt worden, soo soude ten minsten t'wettich ondersoeck vande selve hier toe dienen, dat voor alle de Werelt blijcken mochte, dat de forme van Leere die wy volghen, niet by gheval of wt gewoonte, maer met rijp oordeel ende verstant gevolcht wordt. Soude oock hier in, als in een clare Spiegel, connen werden ghesien, dat wy van sulcke Formulieren houden soo veel wy daer van behooren te houden: niet meer: ende (dat wel t'meeste is) eene ghematichde vrijheyt om de selve Schriften ter behoorlicker tijdt ende plaetsche te mogen ondersoecken, eens toegelaten zijnde, sal wech nemen d'ongebondenheyt van de selve tegen te spreecken int particulier. Te vergheefs roepen dan om eenen Synodum die Luyden, die soo billicke Wetten, waer op men den Synodum sal houden, weygheren aen te nemen: sonder dat ick noch aen raecke t'pundt daer van wy terstont handelen sullen, namelick dat sy den Hooghen Overheden niet toe en staen d'authoriteyt, die sy hun inde Synoden toe te staen, schuldich zijn. Dewijl dan de Synodus, om dese oorsaken, noch niet gehouden can worden, sal men dan daer aen twijffelen, of de Staten en hebben moghen over dese Kerckelicke verschillen eenige Ordre stellen? immers voor eenen tijdt? Sibrandus verhaelt hier teghen dickwils het woordt des Apostels: Dat twee of drie Propheten spreken: ende dat d'andere ondersoecken. Item dit: De Gheesten der Propheten zijn de Propheten onder

worpen+: welcke woorden Sibrandus soo verclaert, als of d'Apostel daer door een seker soorte van menschen verstont, ende dat hy den selvighen alleen de macht gave om te oordeelen: Maer gheen van beyden en stae ick hem toe. Want t'is kenlick dat de naem Prophetie, daer door verstaen wordt, de macht om te propheteren ofte te leeren, niet soo seer en was de Naem van een geduerich ende blijvende Ampt, als van een sonderlinge Gave: ghelijck oock was de macht van ghenesen, ende van met vreemde talen te spreecken. Met dese Gaven beschonck Godt de Heere te dier tijdt op eene wonderbaerlicke wijse, ende sonder yemandts toedoen vele Luyden in sijne Kercke, doch bysonder sulcke die daerom baden: nu geeft hy eenige der selver Gaven oock wel den ghenen die daerom bidden, maer sy moeten beneffens dien oock arbeyden ende studeren om die te vercrijghen. Niemandt onder d'Oude Leeraers heeft oyt ghemeynt dat in die woorden eenighe cracht was om t'Oordeel te binden aen dese ofte die, aenghesien dese woorden veel eer dit mede brengen ende hierom gheschreven zijn, dat alle die de Propheten hoorden leeren, neerstich letten souden of het warachtich was dat sy leerden. Aldus heeft het Chrysostomus verstaen: Dit heeft hy gheseydt om der toehoorderen gerusticheyt, op dat hy de selve gewis ende seecker stellen soude. Dit gheven oock de navolgende woorden ghenoech te kennen: Broeders, weest vyerich om de Gave van Prophetie+. Ist saeck wy Ambrosij wtlegginge volgen, soo en bewijst dese plaets geen dinck min dan t'geen Sibrandus meynt: want dese verstaet het woordt, dat sy oordeelen, of veel liever, dat sy ondersoecken, alsoo, dat sy ondervragen sullen van die dingen die mochten schijnen twijfelachtich gesproocken te zijn, of die, mogelick, yemant

niet en hadde connen begrijpen. Ende wat den Geest der Propheten aengaet, hy en verstaet niet, dat die anderen Propheten moet onderworpen zijn; maer dat eens yeders Propheten Geest den Propheet selve onderworpen is; ende dat dit vanden Apostel gheseydt wordt, om t'verstant te meer te verwecken met dese hope, dat de Geest het voornemen helpen sal. Want de Geest comt de goede begeerte diemen heeft (seydt hy) om goede dinghen voorts te brengen, te hulpe, op dat hy de gheneghentheyt des goeden voornemens vervulle. De Gheest (seydt hy) wordt geseyt onderworpen te zijn, op dat hy t'goede voornemen dat hy ingheeft, voort-helpe: want die eens anders begonnen werck volvoert, schijnt eenichsins onderworpen te zijn. Soo meynt dan Ambrosius, dat d'Apostel dit voornemelick hebbe voorghehadt, dat niemandt den anderen soude beletten te spreecken, al ware de selve schoon minder ende weynigher begaeft. Want ghelijck het al te samen niet eenen alleen gegeven en can worden, hoe-wel hy meerder is, also moet men oock een ander, hoe wel hy minder is, wat mede deylen, op dat niemandt leedich en zy vande Ghenade Godts. Hy seydt oock, dat de Synagoge dese maniere hadde, dat de Oudtste in waerdicheyt saten inde Stoelen, de volgende op de leege bancken, de leste op de vloer: ende dat d'Apostel den Christenen dese maniere tot naevolginghe voorstelt: datmen derhalven oock den leeghsten plaets moet gheven om te spreecken, sonder datmense sal verachten, aenghesien sy mede leden des lichaems zijn: daer toe hy oock acht te hooren dese woorden: Want ghy cont alle elck int bysonder propheteren+. Doch welcke wtlegginge der Oude wy hier inne volgen, dit is seecker, dat de Propheten die doe waren, nu zijn, niet de Herders of Leeraers, anders, Pastooren of Professoren, maer alle die ghene die int lesen der H. Schrift gheoeffent zijn. Waer het dan

niet een groote sotticheyt, datmen eenen jonghen Predicant, oft eenen boeren Ouderlinck, meer soude toeschrijven, als eenen Heere van Plessis, of eenen Heer van S. Aldegonde? Ware het oock niet eene wter-maten ongherijmde saecke, dat ghy de selve die ghy inden Tempel voor Rechters bekent, om dat sy den naem van een Ouderling dragen, soudt willen weygeren voor Rechters te erkennen, wanneer sy int Hof sitten? Moghelick sult ghy segghen (altijdt gheeft ghy het ghenoech te kennen) dat immers, die inde Vergadering van Staten verschijnen, in dese verschillen niet en zijn ervaren. Want ghy u oock in uwen anderen brief niet en hebt ontsien te seggen: Dat sy, niet tegenstaende sy de Leer-punten vande Christelicke Religie niet en verstaen, even-wel hun selven t'hoochste oordeel over de selve aennemen, even als of een blinde sich onderstondt te oordeelen vande verwen. Wat vroom Man isser, die sulcke propoosten met patientie can hooren? Maer ick sal my bedwingen. Kende ghyse Sibrande, ick meyne ghy anders ghevoelen soudt: maer nu ghyse niet en kent, en weet ick niet waerom ghy liever t'archste vermoet. Daer is niet dat Godt soo dickwils ende soo ernstelick den Overheyden gebiedt, dan dat sy sijne Wet neerstich sullen doorsoecken ende overdencken. Selve de wetenschap van Rechten is manck ende ghebreckelick sonder de kennisse, niet alleen van menschelicke, maer oock van Godlicke saecken. De Rubrijcken alleen van Iustiniani Codex (een boeck van Rechten soo gheheeten) vermanen in desen deele haers Ampts den ghenen die inde Rechten studeren. Wat reden hebt ghy haer voor traghers te houden, ende voor Luyden die haers Ampts vergheten? Oft, indien u dit gheoorloft is van d'Overheyt te vermoeden? waerom en sal hun oock niet gheoorloft zijn te vreesen aen uwe zijde, dat, ghelijck de

Propheet spreeckt: Dat de wet niet en vergae vande Priesters+: dat de wachters niet blindt en werden, so datse niet en weten, datse niet en legghen slapen ende de sluymeringhe beminnen+? Nochtans, sal yemandt opwerpen, behoorde men die te hooren welckerer besonder Ampt dit is, ende die haer leven in sulcke saecken hebben versleten. T'is gheschiet: Twaelf Predicanten, d'wtghelesenste van beyden zijden, hebben soo vele ende soo groote argumenten ende redenen van beyder zydts ghevoelens by ghebracht, als men eenichsins conde vinden. Oock hebben sy den Heeren Staten gedient van advijs, over t'gheen, huns bedunckens, hier inne voornemelick te doen stont. Of het my nu luste dit eenen Synodum te noemen? want daer en is gheen seeckere wet, hoe vele persoonen daer juyst wesen moeten, om eenen Synodum te maecken. Waer toe ghy oock meerder ghetal soudet begeeren, en weet ick niet. Daer hadden meer Persoonen mogen spreken, maer meer en souden sy niet hebben geseyt. Yemant sal mogelick meynen, datmen noch eenige daer by hadde moghen roepen, om tusschen beyden te gaen, als onpartydige. Maer, waer salmen sulcke onpartydige binnen of buyten t'Nederlandt vinden? waer is hy, die sich niet al over lang partye ghemaeckt heeft? ende den welcken niet grootelicx daer aen is gheleghen, dat dat ghevoelen boven drijve, dat hy te vooren heeft voorgestaen? Voorwaer, indien men onpartydige hier toe van node hadde, die waren veel eer onder den Overheyden als onder de Predicanten te vinden. Of, dunckt u nieu te wesen, dat, daer de Predicanten niet over een dragen en connen, de Overheyt haer tusschen beyden set? d'Oude Kercke nochtans geeft ons daer van vele exempelen. Ick salder maer een verhalen, t'welck Sibrando selve t'anderen tijden seer wel heeft aengestaen. In Africa was eenen grooten

twist tusschen de Catholijcken ende Donatisten, ende dat, in saecken des Gheloofs. Wie was daer Rechter? De Keyser Honorius heeft daer toe gedeputeert den Notarium, Kender ende Rechter, Marcellinum, die gheen van beyden zyden toeghedaen zijnde, met een eenparich ghemoet, alle partydighe gheneghentheydt bezyden stellende, beyde partyen hooren, hare proeven verstaen, ende alles ghehoort hebbende, vonnis wijsen soude. Augustinus selve heeft hem tot Rechter gekent: soo deden oock de Africaensche Vaders. T'en waren de Bisschoppen niet die t'vonnis wesen, maer Marcellinus, na dat hy beyde partyen hadde ghehoort. Tusschen die vande Roomsche Kercke, ende die gene die de Roomsche Kercke van dooling bestraften, saten de Switsersche Raedtsluyden. Tusschen de Leeraers ende Hoofden van even de selve partyen, sadt tusschen beyden, de seer Hooch-gheachte Coninginne Elizabeth, ende met haer te ghelijck de Heeren van gheheel Engelandt. Tusschen de Bisschoppen, ende ick en weet niet wat yveraers (want ickse niet en derf Puritainen noemen) sadt de Coningh van Groot Britannien Iacobus. Vele ghelijcke exempelen mochten werden byghebracht, maer vergheefschen arbeyt te doen, verdriet my. Zijn sy dan Rechters, wanneer sy wel (dat is, nae de mening der Predicanten) oordeelen ende zijnse geen Rechters, alsse anders oordeelen? Dat is doch d'ongerijmste saeck ter Werelt: want eer men oordeelt, is men al Rechter, ende die de macht misbruyckt, en laet daerom niet de macht te hebben. In een Kercke die bedorven is, seggen sommighe, daer comt dit Recht de Overheyt toe, in eene welgestelde Kercke niet. Maer souden die vande Roomsche Kercke te dien tijden, wel hebben willen bekennen, dat hare Kercke bedorven was? ende was men schuldich te ghelooven den ghenen die dat seyden, alleen om dat sy

het seyden? Soo most dan de Vierschare tot Oordeel ghespannen zijn, niet om dat de Kercke bedorven was, maer om te overweghen ofse bedorven was. Maer nu, can nu de Kercke oock niet bedorven worden? daer zijnder die dat meynen: menschen voorwaer die al te gherust ende sorch-loos zijn. Doch is dit wel geloovelick, dat de gebreecken niet en comen tot sulcke eene grootte op te stijgen in eenen corten tijdt, daer toe sy gewassen zijn in soo vele Jaren. Want sulcke dingen en comen so niet op eenen bot: Evenwel, gelijck het inde Republijcke seer periculoos is, soo ist oock inde Kercke wter-maten gevaerlick, te willen voorby gaen, of door de vinger sien, dat noch cleyn is: want dat allenskens gheschiet, en is het aller gheringste niet. Soo en zijn dan de Heeren Staten van Hollandt niet buyten haer ampt getreden: sy en hebben oock tegen d'Apostolische Ordeningen niet ghedaen, wanneer sy vande Kerckelicke gheschillen kennisse ghenomen hebben in hare Vergaderinge. Oock sijnse te min te berispen hierom, dat sy haer oordeel niet gevelt en hebben over t'geen warachtich of onwarachtich is, maer over t'gene nootwendich of niet nootwendich en is: want de waerheyt (soo eener seyde) leyt altemet in eenen diepen put begraven: neffens dat de Theologanten vele tijdts ghewoon zijn alles soo te haircloven, dat d'aller-gheleerste, jae sy selve, altemet niet en verstaen wat sy seggen willen. Ende dewijl onse Theologanten, een yeder ghemeyn Man toelaten te oordeelen vande nootsaeckelickheyt der leerpunten, met wat reden wilmen dat d'Overheyt weygeren? Waer by noch comt, dat in dese verschillen, t'een deel vande Kercken-dienaren seyde, dat de verschillende punten by haer selven de salicheyt of verdoemenis niet toe en brachten: ende t'ander deel en dorfte sulcx niet lochenen. Doch sal hier nae wederom gheleghentheyt vallen, te

spreecken van t'Recht der Overheyden, int oordeelen over Kerckelicke saecken.

Maer, hier over en can ick my niet genoech verwonderen, dat een Theologant, als of hy sijne conste mistroude, sich nu met politijcke redenen begint te behelpen; ende om de Staten van onvoorsichticheyt te overtuyghen, soo vele redenen gaet over hoop halen, tot bewijs, dat de oneenicheyden inde Religie, allen Landen ende Coninckrijcken soo schadelick zijn. De goede Man hadde voorwaer dese moeyte wel mogen sparen, oft om den wech te vercorten, en hadde hy maer behoeven wt te schrijven t'gheen Lipsius hier van heeft wtghegheven, ofte oock, t'gheen de Voor-vechters vande Roomsche Kercke ghewoon zijn heel breet wt te meten, soo wanneer sy d'ellendicheyden van desen ongeluckighen tijdt, ende de schult vande teghenwoordighe beroerten der Werelt, seer aerdichlick, ende met eene seer vloeyende penne, gaen leggen op den halse der ghener die nae hare fluyten niet en willen danssen, ende volgen alles wat sy goedt vinden. Hy moeste voorwaer wel ongevoelick, jae van yser ende stael zijn, die niet en soude wenschen, dat alle Christenen mochten eens ghesint zijn: bysonder die ghene, die noch met eenen naeuwer bandt, onder den naem van Reformatie, metten anderen verknocht zijn, ende dan noch veel meer, die ghelijck als Borghers, ende eens selvighen Landts Inwoonders zijn. Maer wanneer men niet en can datmen wil, soo moet men willen dat men can. Dit is de vrage, of het niet meer dient tot vermeerdering als verminderinghe vande scheuringhe der Kercke, datmen, soo haest yewers over eenige dispute valt, terstont een decisie daer van hebben wil, niet te vreden zijnde, ten zy men daer op segge Jae, of Neen: ende voorts, datmen die ghene die tot sommiger gevoelen geen Amen seggen en connen, stracx

oft van t'Lichaem der Kercke afsonderen, of, vanden Kercken-dienst afstellen sal. De Heeren Staten van Hollandt ghevoelen met Constantino: Dat de lof ende eere der Eendrachticheyt wel kan onghequetst behouden: mitsgaders de ghemeynschap ende broederlicke eenicheyt, onderhouden worden onder allen, of daer schoon gheschil tusschen eenige ghevonden wordt over gheringhe saecken: aenghesien het doch onmogelick is, dat alle menschen juyst even t'selve willen, of van eenerley verstant of gevoelen zijn. Sy houdent met haren Erasmo, wanneer hy aldus spreect: Laet daer maer toe comen eene onderlinghe ghevoegelickheyt, dat d'eene partye d'ander wat te ghemoet gae: want sonder dat gheen eenicheyt wesen en can: dat oock d'een den anderen toegheve: datmen niet en roere dat niet en behoort geroert te werden, ende dat der menschen swackheyt der maten werde ghedraghen, datse allencxkens moghen ghebracht worden tot meerder sterckheyt. Item: T'hooftpunt van onse Religie, is vrede ende eenicheyt, de welcke bycans onmoghelick is t'onderhouden, ten zy men niet en decidere oft en bepale dan seer weynighe dinghen, aenghemerckt de groote duysterheyt die daer is in vele saecken. Sy zijn het in desen eens met Francisco Iunio, wijlen Professoor van hare Academie. T'fondament, of (ghelijckmen ghemeenlick spreeckt) de fondamentele of grondt articulen des Gheloofs, noemen wy die articulen, sonder de welcke t'Christelicke Gheloove niet bestaen en can, als daer zijn de articulen van Godt, die de Grondt is onser salicheyt, ende t'onveranderlicke teghenwerp onses Gheloofs. Die dan de Heylige Schrift, ende dat heylsame fondament vast houden, al ist dat haer gheloove in yeder punct niet soo duydelick en is, nochtans moeten sy ghehouden worden, als zijnde in Gods Kercke, vermits d'wterlicke forme die Godt daer heeft inghedruckt: Sy zijn eens ghevoelens metten Coningh

van Groot Brittannien, welckers meninge Casaubonus, een Man vol van overtreffelicke gheleertheyt, aldus wtdruckt: De Coningh laet sich beduncken, dat int verclaren van die dingen die simpelick ende absolutelick ter salicheyt noodich zijn, seer wel is geseyt, dat het getal vande selve seer cleyn is. Derhalven oordeelt oock sijne Mat. datter gheen korter wech en is om eenicheyt te treffen, dan datmen de nodige dingen vande onnoodige sorchvuldelick afscheyde, ende alle neersticheyt daer toe aenwende, datmen over een stemme int ghene noodich is, ende inde onnoodige, der Christelicker vrijheyt plaets late. De Coningh houdt oock voor nootwendich die dingen, die ofte in Godts woordt wtdruckelick bevolen werden, om ghelooft ende ghedaen te worden, ofte die de Oude Kercke, door nootelick ghevolch, wt Godts woordt ghetoghen heeft. Alwaer hy oock twee trappen aenwijst om d'Eenicheyt der Kercke te onderhouden: T'een, de saeck ghelooven, ende vande maniere, hoe? niet curieuselick ondersoecken: T'ander, eenighen eendrachtighen voet van wtwendige ghemeynschap te ramen, latende daer-en-tusschen de Doctooren van Theologie de vrijheyt, om de waerheyt van andere leeringen vredelick te ondersoecken inde Scholen. Dit is de selve middel om scheuringe te genesen, die Melanthon soo dickwils heeft aengepresen: die Beza inde t'samen-spreeckinghe van Mompelgard heeft aengheboden: die de Poolsche Protestanten, soo de Ausburchsche als andere Confessien toestandich, inde Vergaderinge van Sendomir, hebben ghevolcht: die oock Sibrandus wel eer ghepresen heeft, te weten, eer hy sijn verstant ende oordeel van sijne passien liet innemen. Maer, dese andere maniere van doen, namelick: Sulck, of sulck een, ghevoelt anders vande Predestinatie, als ick, daerom en wil ick hem niet lijden: hy is onsuyver inde Leere: t'is een ketter,

t'is een Pelagiaen, t'is een Sociniaen: wech daer mede, maeckt hem u quijt, hoe eer, hoe liever, etc. hoewelse huyden daechs meer Luyden behaecht dan het ware te wenschen, is even-wel den standt der Kercken ende des Landts wter-maten schadelick, ende heeft eenen steert van seer groote swaricheyt. Want, dewijle daer soo vele ende onghewisse questien zijn inde Theologie, de sommighe oock seer duyster ende intricaet, ende onmogelick is, dat in eene soo groote verscheydenheyt van verstanden, alle de Werelt eenerley insicht hebbe: Wat salt worden, indien die ghene die in eenige saeck, niet van soo heel grooten ghewichte zijnde, van malcanderen verschillen, niet in eene Kercke leven en connen? Wat sal daer anders wt comen, dan, ghelijck de al te groote hardicheyt der Romanisten, de Protestanten oorsaecke ghegeven heeft om haer af te sonderen: ende daer nae de bittere dootlicke haet der Theologanten, oorsaeck is gheweest, dat de Protestanten wederom zijn verdeylt gheworden in Ausburchsche ende Ghereformeerde: dat oock alsoo de Ghereformeerde selve, in andere secten ghesplit, ende dese daer nae wederom in nieuwe factien gescheurt worden, ende over sulcx ten lesten daer niet over en blijve dan stucken ende stollen van een Lichaem, dat verscheurt, ende als in verscheyden deelen van een gehouwen ende gecapt is, sonder eenighe forme of ghedaente van Lichaem meer behouden te hebben. Dese Donatisterye, ghesproten wten Gheest van den ouden scheur-maecker Donatus, ghelijckse d'alghemeyne Christenheyt altijdt mishaecht heeft, alsoo isse oock nu den Staten van Hollandt geheel ende al teghen de borst. Ende noch dorven dese hardtdrijvers ende straffe berispers, de schult vanden brandt der oneenicheyden, die sy selve hebben aengesteecken, den Heeren Staten, die allenthalven hebben vrede ghesocht,

oplegghen, ende hun nae-schrijven, dat sy de ghene zijn die t'saet der oneenicheyden ghesaeyt, ende de Kercke, jae oock (op datter niet geheel en blijve) den staet des Lants gesocht hebben t'onderste boven te keeren. Maer t'is Conincklick, wel te doen, ende gescholden te worden. Niemant oock en behoeve sich selve in te beelden, dat hy de goede handt aen eene so nutte* ende hatelicken sake, immermeer slaen sal, om de selve soo veel doenlick, te beteren, ten zy hy sich selve eerst ende wel wapene, om allerhande calomnien ende lasteringen te verdragen, op dat hy, steunende op sijne goede conscientie, als die hem ghetuycht, dat hy wel gheraden ende ghedaen heeft, mach seggen:

 
T'en comt my gheensins onverwacht
 
Ick had' te vooren al overdacht.

Dat Sibrandus, voorts gaende int verhalen van t'quaet dat wt oneenicheyden spruyt, oock dit daer by doet: Dat der Socinianen haet teghen de Recht-ghesinde, bitterer is dan teghen de rechte vyanden: aenghesien sy dese, in plaetschen daer sy t'ghebiedt hebben, toelaten hare Religie nae haer welghevallen te oeffenen, ende de selve vrijheyt den anderen weygeren, en verstae ick niet, ende en weet niet wat hy daer mede segghen wil. Of de Socinianen yewers in eenigen hoeck der Werelt t'gebiet hebben, is my onbekent. Hy selve mach dat best weten, die te wege heeft ghebracht dat Socinus, een autheur die te vooren naulicx yemandt bekent en was, nu in alle mans handen is, ende noch teghenwoordelick in dit sijn boeck onder t'volck brengt, dingen, waerdich onder eewige duysternissen begraven te worden. Ist sake oock hy met desen verhaetten Name brandt-mercken wil, die Hollandtsche Steden, inde welcke men de Predestinatie, die hy drijft, niet toe en staet, soo doet hy hun t'meeste onghelijck datmen hun soude moghen doen. Daer en is tot noch toe niemandt

ghevonden die Socinum voorstaet. De Recht-ghesinde vergaderingen ende cerimonien worden gepleecht gelijck te vooren. Het t'samen-rotten der ghener die hun voor desen van ons Lichaem hebben afghescheurt, en wordt noch toeghestaen, noch scherpelick gestraft. Even-wel wordt alle neersticheyt ghedaen, om te weeren dat onse openbare Kercken in gheene nieuwe scheuringe geraken, sonder nochtans in te gaen den wech die wel eer de Bisschop Ithacius inginck teghen de Priscillianisten, wanneer hy het Ketter-dooden begonde in te voeren, daerom hy oock van sijn Bisdom verstooten wierdt: want sulcx heel vreemt ende verscheyden is van der Hollanderen natuere. Van ghelijcke stoffe is dat hy seydt: Dat de Socinianen liever wilden staen metten Papisten als mette Ghereformeerde. Wat de rechte Socinianen doen, en roert ons niet. Ick soude nochtans meynen, datter soo grooten onderscheyt is tusschen de Papisten ende Socinisten, als tusschen de Tyrannye ende d'ongetoomde Vrijheyt. Doch houde ick, indien ick my niet en bedrieghe, dat die Luyden die Sibrandus met dese naem doorstrijckt, haer genoech vande Papisterye onthouden. Maer men heeft sich veel meer hier voor te wachten, dat dese nieuwe Diotrephen, die haer soecken de Meeste te maken, ende de Broederen niet alleen selve niet en ontfanghen, maer oock die ghene diese ontfanghen willen, verbieden, ende wt de Ghemeynte worpen+, niet weder naer t'Pausdom en keeren, bysonder, dewijle men siet, dat wanneer sy, ofte d'authoriteyten ende weerdicheyt van hare Decreten beschermen, of den standt des Landts Twee-hoofdich maecken willen, alle hare wapenen vande Papisten gaen ontleenen.

Nae dat Sibrandus de Heeren Staten ende andere, aldus lang ghenoech ghelastert heeft, verandert hy ten

lesten de partye, ende van clagher zijnde gheworden verweerder, vangt hy aen sich selven schoon te maecken van t'Puriteynschap, t'welck hem ende sijner saecke medestanders, vande Calomniateurs (soo hyse noemt) tegengeworpen is. Een yeder weet, dat de naem Puritain wt Enghelandt comt, al waer men ghewoon is den selven te gheven seeckere hartneckighe menschen, die gheen saecke en achten wel gedaen, dan dat sy selve doen. Wat een afkeer sijne Majesteyt van Groot Brittannien heeft van deser Luyden handelingen ende maniere van doen, gheeft de selve in verscheyden boecken te kennen. Daerom geloofde, of meynde* Sibrandus, dat hem ende de sijne vryelick daer aen ghelegen is, dat sy dese schult moghen ontgaen, bysonder nae dien hy voorghenomen hadde, dese saeck in Enghelandt te verhandelen. Het Puriteynschap vervat voornamelick drie dinghen: Voor eerst, loochenen sy met woorden, oft immers metter daet, dat de Coningh het hooft is vande wterlicke Engelsche Kercke. Ten tweeden, en staen sy ooc niet toe de regieringe vande Engelsche Kercke, inde welcke over de Praesbyteros of Priesters, int Duytsch, Ouderlingen (daer door niet verstaen worden eenighe leech-gaende Ouderlinghen, of die alleen op de maniere van t'leven der Luyden acht nemen, maer de Kercken-dienaers, Pastoren oft Harders, die Gods woort predicken ende de Sacramenten bedienen) ghestelt zijn Bisschoppen, ende over de Bisschoppen, Aertsbisschoppen. Ten lesten, en passen sy niet veel, jae bycans niet met al, op de ghelegentheyt der Ouder Kercke, in wat verschilpointen dattet zy, maer schrijven de nieuwe Meesters ende Leeraers alles toe. T'leste van dese drie, gaet Sibrandus wijsselick voorby: maer op de andere twee antwoort hy soo coel ende slappelick, datmen hem seer licht, wt sijn eygen seggen, daer van soude connen overtuygen.

Ende, om voor eerst te sien, hoe verre hy comt in't stuck vande authoriteyt eener Hoogher authoriteyt over de Kercke: dit staet hy toe, ende schenckt het den Heeren Staten, dat sy bewaerders zijn van beyde de Tafelen. Wy hebben hem te dancken voor dese sijne mildicheyt. Even-wel staet hier op te letten, dat oock de gheschorene bende vanden Roomschen Bisschop, dickwils bekent, dat sy niemandt en kennen in tijdtlicke saecken, boven den Coningh: doch, met het tweederley onderscheyt dat sy daer aen hanghen, te weten, directelick: ende soo langh hy Coningh is, dat is, soo langhe hy niet inden ban ghedaen en is, nemen sy wederom als met de slincke handt, dat sy met de rechte handt hadden gegeven. Soude hier ooc niet wel so een boefken onder schuylen? Wij sullent sien: Seer wel (seydt hy) laetse dan Bewaerders zijn: maer dewijl sy bewaerders zijn, en behooren sy hun niet aen te nemen dat hun niet toe en comt: nu en comt hun dit niet toe, dat sy vande Prophetien souden oordeelen. Ist niet wat schoons? Een heerlicke saecke voorde Hooghe Overheyden, namelick, datmense tot Costers, dat is, Bewaerders maect, die niet en moghen oordeelen over t'gheen sy bewaren sullen. Dat sy de Propheten daer mede laten bewerden, seyt Sibrandus: t'welck luydt, als ofmen seyde metten Poëet :

 
Ick haet dees onghewijde, plomp:
 
Dat sy ons niet en naecken;
 
T'compt hun niet toe als Leecken, stomp,
 
Het Heylichdom te raecken.

Hy seydt nochtans, dat hy den Staten toeschrijft alle t'ghene daer mede te vreden zijn gheweest de Keysers Constantin, ende andere die Constantin ghevolcht zijn: oock Carolus de Groote, ende nu de Coningh van Groot Brittannien. Is dit waer, de Staten en begeeren niet meer: achten oock datmen hun niet min schuldich en is.

Want, gelijck die vande Politijcke regieringe schrijven, seer wel seggen, T'Hoochste gebiedt is in allen even-ghelijck, ende en heeft die, welckers gebiedt sich wijt wtstreckt over vele Landen, niet meer rechts, als hy die over weynighe te ghebieden heeft: de selve macht heeft de Stadt van Thebes int haer, die de groote Coning van Persen heeft int sijne. De forme van regieringe, of die Monarchijck is, ende by eenen alleen bestaet, of Aristocratijck, daer de hoochste regieringhe is in handen van vele, en maeckt oock hier inne gheen onderscheyt. Byde Venetianen, is de Raedt Coningh: by ons, de Staten van elcke Provintie, vande welcke, seven, met malcanderen zijn ghetreden in Verbondt, op seeckere conditien. Ende wat aengaet sommige die altemet t'perijckel van verandering van Religie afmeten ende vreesen, nae het naturel vande Regenten, die souden wel doen ende overlesen eens de Historien, daer wt sy mochten leeren, of sulcke swaricheyt niet meer ghevallen en is onder t'ghebiedt van Een alleen, als onder de regieringe van vele, die te samen een Lichaem maecken. Maer dit overgheslagen, laet ons sien of Sibrandus ende sijnen aanhanck, den Heeren Staten soo veel toeschrijft, als behoorlick, ende hy schuldich is, ende (ghelijck hy selve seydt) so veel als de Rechtgesinde Coningen, haer selven inde Kercke toegeeygent hebben. Twee punten van t'Recht der Overheyt in Kerckelicke saecken, raeckt Sibrandus aen (hoe-wel daer noch andere zijn) waer van t'een aengaet de Kerckelicke versamelingen, groote ende cleyne: t'ander bestaet int bestellen vande Kerckelicke Ampten. Om dan eerst vande Versamelingen te handelen, ick en sie niet dat Sibrandus der Overheyt, het zy de Hooge, het zy die in elcke Stadt vande Hooghe Overheyt wegen regieren, eenich seggen geeft over de cleyne By-een-comsten, die sy Kercken

raden noemen, nochte die sy Classicale, ofte (soo het Sibrando ghelieft te duyden) Dioecesane vergaderinghen noemen. Groot en cleyn nochtans, en maecken hier inne soo grooten onderscheyt niet, dat daerom, t'gheen der Overheyt toecomt int een, oock niet en soude toecomen int ander. De Reden oock die daer toe dient, is alghemeyn, ende geldt soo veel int een als int ander: die oock niet alleen van Whitakero, maer oock van Sibrando selve elders wordt voorts ghebracht, te weten dese: De versamelingen van menschen, van wat Professie dat sy zijn, ghehoort tot eene ende de selvighe macht, alsoo dat, ist sake eenich Collegium, of eenich ander Lichaem, hoedanich het oock zy, Vergaderinge houdt sonder de Hooge authoriteyt, soo wordt sulcke vergaderinge ghehouden tegen de Hooge authoriteyt. Wat nu de Synodale vergaderingen belangt, sy zijn dan Provintiale of Nationale, daer inne sie ick, dat Sibrandus den Overheyden toestaet twee dinghen, te weten, de Synodos te moghen beroepen: ende te mogen byde selve zijn, of oock opsicht daer over hebben, t'welck men praesideren noemt. Moy ghekalt: ten ware men dit gloseerde met een wtlegginge, die de cracht van alle beyde om verre stoot. Wie en soude niet meynen, hoorende dat de Overheyt heeft het recht vande Synoden by een te roepen, datmen daer mede bekent, dat het niet alleen ongheoorloft is te vergaderen sonder consent der Overheydt, maer oock, dat de selve Overheydt toecomt, soo het noodich is, nae persoonen wt te sien, die totten Synodum bequaem zijn. Dan, dit en staet Sibrandus der Overheyt gants niet toe; maer soo in desen brief, als in eenen anderen aende H.H. Staten Generael, gheeft hy dit gheheele recht in handen vande Classicale vergaderinghen. T'strijdt even-wel teghen de redene. Inde Vergaderinge selve vande Bisschoppen, en is niet meer

Heylicheyts (seydt Whitakerus) dan inde versamelingh van andere menschen. Want, gelijck het den Prince toecomt (seydt hy) door sijne brieven, sijne Capiteynen ende Soldaten by een te roepen, om te beraedtslagen t'gheen den Krijgh aengaet; ende sijne Rechts-geleerden, om t'Recht te ondersoecken: alsoo comt het oock den selven toe, sijne Bisschoppen by een te roepen, om over de Religie raedts te pleghen. Ende de Bisschoppen hebbende de brieven ende bevelen vanden Prince, desen aengaende, ontfangen, zijn gehouden, door dese authoriteyt gheroepen zijnde, te verschijnen. Dit is dan even so wel Politijck, alst is andere soorten van menschen by een te roepen. Op dese selve plaets seyt Sibrandus, dat de Voorstanders ende opper-Regenten vanden staedt des Landts, aenghesien sy alle dinghen by hun selven niet verstaen en connen sonder hulpe van andere, ghewoon zijn, als sy eenige Wetten opt Recht maecken willen, daer toe te ghebruycken den dienst van Rechtsgheleerden: wanneer sy willen ordre stellen opt stuck van Coopmanschap, hooren sy daer op Cooplieden: in t'geen de Medicine raeckt, Medicijn-meesters: ende om de sake te claerder voor te dragen, verthoont hy t'selve oock inde aller-slechste ambachten. Laet ons dan dese sijne verghelijckinghe, die seer goet is, ende die wel eer Marsilius Patavinus op dese onse saecke ghepast heeft, volghen. Ist saecke dan een Overheyt, willende Wetten ende Keuren maecken t'Recht aengaende, niet alleen Rechtsgheleerden en sal bevelen dat sy hem toeschicken sulcke als sy willen om hem daer in te dienen, maer sal selve tot hem roepen soodanighe, die in goeden naem ende achtinghe zijn: Indien hy t'selve doen sal in cas van Revisie, daermen bidt, datmen t'vonnis by eenen Hoogen Raedt gewesen, naerder overlegge: Sal hy in Oorlochsberaedtslagingen hooren, niet die ghene, die t'Leger tot

hem soude willen wtschicken, maer sulcke, welckers omsichtighe wijsheyt hem bekent is: plach het selve, of mach het selve inde Coopmanschap ende andere consten ende ambachten gheschieden? waerom en mach t'selve niet geschieden inde Kerckelicke beraedtslagingen? Marsilius seydt seer wel: Inde Concilien mogen ende behooren te verschijnen, die daer toe gestelt zijn, door een getrou Wetghever of Hooghe Overheyt. Ende worden oock de Hooghe Overheyden daer toe verbonden, dat sy om t'Concilium te vervullen, sullen kiesen bequame personen. Ende stracx daer aen: T'comt alleen de vroome Overheyt, die gheen hoogher boven haer en heeft, toe, of den ghenen, of der ghener, die de Hooghe Overheyt daer toe last ende Commissie ghelieft te gheven, de Generale Synoden t'samen te roepen, ende bequame persoonen daer toe te determineren ende bestellen. Soo wie de oude Kerckelicke Historien met neersticheyt leest, sal bevinden, dat de Christen Princen dit recht hebben gebruyckt, dat sy die op den Synodum comen souden, of door hem selven, of door anderen hebben vercooren. Door andere, segge ick, te weten, door de Metropoliten of Aertsbisschoppen van hun gestelt, overmits het den Princen selve niet wel mogelick en was te weten, wie in elck Landt van so grooten gebiedt, de bequaemste was. Aldus schrijven dan Theodosius ende Valentinianus, als sy den Synodum van Ephesen beriepen, aen Cyrillum Bisschop van Alexandrien: Uwe Godvruchticheyt sal sorghe draghen, van naer de toecomende Paesschen (wil Godt) te comen in Asien, te Ephesen, ende daer maken te zijn omtrent den Dach van Pincxteren: ende sal voort ordre stellen, dat aldaer mede verschijnen de Heylighe Bisschoppen onder u ghebiedt, doch weynighe, ende die ghy daer toe verkiesen sult, alsoo datter aen d'een zyde gheen persoonen en ontbreecken, die de Heylige

Kercke middeler-tijdt versorghen, ende aen d'ander zyde, de Synodus voorsien zy van bequame mannen. Van ghelijcken inhoudt, hebben onse Hoocheyden, aengaende den voornoemden Heylighen Synodum, gheschreven aen d'andere Godt-lievende Bisschoppen vande Moeder-Kercken t'allen plaetschen.

Ghy siet hier claerlick, dat de verkiesinge Cyrillo belast wordt: ende ick en twijffel niet, of de voornaemste onder den dienaren Godts, en zijn ghecomen tot het Concilium van Nicenen op ghelijcker maniere, namelick door t'verkiesen vande Metropoliten oft Aertsbisschoppen. Want dat Sibrandus wil, dat dese verkiesinge den Kercken selve soude hebben toebehoort, om dat Pontus, Pamphylia, ende andere Provintien, geseydt worden de voornaemste Mannen onder hun wtghelevert te hebben, en geldt niet. Want eene Provintie wordt gheseydt wt te leveren sulcke, die wt de Provintie comen, in wat manieren dat het zy. Oock en hadde Constantinus niet gheschreven aende Kercken, maer aenden ghenen die boven andere ghestelt waren, op dat sy ten ghesetten dage souden teghenwoordich zijn. T'is gheheel waerschijnlick, dat inden eersten Synodo van Constantinopolen, de selve ordre is onderhouden geweest van Theodosio den ouden; die daer nae inden Synodo van Ephesen is ghevolcht van Theodosio den jongen. Ende boven dien heeft Theodosius selve, neffens de Catholijcke Bisschoppen, aldaer gheroepen wten Macedonianen, de voornaemste van die secte. Het teghendeel en wordt niet bewesen metten brief aende Westersche Bisschoppen gesonden: want sy inden selven wel verclaren, dat sy te Roomen niet comen en conden, om dat de Bisschoppen die te Huys gebleven waren, niet en hadden gheconsenteert dat d'andere soo lang wtblijven souden, ende dat het onbillick was, dat

de Bisschoppen die inde Provintien gebleven waren met de lasten van anderen beswaert souden werden teghen haren danck: maer van het verkiesen en wordt niet een woordt gesproken. Soo veel t'Concilium van Chalcedon aengaet, t'en was niet de Ghemeynte van Alexandrien die Dioscorum derwaerts sondt, maer de Keysers Theodosius ende Valentinianus selve hebben hem belast te comen, met thien Metropoliten of Aertsbisschoppen die onder hem waren, ende noch thien andere wt den gheheelen hoop der Bisschoppen, sulcke namentlick, die in leven, leere ende wetenschap, d'wtnemenste waren boven andere. Wordt voorts belast, datter gheen meer comen en souden: ende wordt namentlick verboden Theodoretum daer te brenghen, als die noodich was te blijven by sijne Ghemeynte. Soo hadde oock Constantinus voorgenomen tot Nicomedien te doen comen soodanighe wt den Bisschoppen, die de treffelicxste waren wt elcke Natie, de cloeckste in verstant ende welsprekenheyt. Van andere Synoden spreeckt Athanasius aldus: Zijn vanden Keyser ende sijne Stadthouders brieven gesonden door alle hoecken der werelt, daer mede hy wt-riep die hy wilde dat derwaerts comen souden. Te vergeefs wordt van Sibrando voorts ghebracht de manier van doen der Kercken onder het cruys: want het was doe eene andere gelegentheyt: aenghesien de Ghemeynte haer vindende onvoorsien van wettighe Regeerders, haer selven regheeren mach soose best can. Maer vander tijdt dat d'Overheyden Christenen waren gheworden, soo Socrates spreeckt, hebben de saecken der Kercken aen hun gehangen, ende de grootste Concilien wierden gehouden nae haren wille.

Onder dit Recht vande Synoden te samen te roepen, is mede begrepen t'voordraghen vande saecken diemen verhandelen, ende de maniere hoemen die verhandelen sal.

Constans ende Constantius hebben gewilt int' Concilium van Sardis , dat de saecken die inde voorgaende Synoden waren besloten, weder op nieus overwogen souden werden. Ende Martianus de Keyser verboot datmen int Synodus van Chalcedon anders vande Gheboorte onses Salich-maeckers soude disputeren, dan naer den inhout van t'Nicenische Geloove. Theodosius ende Valentinianus verbieden den Vaderen die te Ephesen waren versamelt, af te wijcken vande maniere van handeling die sy hadden voorgheschreven: ende en wilden niet dat yet anders voorghenomen wierdt, voor aleer t'gheschil daer om sy waren by een ghecomen, soude wesen afgedaen. Dat de Coningh van Vranckrijck ende Hispanien alle tijdt t'selve recht gebruyckt hebben, is claerlijck bewesen by die gene die de fauten van t'Concilium van Trenten hebben bestraft. Soo en schrijft dan Sibrandus den Heeren Staten in het t'samen-roepen der Concilien, soo vele niet toe als de vroome Keysers hebben gehouden dat hun toequam: hoe-wel sy moghelick haer recht altijdt niet en hebben ghebruyckt, om dat sy sulcx, of onnoodich, of ondienstich achteden. Wanneer dan Sibrandus toelaet dat den Heeren Staten van Hollandt inde Provintiale, ende de Heeren Staten Generael inde Nationale Synoden door hare Ghecommitteerde mogen praesideren, soo schijnt hy vry veel te seggen voor den ghenen die de saeck niet in en sien: maer hy stoot t'selve weder t'eenemael om verre met sijne wtlegginge. Want dat al te samen dat hy Praesideren noemt, stelt hy alleen in twee dingen, ende dat op twee plaetschen, op datmen niet en meyne het zy onverhoets gheschiet: Te weten, op dat alles gheschiede betamelick ende met ordre: daer na, dat de Heeren mogen verseeckert zijn, dat daer niet anders en wordt verhandelt dan dat Kerckelick is, of yet gheschiet dat de Politie teghen gaet. Is dit d'au

thoriteyt vanden Heeren Staten in Kerckelicke saecken erkennen, of ist veel eer de selve met clare duydelicke woorden wech-nemen? Want, wat is dit anders te seggen, dan, dat de Magistraet sorghe draghe, dat de Synodale Mannen niet met malcander over hoop en legghen, of eenich oproer aenrechten tegen den standt des Landts? Maer, of het ghebeurde dat de Synodale Luyden de verschillen gingen afdoen buyten Godts woordt: dat sy niet wilden verdragen dat verdragelick, wilden verdragen dat onverdragelick is? (dat dese dingen gheschieden connen en ontkent onder den onsen niemandt) sal d'Overheyt hier van gheene kennisse nemen? hier inne niet te doen hebben? Oft, wilt ghy seggen Sibrande, dat ghy der Hooger Overheyt immers eenich oordeel toeschrijft over die Kerckelicke saecken die inde Synoden verhandelt worden, waerom en druckt ghy dat niet claerlick wt? aenghesien sulcx t'eenemael hoort tot dese saeck, ende sonderlinghe dienstich is om u vande Calomnie, over de welcke ghy soo seer claecht, te bevrijden. Soo ghy het oock daer voor houdt in u ghemoet, dat sulcx der Overheyt niet toe en comt, siet dan wel toe dat u de gheheele Oude Kerck niet opt lijf en valle, ende ghy met u eyghen schriften niet en wordt wederleydt: want ghy selve daer in t'anderen tijden hebt bekent, dat de Hooghe Overheyt, of door haer selve, of door hare Ghedeputeerde, beyde inde Synoden ende vande Synoden, gheoordeelt heeft. Maer dit ist, dat ick te vooren seyde:

 
Ghy voecht u nae den tijdt
 
Wisselend' u livreye, wilt ghy staen inden strijdt.

Constantinus, segt ghy, heeft den Synodum van Nicenen by een gheroepen: maer d'authoriteyt om te oordeelen liet hy den Bisschoppen. Maer op wat wijse? sonder oock het sijne daer toe te doen? Wacht u dat te

seggen. Ick selve (seyde de Keyser) hebbe voorgenomen de waerheyt te ondersoecken : Hy selve heeft oock het woort Eenwesich verclaert, de verscheyden gevoelens over een ghebracht, sommige Formulieren verworpen, sommige toeghestaen: Hy was het, die seyde dat het gheschil most gheutert worden wt de H. Schrift alleen: hy was mede deelachtich der dingen die ondersocht wierden, als een Ghemeyn Bisschop van Godt gestelt. Theodosius, segt ghy, liet den Bisschoppen int Concilium van Constantinopolen de macht om te oordeelen. Ende ick segge, dat hy t'ghene daer verhandelt was met sijn oordeel heeft toeghestemt: Namelick, vande Bisschoppen ghebeden zijnde, dat hy, t'gheen de Synodus hadde gestelt, met sijne onderschrijvinghe soude stijven. Doch meest verwonder ick my hier over, dat ghy den Synodum van Chalcedon wederom dorft ophalen. Want, hoe? hebben aldaer de Raedtslieden haer stemmen niet so wel gehadt als de Bisschoppen? Ende wat is dit Stem-geven anders, seydt Whitakerus, dan besluyten ende vonnissen? Doorsiet de Acten: Daer is niet een bladt daer niet en staet, de Aller-heerlickste Rechters ende Voor-treffelicke Raden hebben gheseydt. De selve Raden ende hebben niet alleen seer dickwils inghesproocken, maer hebben oock te ghelijck Dioscorum ghecondemneert: ende als het meerendeel der Bisschoppen te vreden was te segghen dat in Christo twee natueren waren, ende niet meer en eyschten, hebben de Rechters (de saecke metten Keyser hebbende beraedtslaecht) soo vele te wege gebracht, datmen om der Ketteren archlisticheyt te ontdecken, daer by soude doen de woorden onvermengt, onveranderlick, onverscheyden, onverdeylt . Int derde Synodus van Constantinopolen, isset de Keyser ende de Synodus die de belastingen doen: de Keyser niet tegenwoordich zijnde,

soo doen het de Rechters, ende de Synodus. Daer naer seydt de Keyser, dat hy het oversien heeft, ende toegestemt. T'selve is oock gheschiet int vierde Constantinopolitaensche. Int Concilium van Ephesen en conde Theodosius mits sijne gescheften niet tegenwoordich zijn: gelijck oock niet en conde Iustinianus int tweede Constantinopolitaensche: maer belasten dat sulcke Bisschoppen als het hun goedt docht, in haren naem ende door haer bevel praesideren souden. Dat wy door anderen doen dien wy onse authoriteyt mede-deylen, is soo veel als of wy selve dat deden. Voorder, aengesien Sibrandus ooc des Franckfortschen Synodi meldet, soude my wel lusten hem te vraghen, of Carolus Magnus niet en vermocht by hem selve d'aenbiddinge der Beelden te verbieden, al hadden het de Bisschoppen schoon anders verstaen gehadt: ende of alle die ghene die d'aenbiddinghe der Beelden hebben verboden, t'selve eerst den Synodum hebben moeten vraghen? Datmen oock soude meynen, dat Carolus in desen Synodo is tegenwoordich gheweest alleen om t'welstaens wille, zijn beuselinghen: aenghesien hy daer heeft gheseten als Over-hooft ende Segs-man, soo de Acten wtwijsen. Want hy voerde daer een lang propoost vande saecken des Gheloofs: verclaerde oock sijn consent ende toestemminghe by gheschrifte. Ten lesten zijn dit sijne woorden: Wy besluyten, ende hebben door Godts ghenade besloten, watmen van t'gundt nu ondersocht is vast houden sal. Noteert dat de sake daer hy van spreeckt was een saecke des Gheloofs, te weten, of Christus soude moghen gheseydt worden een Sone Godts te wesen by aenneminge. Int Concilium van Orangien, alwaer vande nootwendicheyt der Ghenade gehandelt wierdt, sietmen de onderschrijvinghen der Stadthouderen, Patricien, ende die t'Borgemeesterschap bedient hadden tot

neghen in ghetale. Onlangs hebben sommighe op dit exempel wt Bellarmino dese antwoorde ontleent, seggende, dat de voorschreven Heeren hadden gheteeckent, niet als Vonnis ghevende of oordeelende, maer als consenterende. Maer al voor desen heeft Whitakerus dese antwoorde wtgheclopt, ende bewesen dat ter contrarie de Bisschoppen somwijlen ghebruyckt hebben t'woordt consenteren, ende de Keysers of hare Ghecommitteerde t'woordt definieren of vonnissen. Ende in allen gevalle en can daer gheen recht consent wesen sonder oordeel. D'ander wtvlucht, daer mede gheseyt wordt, dat de Keysers wel geoordeelt hebben van andere saecken, maer niet van saecken des Gheloofs, heeft Sibrandus hem selve benomen, wanneer hy, na Whitakerum, met vele exempelen bethoont, dat de Laici .i. weerlicke, oock van Gheloofs saecken geoordeelt hebben. Ende dese weerlicke zijn den meesten tijdt gheweest Overheyden, of die in hare plaetsche quamen. Dese saeck is soo claer, dat de Roomsche Bisschop Nicolaus, selve bekent, dat de Keysers genoech de voornaemste zijn geweest over t'verhandelen van Gheloofs saecken: ghelijck oock verclaert de Cardinael van Cusa, seggende, dat meer is, dat de Keysers ende hare Rechters metten Raedt, de voorste geweest zijn, ende de oordeelen gevelt hebben. Ick doe noch dit daer by, dat de Keysers niet alleen gheoordeelt hebben inde Synoden, maer oock vande Synoden . T'moet oock volgen wt t'gheen d'onse toestaen. Sy seggen dat de Synoden connen doolen ende veel tijdts ghedoolt hebben. T'en wordt van niemandt gheloochent, ten minsten, soo veel belangt de Nationale ende Provintiale Synoden. Als dit dan gheschiet, namelick dat de Synoden doolen, sal dan een Hooge Overheyt ghehouden zijn de doolingen eens Synodi, als oft goede dingen waren, af te condigen

ende int werck te stellen? Dit sal niemandt seggen. Ende wanneer de Synodus al schoon seyt, dat sy niet gedoolt en heeft, moet de Magistraet dat terstont gelooven? Alle Synoden sullen dat van hare Decreten seggen: ghelijck oock eenighen tijdt gheleden ghedaen heeft t'Concilium van Trenten. Soo moet dan de Hooghe Overheyt oordeelen, of de Synodus ghedoolt heeft ofte niet. Maer, sal yemandt segghen, d'Overheyt en verstaet het niet, sy en heeft inde H. Schrift, wt de welcke dit oordeel ghevelt moet worden, niet ghestudeert. Ick antwoorde, dat d'Overheyt daer inne behoort te studeren: datse haer daer inne behoort te verstaen: ende dat ghyse hier toe behoort op te wecken, ende vyerich te maken, niet te verflauwen. Daer beneffens, de menichte van wijse Luyden die de Coningen ende Princen verselschappen, geeft den Coninghen wijs te zijn. Ende voorwaer, indien dit argument ghelden soude, dat de Coninghen daeromme niet en moghen oordeelen van Kerckelicke saecken, om dat sy t'beste verstant daer van niet en hebben, soo soude men met even soo veel rechts den Coninghen de macht benemen oock van ander saecken te oordeelen: want eenighe onder hun somwijlen oock in Civile saecken gants onverstandich zijn. Dat meer is, indien dese Reden soude plaets grijpen, men en soude den Predicanten selve dit oordeel niet mogen laten: aenghesien niemandt (of hy en most selve seer onbequaem zijn) ontkennen en can, of onder hun en zijn oock veel onbequame. Dat meer is, ghyluyden selve laet oock den minsten onder t'volck eenich oordeel toe over de Synodale besluyten, wanneer ghy segt, dat niemandt ghehouden en is de selve te gelooven, sonder selve vande waerheyt der selver versekert te zijn. Laet dit dan oock ten minsten den Hoogen Overheyden toe. Ende als ghy dit toeghelaten sult hebben, denckt

dan voorder, of een Hooghe Overicheyt oock vermach eenich Geloove of Religie voor te staen, t'onderhouden, te eeren dan soodanige, van welcker waerheyt hy vastelick in sijn gemoet verseeckert is: oft liever, so Augustinus schrijft, of den Coninghen oock van Godt gheboden zy t'goedt te ghebieden, ende t'quaet te verbieden, niet alleen int ghene de menschelicke vergheselschappinge roert, maer oock dat den Godtsdienst raeckt. Siet ghylieden nu niet hoe ghy t'een tegen t'ander leert, wanneer ghy t'hoochste oordeel vanden openbaren Godts-dienst den Hooghen Overheyden ontreckt? Ick seg vanden openbaren ghemeynen Godts-dienst, want van eens yeders bysondere Godts-dienst is een yeder selve Rechter: ende van t'Gheloove der Kercke oordeelt de Kercke: maer van t'gheloove der Kercke voor so veel dese* openbaer ende ghemeyn is, heeft niemandt recht * yet te ordineren, als hy, in welckers macht ende ghewelt is, alles wat het gemeyne aengaet. T'welck wel verstaen zijnde, moet vallen dese ydele tegenworpinghe van sommige, namelick: Men en stelt den Lutheranen noch den Mennonijten geene Wet, waerom dan den Gereformeerden? Die so willen spreken, mosten de Tempelen verlaten, want die hooren het ghemeyne toe: sy en mosten gheen salaris wt het Comptoir begeeren, want het is het ghemeyn Comptoir: oft by aldien sy wt het ghemeyn willen onderhouden zijn, soo moeten sy oock lijden, datmen hun van wegen het ghemeyn de Wet stelle.

Wy hebben tot noch toe de Redenen ghehoort: Nu willen wy gaen voorts brengen d'Exempelen, daer mede claer ghemaeckt wordt, beyde, dat de Godvruchtighe Coningen dit publijck oordeel voor hun selven met authoriteyt hebben bewaert, ende dat de Synoden sulcx selfs erkent hebben: hoe-wel dit te vergeefs soude mogen

schijnen, dewijle selfs de Coning van Groot Britannien dit onlanghs in sijne Apologie heeft bewesen, ende met hem de tegenwoordige Bisschop van Eli, voorwaer een waerdich Voor-vechter eens soo grooten Conings, een Man, immer soo seer, of meer, prijselick van weghen sijne bestendighe Godvruchticheyt, als van sijne sonderlinge gheleertheyt. Constantinus dan int Concilium van Nicenen, heeft des Synodi Decreten met sijne toestemminghe authoriteyt gegeven. T'eerste Constantinopolitaensche Concilie schrijft aldus aen Theodosium: Wy brenghen de Acten deses Synodi nootsaeckelick tot uwer Godvruchticheyt: ende bidden daerom uwe Goedertierenheyt, dat des Synodi besluyt door de brieven uwer Godvruchticheyt moge werden bevesticht. De Synodus van Ephesen schrijft aen Theodosium ende Valentinianum in deser voeghen: Wy nemen alle onsen toevlucht tot de macht van uwe Godvruchticheyt, biddende dat t'gheen teghen Nestorium ende sijne mede-standers gehandelt is, cracht hebben moge: ende dat t'gheen by sijne Voorstanders is gedaen, gecasseert ende van gheener weerde ghehouden werde. Ende blijckt wt de Acten, dat de Keysers ghewilt hebben dat de Synodus eenighe aen hun senden soude, die hun verclaren souden de redenen van des Synodi doen. Het Synodus van Chalcedon spreeckt aldus: Het dunckt ons goedt, indien het onsen aller-Godlicksten ende Godvruchtichsten Heere wel gevalt. De Keyser Martianus seyt aldus vanden selven Synodo: Bevestigende met onser Heyliger Majesteyts Ghebodt den Eer-waerdigen Synodum. Ende inde Wet die wy hebben int Codex van Iustiniaen, ghetuycht de selve Martianus, dat t'geen de Synodus van Chalcedon hadde besloten, door sijne bevelen besloten was. Wy hebben dan alreede de vier Alghemeyne aller-oudtste Concilien. Aen die ghene die tot Tyrus versamelt waren

schrijft Constantin aldus: Ick wil dat ghy u alle te samen spoedelick vervoecht by mijne Godvruchticheyt, om my, door u selven, duydelick te verthoonen t'geen by uluyden ghedaen is. Stracx daer aen: Dat ghy alle, die inden Synodo tot Tyrus gheweest zijt, sonder eenich wtstel, u laet vinden in mijner Godvruchticheyts Leger, ende datelick bewijst de suyverheyt ende oprechticheyt ws oordeels, by my, segge ick, dien ghy selve niet en sult ontkennen een warachtich Dienaer Godts te wesen. Voorts seydt hy te sullen ordre stellen, dat t'gheen met Godts Wet over-een comt onverseert onderhouden werde. Constantius wil, dat die te Niceen by een comen souden (dese waren even de selve die naederhandt, om der aertbevinghe wille die te Niceen was, tot Seleucien ende t'Arimini vergadering hielden) twintich van hare Bisschoppen tot hem souden senden, om te verclaren watter verhandelt was: op dat hy selve mochte sien of alles wel over een stemde mette Heylighe Schrift, ende tot voltreckinge van t'gheen noch overich was, t'beste mocht werden getroffen. De Paus Leo bidt de Keysers, datse de Acten van het tweede Synodus van Ephesen wilden te niet doen, oft immers nieuwe kennisse van alles nemen. Augustinus seyt mede, dat naer het Bisschoppelicke oordeel, partyen gebracht zijn tot het oordeel des Keysers. Want Constantinus vande saecke Donati kennisse genomen, ende Vonnis gegeven heeft, al nae dat t'Synodus van Arles ghehouden was. Laet ons comen tot de Fransche tijden: Dit zijn de woorden van t'Concilium van Orleans tot Clodovaeum: Aenghesien de sorghe die ghy door u glorieuse gheloove draecht tot de opbouwinge vande Catholijcke Religie, soo groot is, dat u de selve verwect, om met de gheneghentheyt eens Priesterlicken ghemoets, de Priesteren te doen by een comen om van nootelicke saecken te handelen, soo hebben

wy Priesteren alle, die ghy op't Concilium te comen bevolen hebt, nae den raedtslach van uwen wille, ende de titulen (of articulen)die ghy ons gegeven hebt, met ons besluyt geantwoort t'gheen ons goedt dochte, alsoo dat, indien t'geen by ons ghestelt is, door u oordeel, als recht ende wel gedaen, toeghestaen wordt, t'ghevoelen van so vele Priesteren, door de toestemminghe eens soo grooten Conincx ende Over-Heere, authoriteyt crijghe om onderhouden te worden. Van t'vierde Synodus van Arles, zijn dit de woorden aen Carolum de Groote: Wy hebben dan beslooten dese dingen onsen Heere den Keyser te presenteren: sijne goedertierenheyt biddende, dat t'gheen hier te weynich is door sijne wijsheyt vervult: t'gheen anders is als behoort, door sijn oordeel ghebetert: t'gheen in redenen bestaen can, door Godts ghenadighe hulpe voltogen werde. Canmen claerder spreecken? Ende dat dit voornemelick van Kerckelicke saecken te verstaen zy, bewijst teghen Bellarminum d'Eerweerdichste, te vooren oock by ons ghenoemde, Bisschop van Eli. Het tweede Synodus van Cabilion en spreeckt oock niet anders: De puncten (segghen sy) die hier onder staen aengheteeckent, hebben wy goedt ghevonden onsen Heere den Keyser te presenteren ende tot sijn Heylich oordeel te stellen, op dat t'gundt billichlick by ons is besloten, door sijn wijs ondersoeck bevesticht, ende daer inne wy te cort comen door sijne wijsheyt vervult werde. Ende t'eerste van Mentz, spreeckende totten Keyser den welcken de Synodus aldaer den Religions Regeerder noemt, ghebruyckt dese woorden: Over alle dese dinghen nochtans hebben wy uwe hulpe ende ghesonde leeringhe grootelicx van noode, die ons ghestadelick vermane ende ghenadelick onderrechte, op dat t'gheen by ons in weynich puncten vervatet is, door uwe authoriteyt bevesticht werde: indien, te weten, uwe Godvruchticheyt t'selve sulcx weer

dich oordeelt: Soo oock daer inne yet bevonden wordt, dat verbeteringhe noodich heeft, dat uwe Keyserlicke weerdicheyt t'selve bevele te verbeteren: op dat alles wel bestelt zijnde, ons allen, den Heylighen Christen Volcke, ende onsen Nae comelinghen diene ten leven ende ter salicheyt. De derde Synodus van Tours aldus: Dese dinghen hebben wy dus verre in onsen Synodo overleydt, maer wat onsen Godsalichsten Prince voorts daer inne sal ghelieven gedaen te hebben, daer toe zijn wy, sijne ghetrouwe Dienaers, met willighen herten bereydt om sijnen wille nae te comen. Van t'Franckfortsche Concilium hebben wy hier voor ghesproocken. De Concilien van Mentz, het tweede ende derde, hebben versocht van Ludovico Pio, dat van Aecken van Pipino sijnen Soon, bevesticht te worden, ende hebben haer begeerten vercregen. De Gotthen selve en zijn hier van niet onwetende gheweest: want onder Theodorico der Gotthen Coningh, spreeckt de Synodus van haer selve aldus: De Synodus en onderstaet haer niet yet te besluyten sonder des Conincx kennisse. Wilt ghy u beroepen op Enghelandt? ick heb u hier voor treffelicke ghetuygen by-ghebracht, te weten, den Coningh selve ende den Bisschop. Den Coningh en can niet onbekent zijn watmen hem schuldich is, noch den Bisschop wat de Bisschoppen den Coning schuldich zijn. Richard Cosin, des gheweesten Bisschops van Cantelberch saligher Cancelier, heeft der Enghelscher Kercke Politie in seeckere Tafelen vervat, inde welcke beneffens veel andere tot de Conincklicke macht behoorende dingen, dit mede bevonden wort: Men mach in Synodo niet handelen noch besluyten, sonder dat de Prince daer inne te vooren consentere ende t'selve toe stae: daer is niet dat cracht hebbe van wet, voor ende al eer de Conincklicke toestemminghe come by t'gheen de Synodus heeft gheacht dat behoorde besloten

te werden . Beza selve, hoe-wel hy, als men de waerheyt segghen sal, van den Magistraten somtijdts niet al te billick en spreeckt, in't Boeck daer in hy t'gevoelen Erasti vande Excommunicatie bestrijdt, wordt gedwongen te bekennen, aenghesien oock een wel ghestelt Consistorium yemandt die aengheclaecht is can verongelijcken, dat in een cleyn Landt of Iurisdictie, de Christelicke Overheyt, als Bewaerder ende Voorstander van beyde Tafelen, den clachtighen mach te hulpe comen. Nu en can men geen reden gheven, waerom een Overheyt niet soo veel machts en soude hebben over eenen Synodum, als de selve heeft over t'Consistorium ter plaetsche daer gheen Synodi en zijn. Want soo wel t'Synodus als Consistorium zijn Kerckelicke Vergaderinghen. Onse Nae-bueren van Zeelandt en hebben daer aen niet getwijffelt, hebbende voor desen een resolutie ghenomen, dat gheen Decreten Synodael souden cracht hebben, eer de selve door d'authoriteyt vande Staten soude wesen bevesticht. Maer t'gheen van dese gheheele saecke te ghevoelen staet, heeft met clare ende bundighe redenen bewesen de alder seeckerste aenwijser der Kerckelicke Oudtheyt Thomas Bilson, Bisschop van Winton in Engelandt. De Synodi en hebben gheen Iurisdictie verscheyden vanden Coningh, noch hooger als de Coningh, maer zijn hem IN ALLES onderworpen, ende naer Godlick en Menschelick Recht soo gheordineert, datse den Prince tot verbreydinghe van waerheyt RAEDT gheven, soo ende wanneer hy die doet vergaderen. Andersins en hebben de Synoden WT HUN SELVE, in een Coninckrijck daer een Christen regneert, gheen macht wetten te maecken, ende en connen hun geen recht toemeten, om gheschillen TE HOOREN, ende te beslichten inde Kercke buyten wille ende toelaten vanden Prince. Dit vermaent hy sijne Puriteynen, op dat sy

gheen forme van Synoden aen en stellen dienende tot vercleyninghe van d'authoriteyt der Overheyt. Dit vermaen ick u mede, Sibrande, als oock, dat ghy beter let op de ghelijckenissen die ghy selve by brengt. Ghy segt, dat die in s'Landts regieringhe aen t'stuer sitten, ghewoon zijn raedt te plegen in Rechts saecken met Rechts-gheleerde, in Coop-handel met Cooplieden, in Scheeps-handelinge met Schippers: ende segt wel: maer ghy moet daer by ghedencken, dat een Hooghe Overheyt oock dickwils, de saeck wel inghesien hebbende, hunlieden raedt niet en volcht, gewoon zijnde de stemmen meer te wegen als te tellen, ende te volgen den besten, niet den meesten, hoop. Oock ist soo dat de gheduerigh-blijvende Collegien van Raden, Krijghs-handel, Admiraliteyten etc. vande Hooghe Overheyt macht ontfanghen hebben om over saecken tot hun ghehoorich te besluyten: maer altijdt blijft de Hooghe Overheyt de macht met kennisse van saecken hare besluyten te niet te doen. Sy en sal dat niet altijdt doen, niet lichtveerdelick, niet nae lust ende welghevallen, maer nae Wetten ende wijsselick, oock somtijdts door het tusschen-comen van advijs ende dienst treffelicker ende gheleerder Mannen: maer wat anders ist, disputeren van t'Recht, wat anders vanden middel ende maniere om t'Recht te oeffenen. Hadde ghy t'Recht selve, Sibrande, of niet gheloochent, of niet loosselick voorby ghegaen, dan hadt ghy connen uwe saeck afsonderen vande saeck der selviger uwer goede vrienden, daer tegen het Bilson gheladen heeft. Maer, dat ghy der Overheyt toelaet den Synodum by een te roepen, mits dat sy niet en onderscheyde wie men daer seynden sal: dat ghy de selve oock toestaet aldaer te Praesideren, mits dat sy het oordeel late den Propheten soo ghy die noemt: ende dan noch derft seggen, datmen soo doende de hoochste macht

den Keyser laet, ende de Kercke de onderste, dat most ghy andere Luyden wijs maecken:

 
Houdt niet soo bot d'Hollander vroet
 
Dat ghy hem dit ghelooven doet.

Want, machten die d'een onder d'ander staen, moeten sulcx zijn, ende blijven int begin, voortganck, en t'eynde. Int begin van t'Synodus bekent ghy in d'Overheyt wel eenighe wtnementheyt, oock stelt ghyse eenichsins ghelijck inden voortganck: maer int eynde stelt ghy d'Overheyt inder daet onder die ghene die ghy de Kercke noemt. Want, hy, den welcken het executeren of uytvoeren belast wordt, sonder macht om kennisse van saecken te nemen, is inder waerheyt een onderdaen. Die Luyden die seggen dat de Kercke niet doolen en can, ende dat de Leecken hun de Kerckelicke saecken niet en hebben te bemoeyen, segghen dinghen die al veel min tegen malcanderen strijden: hoe-wel dese selve oock wel ghemerckt hebben, datmen in die termen niet blijven en conde, maer verder moste gaen. Want het ghebeuren can, of dat eenighe Kerckelicke saeck soodanich zy, dat den ghemeynen welstant seer veel daer aen is gelegen: oft dat eenighe ghemeyne saecke de Kercke grootelicx betreft. Oock can het gheschieden datter gheschil valle, of eenige sake alleen Civil, of alleen Kerckelick zy. Connen oock soodanighe twisten voorvallen, dat eyntelick, of de Predicant vande Magistraet, of de Magistraet vanden Predicant werde afgestelt. Als dan die Luyden daer wy van spreken sagen dat het hart tegen hart was, ende dat d'eene macht voor d'andere nootsakelick moste wijcken, soo hebben sy t'mom-aensicht afghedaen, ende alle schaemte wech-werpende, in hun selve geseydt: De Werelt cont ghy niet splitten, maer wel alleen besitten. Want dit is de natuere van een Hoochste regieringhe, sy en can

het hooft niet boven houden, noch overendt staen blijven, ten zy sy t'gheheele stuck, vast, t'eenemael ende alleen by haer selven besitte: een deel verlooren ende quijt zijnde, en sal zy de reste niet lang behouden:

 
Want met trappen end' ghetal
 
Comen dese dinghen al.

Daer zijn even-wel hedensdaechs eenige, die om d'opsprake ende hatelickheyt in desen te ontgaen, ontkennen dat sy twee Collaterale machten stellen, de Politijcke ende Kerckelicke. Maer wanneer dese selve Luyden, ontboden zijnde vande Hooghe Overheyt om reeckenschap van haer doen ende laten te gheven, geantwoort hebben, dat sy voor hare competente Rechter niet en waren: wanneer sy oock inde gheringste saecken d'authoriteyt der ghener die met publijcke last op de Synoden ghecomen waren niet en hebben ontsien: wanneer sy oock het ghemeyn volck hebben derren teghen haer Overheyden moedich maecken, soo hebben sy hare woorden door * hare daden selve genoech wederleyt. Connen sy maer eens becomen t'gundt daer nae sy trachten, men sal haer noch moeten bidden en smeecken, dat sy haer willen matighen ende met hare helfte te vreden zijn. Dese doolinghe verdient wel, vry wat meer doorghestreecken te worden, als niet soo seer den gemeynen welstandt schadelick, als de Kercke selve naedeelich, welcker stant noyt beter en was ende meer groeyde ende bloeyde, als wanneer de Leeraers liever hebben ghewilt de Hooghe Overheyt met gheoorlofde ghediensticheyt ende ghehoorsaemheyt tot hun genegen maken, als met stuersche hartneckicheyt tergen. Maer Ioannes Wtenbogaert, een wtnemende Licht onser Kercke, heeft dese cranckheyt ontdeckt ende aengevangen te ghenesen: daer inne volghende de voetstappen der voor-treffelicker Mannen Marsilij Patavini, ende Wolf

gangi Musculi. Wij en behoeven dan niet te doen dat alrede ghedaen is. T'is ons ghenoech, verthoont te hebben dat Sibrando niet door Calomnie ofte t'onrecht opgheseyt en wordt, dat hy den Heeren Staten int beroepen vande Synoden minder toeschrijft, dan de vroome Princen gewilt hebben datmen hun toeschrijven soude.

In't ander stuck, t'welck raeckt de bedieninghe der Kerckelicker ampten, connen wy t'selve immer soo licht bewijsen. Om dan voor alle dingen Sibrandi meninghe over dit stuck te verstaen, moetmen aenmercken, dat hy het beroepen der Predicanten seydt te wesen t'Recht des Volcx: of, een Recht, dat het Volck of de Ghemeynte toecomt. Maer ghelijck sommighe Romanisten metten eersten seer liberael ende milt zijn int spreecken voorde authoriteyt ende t'recht der Kercke: ende als het daer nae tot toegrijpens comt, door de gheheele Kercke niet anders en verstaen als den Paus alleen: even alsoo gaet het ooc met dese Sibrandiaensche Gemeynte, als die eyntelick op de Predicanten ende Ouderlinghen alleen wtcomt. Dese Ouderlinghen (op dat yemandt, beter kennisse hebbende vande Oudtheyt als van onse huydendaechsche gewoonte, sich met dit woordt niet en bedrieghe) en zijn niet die t'woordt vercondighen ende de Sacramenten wtreycken: maer eenighe weynige wt den volcke verkosen bysitters der Predicanten, als die te gelijck met sulcke Ouderlingen de Kercke regeeren, ende soo het noodich is, de wederspannige (want dit recht meten sy hun mede toe) excommuniceren, of wt de Ghemeynte wtsluyten. Dese Predicanten ende Ouderlingen hebben nae Sibrandi oordeel dit recht, dat sy selve stellen die met hun dienen sullen: een Recht t'welck by ons, den Hoochste Raden ende Raetsvergaderingen niet toegelaten en wordt. Dese van hun vercooren zijnde, worden even-wel, op

dattet wat schijnen soude, der Gemeynte voorgedragen: op dat die om moeyte begaen is, sich veerdich maecke daer op te segghen, soo hy yet heeft. Soo niemandt en verschijnt die moeyten lust, worden de selve (te weten de Predicanten) der Overheyt ghepresenteert: Sibrandus doet daer by, Civile, ofte Borgherlicke, op datmen soude verstaen dat hy tweederley Overheyt stelt, d'een Civile, Borgherlicke of Politijcke: d'ander Ecclesiastijcke of Kerckelicke: met wat reden, ende na wat exempel hy dat doet, geve ick hem te bedencken. Maer, waer toe worden die der Overheyt ghepresenteert? ist hier toe, dat indien d'Overheyt Persoonen weet die totten Kercken-dienst bequamer zijn, de selve in hare plaetsche stelle? niet minder als dat: maer op dat sy de Vercoorene approbere, hoe-wel met eene seer beleefde exceptie, ten zy men eenige billicke oorsaecke hebbe ter contrarie. Maer wie oordeelen sal of de by-ghebrachte oorsaeck billick zy ofte niet, wordt tusschen beyden ghelaten. Ende worden Luyden ghevonden, die dese maniere van beroepen niet alleen en houden voorde aller-beste, maer segghen noch daer-en-boven dat de selve t'eenemael Goddelick ende onveranderlick is. Vele nochtans Godvruchtige ende gheleerde Mannen, hebbent al lang voor desen daer voor gehouden, dat, aenghesien het der Hooger Overheyt toecomt allerley publijcke diensten in te stellen, het oock der selver werck is over al, waer de Kercke publijck ende openbaer is, de Kerckelicke sorge ende bedieningen in yeder Stadt of plaetsche te bevelen bequame Persoonen, niet alleen om dattet haer ampt is, te versorghen dat hare Onderdanen een gherust leven leyden moghen in alle Godsalicheyt+, t'welck men, ten zy de Harders vroom ende oprecht zijn, niet lichtelick en sal becomen: maer oock, om dat den ghemeynen standt des Lants seer vele daer aen gelegen

is, wat het voor Luyden zijn die de ooren ende genegentheyden des ghemeynen Volcx hebben te bestieren. Die van dit ghevoelen zijn, en loochenen even-wel niet, of het recht selve, soo om Godts woordt te predicken als den H. Doop ende t'Avontmael te bedienen, ende wat des meer is, en come oorspronckelick van Godt, niet vande Menschen: en nemen oock niet alleen niet wech het Examen of ondersoeck, ende d'oplegginge der handen: maer doen noch daer by, dat een Hooghe Overheyt tot het verkiesen der Herderen niet en behoort te comen, dan met eene seer Religieuse ende Conscientieuse sorchvuldicheyt: oock niet dan met goede kennisse van leven ende leere: achtende mede onbillick den Volcke eenich Leeraer op te dringhen gheheel ende al teghen haren danck: doch dat even-wel door al dit der Hoogher Overheyt niet en wordt benomen t'Recht van Verkiesinghe. Dit ghevoelen, dat oock Marsilius heeft ghedreven ende beschermt: wordt, beneffens de Historie van t'oude Testament, bevesticht mette aller oudtste gewoonte vande Christelicke Princen. Theodosius de Jonge inden eersten Synodo van Constantinopolen, dewijl t'Bisdom der selver Stadt ledich was, belaste den Kercken-dienaren op't papier te stellen de namen der ghener die sy bequaem hielden om beroepen te worden: maer de verkiesinghe van eenen wt den selven heeft hy aen sich behouden. Van een der selver Bisschoppen wort ghenoemt onder anderen Nectarius, ghestelt opt leste: een Raedts-persoon. De Keyser, alle de namen doorlesen hebbende, kiest desen, met verwondering van al de Bisschoppen: ende voorts, hoe-wel bycans al de Bisschoppen daer teghen waren, bleef even-wel by sijne meeninghe, tot grooten nut der Kercke. Naer t'overlijden des Bisschops van Milanen Auxentij, de Keyser Valentinianus, hebbende tot sich gheroepen de Bis

schoppen, gaf hun last eenen te verkiesen. De Bisschoppen baden wederom den Keyser, dat hy selve eenen kiesen wilde. Ende also t'volck daer over versocht datmen hun Ambrosium wilde vergunnen, belaste de Keyser datmen hem instellen soude. Naer t'afscheyden Sininij Bisschops van Constantinopolen, en dochte het Valentiniano ende Theodosio den Jongen niet goet, yemant wt die Kercke tot het Bisdom te promoveren, om datter waren die nae nieuwe dinghen trachteden. Ende soo d'een Philippum, d'ander Proclum begeerden, vonden de Keysers goedt eenen vreemden wt Antiochien te beroepen. De selve Theodosius de Jonge, als Maximianus de Bisschop overleden was, beleyde t'stuck seer wijsselick: want eer Maximianus begraven wierdt, belaste hy den ghenen die daer teghenwoordich waren Proclum inden Bisschoppelicken Stoel te setten. Vande Coningen van Vranckrijck voor Caroli Magni tijden, is de saeck heel claer, dat namelick het stellen vande Bisschoppen aen hun gehangen heeft. De boecken Gregorij van Tours zijn daer vol van. Also worden Ommarus, Theodorus, Proculus, Dinifius inde Kerck van Tours ghestelt door de verkiesinge ende wt bevel der Coninghen. In Auvergne Quintinianus. In Poictou Pascentius. Ende soo allenthalven andere in andere Kercken van t'selve Coninckrijck, als blijckt int instellen Iovini, Domnoli, Nonnichij, Sulpitij, Promoti, Nicetij, Desiderij, Gundegisili, Viri, Charimeni, Fronimij. Verhaelt mede Aimonius dat Sulpitius is ghestelt over de Kercke van Bourges door den Coningh Guntram, ende dat de Coningh ghewoon was den aller weerdichsten de Bisdommen te gheven. T'welck d'oorsaeck is waerom Gregorius aende Coninginne Brunechildis schreef vande sorghe over t'instellen der Bisschoppen. Maer bysonder is aenmercking weerdich dese nae-volghende

Historie, vertelt door Gregorium van Tours. De Clergie oft Geestelickheyt, mitsgaders de meeste hoop des Volcx hadden tot Bisschop van Auvergnen vercoren Catonem, die sich oock alreede droech als Bisschop: maer de Coninck Theobaldus maeckte Cantinum Archidiaken van Tours, tot Bisschop: ende de Coningh Clotarius roept daer naer Catonem tot het Bisdom van Tours. De Clergie of Gheestelickheyt (van Tours) comt tot hem, biddende dat hy de eere hem ghedaen, wilde aennemen: Want, segghense, t'en is niet wt onsen wille dat wy u versocht hebben, maer door t'gebodt des Conincx. De Clergie comt totten Coningh: Ick hadde belast, seyt de Coningh, datmen den Priester (oft Kercken-dienaer) Caton soude instellen, waerom en heeft-men ons bevel niet ghevolcht: sy antwoorden: wy hebben hem versocht, ende hy en wilde niet comen. Soo nu Cato badt, dat hy mochte in Auvergnen als Bisschop inghestelt worden, soo en wierdt hem dit niet alleen gheweygert vanden Coningh, maer hy benam hem oock t'Bisdom van Tours dat hy hem hadde toegheschickt. Lupus, Abt van Ferrarien gheeft hier van een oudt ghetuyghenisse: T'en is niet nieu, noch yet vermetelicx, dat de Coningh de Kercken, bysonder de vermaerste, van Bisschoppen versorcht wt sijn Palleys. Wel is waer, dat dickwils de Coninghen t'Recht van een Bisschop te kiesen anderen hebben toeghestaen, of by Wet, of by Privilegie, of by Delegatie: even-wel bleef het als hare Ghifte, ende vermochten sy altijdt de gedane verkiesingen te niet te doen. Dit veroorsaeckte dickwils lange beraetslaginge. Gregorius schrijft aenden Keyser Mauritium aldus: T'en is gheen gheringhe belooninghe weerdich, dat uwe Godts-diensticheyt naer t'overlijden van Iohannes Heyliger ghedachtenisse, haer soo lang bedacht heeft, wie de selve in sijne plaetsche stellen soude: raedt daer over soec

kende inde vreese des Heeren. Daeromme ick oock Cyriacum mijnen broeder ende mede-dienaer, den welcken uwer Godvruchticheyts lange beraedtslagingen tot de selve Ordre hebben ghebaert, tot de regieringhe van het Pastoors of Harderschap seer bequaem houde. Ende metter waerheyt hebben niet alleen d'onse, maer oock de Venetianen, onlangs bewesen dat der Keyseren ende Coningen authoriteyt altijdt is de voornaemste geweest, selve int verkiesen vande Roomsche Bisschoppen. Liberius heeft dat Bischdom ontfanghen van Constantio: is oock vanden selven weder afghestelt. By des Conincx Odoacri tijden heeft Basilius Patricius by ordinantie verboden, dat gheen Paus vercooren en soude worden sonder voorgaende kennisse ende consent vanden Prince. De Coningh Theodericus heeft Symmachum afgestelt ende aengestelt. Vanden Keyser Iustino zijn vercoren geweest Hormisdas: van Theodato den Coningh, Agapetus ende Silverius: van Iustiniano, Vigilius. Gregorius, doe Archidiaken, is ghesonden gheweest totten Keyser om de verkiesinghe Pelagij, die sonder s'Keysers toestemminge was gedaen, te excuseren, om datmen vermits de Stadt van Roomen vande Longobarden belegert was, byden Keyser niet comen en conde. De selve Gregorius, naederhant van Mauritio Bisschop gemaeckt zijnde, schrijft aldus aenden Keyser: Siet, mijn Heer de Keyser heeft gewilt dat een Aep een Leeu wesen soude: derhalven sal sijne Godvruchticheyt alle mijne ghebreecken ende swackheden, niet my, maer hem selven moeten wijten, als die de verborgentheyt der deucht eenen swacken heeft opgheleydt. De Electien Severini ende Theodori hebben de Exarchen bevesticht naer ouder gewoonte. Agatho bekende dat de Paus niet en mocht ingestelt worden sonder voorgaende bevel des Keysers: ende hebben de Griecxsche Keysers dit ghevolcht, oock

nae de tijden van Constantin de vierde, die dit recht onvoorsichtelick hadde overghegheven. Daer nae, als t'Westersche Keyserdom was ghecomen tot Carolum Magnum, heeft Paus Adriaen metten geheelen Synodo t'recht ende macht vanden Paus te kiesen, ende den Apostolischen Stoel te bestieren hem in handen gestelt. Gregorius de tweede, en heeft het Bisdom niet willen aennemen, sonder voorgaende confirmatie van Ludovicus Pius. Arnulphus heeft Formosum ghestelt. Terstont daer aen is Othoni den eersten, ende sijnen nae-comelingen t'selve recht vanden Paus Leo toeghestaen: ende met dit recht heeft Otho de tweede Iohannem den veerthienden Paus gemaeckt. Otho de derde stelde Gregorium den vijfden, sonder op't Volcx toestemminghe te wachten. Henricus de derde, heeft daer nae drie Pausen afghestelt, Clementem den tweeden, Damasum den tweeden, ende Leonem den negenden: doende t'Roomsche Volck by eede beloven voortaen niet tot de verkiesinge des Paus te sullen treden, sonder sijn voorgaende bevel. Nae dese tijden hebben de Roomsche Bisschoppen, machtigher gheworden zijnde, der Keyseren macht beginnen te verachten, daeromme oock Alexander vande vroome is berispt geweest, dat hy sonder Henricum te kennen op dien Stoel gestegen was, die nu soo vele Iaren lanck niemandt en hadde derren aenraecken sonder s'Keysers bevel. De Keysers en hadden soo haest naulicx t'Recht vande Pausen te verkiesen of te approberen verlooren, of de Pausen en vongen aen selve de Keysers te stellen ende af te stellen. Maer wat andere Aertsbisdommen ende Bisdommen belangt, ghelijck de Coninghen van Vranckrijck voor Caroli Magni tijden hun selven der selver verkiesingen hadden toegeeyghent, soo is oock t'selve Recht hem Carolo Magno selve niet soo seer vande Bisschoppen ende Synoden, toe ghelaten als

toe ghekent. Het Concilium van Aecken spreeckt den Coningh Ludovick aldus aen: Wy bidden ende vermanen uwe Grootheyt ootmoedelick, dat de selve doch voortaen in goede Pastooren ende Opsienders over Godts Kercke te stellen, groote neersticheyt ende wackere sorge gebruycken wil. Met dit recht heeft Ludovicus Ausgarum over de Kerck van Hamburch: Gundulfum over Metz, ende Carolum over de Kercke van Mentz gestelt. Men vindt inde Decreten brieven van Paus Leo de vierde, waer mede hy Lotharium ende Ludovicum bidt, dat sy sekeren Diaken wilden vergunnen de Reatijnsche ende Tusculaensche Kercke. Carolus Calvus maeckte Wenilonem sijnen Capellaen Aertsbisschop van Sens. Carolus Simplex gaf het Bisdom van Tungeren Hilevino *, daer nae Richario: Rodolphus begiftichde Hugonem met het Bisdom van Verdun: Heribertum met dat van Reims. T'selve Bisdom van Reims gaf de Coningh Hugo aen Arnulfum: daer nae aen Gerbertum, ende daer na wierdt t'selve Bisdom by Ludovicum Crassum gegeven Gervasio. Vele dierghelijcke exempelen van Bisschopdommen die de Coningen van Vranckrijck by hun selven ghegeven hebben, leveren ons de Historien wt. T'is waer dat sommighe al te Religieuse Coninghen, vreesende dat sy niet Mans genoech en waren dese sake behoorlick te verrichten, de verkiesingen hebben gestelt in handen van sommige Collegien: doch alsoo, dat by hun bleef t'Recht van toestemminghe of weygheringhe. Met verloop van tijden de Pauselicke macht oock in Vranckrijck ghewassen ende groot gheworden zijnde, hoe-wel niet soo seer als elders, zijn de Coninghen tot dit accoort ghecomen, dat sy sulcken als sy wilden tot Bisschop nomineren, ende de Paus den selven confirmeren soude: welck Recht sy noch opden huydighen dach ghebruycken. Maer in Duydts

landt, naer dat t'selve van t'Fransche Rijck was afghescheyden, zijnde t'selve Rijck in't beginsel machtich, is Othoni de eerste, ende sijne nae-comelinghen t'recht van Aertsbisschoppen ende Bisschoppen te stellen by-ghebleven, ende by besluyt van t'Roomsche Synodus gheconfirmeert. Dan, dewijl dit Rijck niet van gheboorte als t'Fransche, maer by verkiesinghe van d'een op d'ander quam, soo hebben de Pausen hun laten voorstaen, dat sy daer wat meer rechts hadden. Hier wt zijn ontstaen krijghen ende oorloghen, tot dat het Keyserlicke Recht allencxkens ondergraven ende vervallen zijnde, de Keyseren eerst de saeck quijt gheworden zijn, ende daer nae oock de schaduwe selve niet en hebben connen behouden: Tot dat ten lesten de Paus Paschalis de tweede, den Keyser, daer-en-boven, noch eene bekentenisse van t'afgenomen recht wtgheperst heeft. De Historie van die tijden is seer aenmerckings weerdich, wt de welcke blijckt niet alleen hoe groot de wijse Keysers ende Regenten dit Recht geacht hebben, maer oock hoe sy allencxkens daer van zijn ontbloot gheworden. Niemandt en comt ten eersten op den wtersten trap van schandelickheyt.

In Hispanien is by het twaelfde Concilium van Toledo besloten, dat den Bisschop van Toledo geoorloft blijft soodanige Persoonen, als door de Conincklicke macht vercooren, ende door des selven Bisschops oordeel weerdich ghekent zijn, in alle Provincien, in der afgestorvener plaetschen, tot Bisschoppen in te stellen, ende by der selver Bisschoppen aflijvicheyt andere te verkiesen . Ende is Spaengien by dese ghewoonte tot noch toe ghebleven: alleen hebben de Pausen daer soo wel als in Vranckrijck (dewijl sy de verkiesinghe selve niet becomen en conden) de schaduwe vande verkiesinghe, t'welck is Confirmatie of bevestiginge, aen haer getogen.

Maer ghy wilt liever wat hooren wt Enghelandt. Ghelooft dan den aller Godlievensten Coningh, daer hy seydt, dat al voor langhen tijden Wilhelmus, Gifford, ende Radulphus haer Bisdommen vercreghen hebben door de weldaet des Conings. Die Malmesberiensem ende Westmonasteriensem leest, sal verscheyden exempelen vinden, die ick gheen tijdt en hebbe wt te schrijven. Ende op datmen niet en meyne dat het maer leuren ende beuselinghen zijn daer van wy spreecken, soo let op de woorden des Conings van Engelandt Henrici de eerste, (ick sal sijne woorden wt Matthaeo hier by stellen) dat hy om t'verlies sijns Coninckrijcx niet en soude willen verliesen de Investiture der Bisschoppen. Dat meer is, men vindt een Resolutie van t'Parlement van Enghelandt al vande tijden Eduardi de eerste, daer mede de Collatien ende Presentatien vande gheestelicke ampten den Coningh worden toegheschreven. De leste Coninghen, door slechticheyt gheleydt zijnde, hebben de verkiesingen der Bisschoppen de Gheestelickheyt toeghelaten: doch onder twee conditien, dat sy van hem oorlof begeeren souden om te verkiesen, ende dat de ghedane verkiesinghe soude crachteloos zijn tot dat de Coningh daer inne soude hebben gheconsenteert. Maer dit selve heeft den nae-comelinghen ghedocht noch al te veel te zijn: ende is t'oude Recht ten tijden Eduardi de derde weder tot de Coningen ghekeert, ende veel meer daer naer, als de Pausselicke heerschinghe de voet ghelicht was. Welck Recht van gheheel vrye verkiesinghe, die aen niemandts anders seggen ofte stemmen en hangt, nu Heylichlick gebruyckt wordt byden Coningh Iacobum.

Wat sult ghy op soo grooten menichte van exempelen antwoorden Sibrande? Ende ghelooft vryelick dat wy noch wel soo grooten ghetal hebben achterghelaten.

Waert dat ghy u niet en ontsaecht soo vele Godvruchtighe Coninghen Sacrilegium oft Kerck-schenderye aen te tijghen, ghy soudt u antwoordt wel haest ghereet hebben, te weten dese, dat dit alles wel soo is gheschiet, maer dat het tegen t'Godlick recht en tegen reden is geschiet. Want daer zijnder die dit derren seggen, steunende alleen op dit argument, dat immers byder Apostolen tijden de Pastooren ofte Harders ende Leeraers der Kercken, niet en zijn vercooren byde Hooghe Overheyt. Maer hoe dus, Sibrande? souden Tiberius, Caligula, Claudius, Nero &c. den Christenen gaen gheven Leeraers van die Leere die sy selve met vier ende vlamme vervolchden? De noot en ontfanght gheen Wetten, maer gheeft Wetten. Een Heyrcracht zijnde verre van Huys in vreemde Landen, ende een Scheeps Vlote inde Zee, haer Oversten aflijvich gheworden zijnde, kiesen een ander inde plaets: om datmen metten Prince daer over niet en can beraedtslagen. Wan men sulcx dede by Huys zijnde, t'waer den hals. Even-wel moet aenghemerckt worden, dat oock selve op die tijden gheen eene ende de selvighe maniere van verkiesinghe en is ghevolcht. Christus selve op der Aerden zijnde, heeft d'andere Apostelen gheroepen+: Paulum riep hy wt den Hemel +: Matthias wierdt door t'Lot vercooren +. Tot Lystren ende Iconien hebben Paulus ende Barnabas de Ouderlinghen gestelt +: Ghelijck t'Griecxsche woordt seer wel van Bilson, nae de meninghe oock van alle de oude Leeraers wordt wtgheleydt. Door bevel des Heylighen Gheestes heeft Paulus Timotheo met oplegginge der handen het Harder-ampt opgeleydt: ende wordt dit ghenoemt de oplegginghe der handen des ouderlingschap+: soo dat Praesbyterion, ouderlingschap, geen vergaderinge van Ouderlinghen, of gheen Kercken-raedt en beteeckent, maer beduyt het ampt selve, gelijck die voortreffe

licke Calvinus met groote waerschijnlickheyt ghevoelt: want in beyde plaetsen van eene ende de selve daet van oplegginge der handen wordt gesproocken: En verwaerloost de gave niet die in u is, die u gegeven is door Prophetie, met op-legginge der handen des Ouderlinghschaps+ . Ende: Ick brenghe u in ghedachtenisse, dat ghy opweckt de gave Godts die in u is door d'oplegginge mijner handen+. Titus heeft in Creta van Stadt te Stadt Ouderlingen gestelt +. Ioannes d'Apostel, ghelijck Clemens schrijft int boeck: Wat Rijckman sal behouden worden, wt Pathmos zijnde weder ghekeert, heeft door Asiam Bisschoppen ghestelt. Ende elders: Hy heeft de Clergie, of Kerckelicke Persoonen vercooren wt die ghene die de Gheest hadde aenghewesen. Ende als men sprack van gelt te handelen, hebben d'Apostelen om te vryer te zijn van alle suspicien, de menichte der Discipulen belast wt te sien nae bequame Mannen den welcken der Weduwen sorge soude bevolen zijn +. Ende Paulus hebbende Titum ghesonden om de bewijsinghe der liefde + te versamelen, heeft ghewilt dat hem by-gevoecht soude werden eenen daer toe vercoren vande Kercken, om dese redenen, seydt hy, op dat niemandt ons en beschuldighe in dese vruchtbaerheyt die van ons bedient wordt+. Inde eerste Kercke dan en was geen seeckere Wet van verkiesinge, anders dan datmen goede ordre houden, ende alles tot stichtinge verrichten soude.

Wt dit bolwerck ghedreven zijnde, sult ghy mogelick uwen toevlucht hier nemen, dat d'Overheyden de Verkiesinge hebben ghehadt niet van weghen haer eyghen Recht, maer by weldaet van andere, t'zy de Kercke, of de Voorstanders der Kercke. Maer al te samen sullen sy dit ontkennen. Voorden Coningh van Vranckrijck sal dit ontkent worden byden aller-besten Voorstander van s'Conings Recht Servin, in't boeck dat hy de Voorstant

vande Vrijheyt der Franscher Kercken ende des Conincklicken standts ghenoemt heeft. Sal oock Marsilius Patavinus t'selve loochenen, daer hy seydt: Wijders wil ick t'gheen vande instellinghe der Kercken-dienaren ende de wtdeelinghe ofte gifte van het tijdtlicke, ofte vande beneficien, voorghestelt is, bewijsen met d'authoriteyt vande Catholijcke Fransche Coningen, die niet en is te verachten, maer diemen grootelicx behoort te achten. Want sy houden staende met Recht (t'welck sy oock metter daet tot op den huydighen Dach willen, ende onveranderlick doen onderhouden) dat d'authoriteyt der instellinge ende wtdeelinge van sommighe Kerckelicke diensten, ende van het tijdtlicke oft vande beneficien, alsoo hunlieden toecomt, dat de selve authoriteyt nochte van eenich singulier Persoon, nochte van eenigher Menschen Collegie, van wat staet oft conditie de selve souden mogen wesen, op hunlieden of tot hunlieden hen zy heergecomen. Want de wet Godts den Wet-gever of Hooghe Overheyt inde Instellinge, Gifte, oft wtdeylinge deser dinghen gheen belet en doet . T'selve sal voor de Coningh van Engelandt ontkennen, de Coningh selve: Ja hy sal u daer tegen dit seggen: So eenich Patriarch, Clerck, of yemandt anders oyt eenich Recht ghehadt heeft van eenighen Kerckelicken dienst inde publijcke Kercke te confereren of in te stellen, dat sulck Recht vande Overheyt gecomen is, dat men t'selve d'Overheyt moet dancken, dat het der Overheyt onderworpen is. Want sy alle seer wel weten, dat de distributie of wtdeelinge van Officien of Ampten, tot de Regalia .i. tot de Conincklicke Hoocheyt behooren. De Pausen waren wel soo loos, dat sy seyden hun gegeven te zijn t'gunt sy anderen niet ontrecken en conden. Maer de secte van onse tijden en laet haer dat niet wijs-maecken.

T'leste dat ghy cont seggen, is dat dit Recht wel elders

mach plaets hebben, maer niet onder ons. Jae so? Wien de Verkiesinghe der Kerckelicker diensten toecomt of niet toe en comt, moet nootsakelick yewers geresolveert ende besloten zijn: te weten of int Godlick, of int Menschelick Recht. Ist besloten int Godlick Recht, soo en can het in desen deele niet anders gelegen zijn in Hollant als in Vranckrijck ende Engelandt. Men moet over al in openbare Kercken dese verkiesinge van Ouderlingen toestaen, of nergens. Indien oock dese sake haer oorspronck heeft wt het Menschelick Recht, soo behoort ghy met een te ghedencken dat Augustinus seydt, namelick, dat de Menschelicke Rechten der Keyseren Rechten zijn. Oock dit: De Keyser en is sijn eyghen wetten niet subject, als die macht heeft anderen de wet te stellen. T'welck dese seer gheleerde Oudtvader elders aldus verclaert: T'is eenen Coningh gheoorloft onder sijn Volck yet te ghebieden dat noch yemandt anders voor hem, noch hy selve te vooren gheboden hadde: even-wel alsmen hem ghehoorsaemt, soo en gehoorsaemt-men hem niet tot nae-deel vande gemeyne over-een stemminge des Volcx: jae geene gehoorsaemheyt en is tot nadeel van des Volcx gemeyne over een-stemminge, aengesien alle Menschelicke vergeselschappinge hier inne te samen over een stemt, datmen de Coningen moet ghehoorsaem zijn. In Vranckrijck zijn de Verkiesingen dickwils gheweest in handen van seeckere Collegien: maer zijn weder-ghekeert totte Coninghen: In Enghelandt desghelijcx, maer naer oock weder-roepen: want teghen die dinghen die eyghentlick raecken t'Hoochste gebiedt, en can gheene possessie of gewoonte, hoedanich die oock mach wesen, eenighe cracht hebben of standt houden: selve behooren de Privilegien by de Princen verleent, soo ghematicht te worden, dat de gemeyne saecke daer door gheen schade en lijde. Dit alles bethoont, dat t'gheen

ghy segt te vergheefs gheseydt wordt ende ter saecke niet en dient, al waer het schoon soo als ghy segt.

Maer nu sal ick bewijsen datter niet en can onwarachtigher gheseydt worden als t'gheen ghy segt. T'volck (seydt hy) hadde van hare voor-Ouders ontfangen t'Recht van te moghen hare Harders ende Kercken-dienaers beroepen: in dese possessie was t'Volck ghebleven: ende en haddede Coningh van Hispanien dit Recht tot op de leste ure van de vredelicke tijden den Volcke niet benomen. Merckt wel aen Sibrande, dat ghy dit niet int bysonder en segt van uwe Friesen, maer van elcke Ghemeynte in dese gheunieerde Provintien. Ick hope immers dat ghy dese uwe eygen woorden bekent staet. Nu segge ick u daer tegen, dat dit al te samen verdicht ende versiert is. Indien ghy dit aldus wt smijt wt u selve, soo zijt ghy voorwaer stout ende vermetel: Doet ghy het oock op't seggen van andere, soo gelooft ghy al te licht ende te onbedachtelick. T'gebruyck dat onse voor-Ouders ons hebben nae-ghelaten is dit geweest, dat niet het Volck, maer de Prince Pastoren bestelde in alle Parochien: ten ware moghelick sommige Luyden of Vergaderingen, die eenige Kercke mochten hebben ghedoteert ende begifticht, oft andersins wt gunste vande Princen, t'selve Recht int bysonder verdient hadden. Wt het Octroy des Graven van Hollandt Theodorici, int Jaer M.LXXXIII. het Clooster van Egmont gegeven, ende vervatende de oude Liberaliteyt vande Princen, blijckt, dat Arnulphus, die de derde Grave van Hollandt gereeckent wort, aen t'selvige Clooster gegheven heeft de Kercke in Flardingen mette Thienden: ende dat Theodoricus de broeder Walgeri die d'eerste Grave ghehouden wordt, ghegheven heeft de Kercke in Forenholt, oock mette Thienden: daer wt men siet dat t'Recht vande Graven van Hollandt over de Kercken

soo oudt is als t'Graefschap selve. Ende int Jaer M.CC.LVIII. begifticht Floris Grave van Hollandt, den Commanduer ende broeders van het Duytsche Huys met het patronaetschap der Kercke van Leyden. Int Jaer M.CC.LXXIIII. wierdt het Recht van Patronaetschap der Kercke van Nord-munster tot Middelburch vanden Prince den Duytschen-broederen in Santvort gegeven. Ende als inden Jare M.CC.XCIX. Ioannes dien van West-Vrieslandt Wetten gaf, wierdt dit oock duydelick wtgedruckt, dat hem ende sijne naecomelingen toequam t'Recht van gifte van alle de Kercken van West-Frieslandt, ten ware de Bisschoppen van Wtrecht of d'Abt van Egmont wettelick wisten te bewijsen dat sodanich Recht hunlieden toebehoorde. Van ghelijcken Willem Grave van Henegouwen ende van Hollandt inden Jare M.CCC.XII. verclarende dat het Recht van Patronaetschap der Stede Zierickzee hem toehoorde, alsser te vooren maer gheweest en waren vier Presbyteri Curati (dit waren te dier tijdt Priesteren die de sorghe der zielen bevolen was) heeft gewilt datter van die tijdt af acht wesen souden. De selfve beloofde die van Middelburch int Jaer M.CCC.XXVIII. dat soo dickwils de Kercke van Westmonster inde selve Stadt soude comen te vaceren, soo sy dan een vroom deghelick Man tot de sorghe vande selve Kercke recommanderen, ende de Grave hem bevinden soude de Kercke ende de Stadt nut te wesen, alsoo dat hem dat ampt met goeder conscientie opgeleyt soude connen werden, dat hy dan de selve Kercke liever eenen sodanigen als eenen anderen bevelen soude. Also bekent oock Albert van Beyeren inden Jare M.CCC.LXVI. dat nae de ghewoonte sijner voor-Ouderen de sorge der Kercke van Dordrecht van hem bestelt is. Een ontallicke menichte van sodanige

exempelen, soo oude, soo nieuwe, soude men connen voortbrenghen: doch en is t'selve niet noodich: te min, overmits inde publijcke Registeren, t'Recht ende de possessie vande Princen vervatende, een Tafel of Register ghevonden wordt van alle de Kercken die de Grave van Hollandt, of die van sijnen weghen Hollandt regeert, ghewoonlick is te confereren of te vergheven. Ende staet te noteren dat Philips van Leyden een Rechtsgheleerde onses Vaderlandts, die ten tijden Willems ende Alberts van Bayeren gheleeft heeft, in't boeck by hem ghemaeckt vande sorghe des ghemeynen welstants, wt de Constitutien van Iustiniani Codex als een saeck van grooten ghewichte aenmerckt, dat de Keysers onder den naem van Onderdanen oock de Kercken vervaten. Voorts maeckt hy so grooten werck van dit Recht van gifte der Kercken, dat hy meynt, dat indien de Prince t'Recht van nomineren ofte presenteren (ghelijck men spreeckt) eenighe Stadt of Collegie toestaet in dier voegen, dat hy ghenootsaeckt soude zijn inde nominatie te consenteren, dat, in sulcken ghevalle, soodanich Privilegium niet en gheldt, als wesende een slavernye die de Republijcke wordt opgheleydt, daer mede de Prince belet wordt te vergelden de gene die sulcx verdienen: Ende by desen wech (seyt hy daer by) worden d'Onderdanen ende Leden den Hoofde voorghetoghen, de eere vanden Prince wordt vermindert, ende de Hoocheyt ghescheurt. Dat nu dit selve Recht oock plaets gehadt heeft inde tijden tusschen de regieringhe van die van Bayeren ende Oostenrijck, is lichtelick te bewijsen. Dan t'is al te verdrietich. Ick sal u alleen voor oogen stellen een Placcaet des Keysers Caroli Quinti, daer mede twee dingen werden bewesen, naemelick, dat t'Recht vanden Prince int verkiesen vande Pastoren al vande eerste oudtheyt hercomt:

ende dattet tot de wterste tijden is ghecontinueert gheweest. t'Placcaet spreeckt aldus:

KAERLE byder gratien Godts gecooren Roomsch Keyser, altijdt vermeerder s'Rijcx, Coningh van Germanien, van Spaengien etc. Graef van Hollandt ende Zeelandt etc. Den eersten van onsen Deurwaerderen, Exploictier ofte Sergeant van wapenen vande Camere vanden Rade in Hollandt hier op versocht, Saluyt: ALSOO tot onser kennisse gecomen is, dat binnen onsen Landen ende Graeflickheyt van Hollandt ende West-Vrieslandt veel beneficien, als Kercken, Canonicx-proven, Vicaryen ende oock Officien, ende Costerijen, sommige staende tot onse collatie, presentatie ende dispositie, ende sommige tot collatie van onsen Stadthouder der seluer Landen, achtervolgende die Ordonnantie daer op over lange Iaren ghemaeckt, buyten onsen weten, ende sonder ons, ende onsen Stadthoudere collatie, presentatie ende dispositie, beseten worden. Oock dat sommige Beneficien ende Costerijen toebehoorende tot onsen ofte onsen Stadthouders Collatie, Presentatie ende dispositie, by andere gegeuen zijn, ende dagelicx worden, tot verminderinge van onse Rechten ende Hoocheyt. SOO IST, dat wy begeerende daer inne te versien, ende onsen Rechten ende Hoocheyt te onderhouden ende voor te staen, u lasten ende beuelen te reysen alomme binnen den voorsz Landen, ter plaetsen daer't van noode wesen ende u goet duncken sal, ende aldaer van onsen t'wegen openbaerlijck inder Kercken cundicht ende gebiedt, dat een yegelijck die eenige beneficien, t'zy KERCKEN, Canonicks-proven, Vicarien, oft oock eenighe Officien ende Costerijen besit oft bedient, t'zy uyt sijns selfs naem oft uyten name van andere, dat hy sijn Titulen oft Copye authentijck vandien binnen een Maent naer die publicatie van desen, brengen oft seynden, seeckerlijck, in handen van onsen lieven ende ghetrouwen Meester Aernt Sandelijn Greffier van onsen Raedt-Camere in Hollandt, den welcken wy daer toe gecommitteert hebben, omme by hem geregistreert ende ons ouergesonden te worden, op peyne

ende comminatie, dat soo wie hier van in ghebreecke, ende eenighe Beneficien, Officien oft Costerijen bevonden sal zijn te besitten, sonder sijn Titulen inder manieren voorschreven overgebrocht te hebben, Dat wy, den selven tijdt overstreecken zijnde, sullen procederen tot nieuwe collatie ofte presentatie vandien, tot proffijte vanden ghenen die ons goet duncken sal, ten eynde dat onse Rechten ende Hoocheyt niet vermindert en worde, van t'welck te doen wy u gheuen volcomen macht ende speciael bevel. Ontbieden daeromme ende bevelen allen onsen Officieren, Iusticieren ende Ondersaten, dat sy u in dit doende ernstich verstaen ende obedieren, sonder des te laten in eeniger wijs, op alle t'gundt dat sy onsen thoorn duchtende zijn, ende daer tegens verbeuren mogen. Gegeven onder onsen Zeghel vande Leenen die wy nu ter tijdt in onsen voorschreven Lande van Hollandt ghebruycken, hier onder op t'spatium gedruckt opten twaelfsten Dach van Septembri, Anno vijfthienhondert vier-en-twintich.

In dit Recht en hebben Carolus of Philippus gants niet verandert, zijnde anderssins ooc niet seer Gemeynts ghesint, ende ongewoon t'allerminste te laten vallen van t'ghene sy achteden tot de cracht van hare Hoocheyt te behooren. Derhalven oock die ghene die voor onse leste oorloghe dese Landen ghegouverneert hebben, oock de sorghe vande Parochien den ghenen bevolen hebben die sy daer toe nut ende bequaem kenden. Ghy die te voren schreeft, Sibrande, dat ghy den Coningh soudt gaen dancken ten ware u de beschaemtheyt hadde te rugge gehouden: sult ghy u nu niet schamen, nu ghy u achterhaelt vint in soo openbaren leughenspraeck? ende dat noch in een saeck daer inne ghy wilt aenclager zijn, ende derhalven niet en hadt behooren voorts te brenghen dan dat ghewis ende seecker was? bysonder noch dewijl ghy voorgenomen hebt niet eenich particulier persoon aen te tasten, maer de Heeren Staten van Hollandt te beschuldighen,

als Luyden die t'Recht dat haer niet toe en comt aen haer trecken: ende dat byden Aertsbisschop, jae (soo men de saecke wel insiet) aenden Coningh selve?

Dus verre vande Parochien: ende en is niet te twijffelen of even t'selve en soude zijn gevolcht int versorgen vande heele Dioecese of Bisdom, by aldien t'Bisdom van Wtrecht, tot het welcke een deel van Ghelderlandt, Hollandt, Zeelandt, t'Landt van Wtrecht, Vrieslandt, Over-Yssel ende Groeninghen behoorde, alle tijdt ware gheweest onder t'ghebiedt van eenen Heere. Bisschop Willebrod (dese wordt de eerste Bisschop ghehouden) wierdt ghesonden van Pipino, soo Sigebertus betuycht. Fredericus (dese wordt de achtste ghetelt) is ghestelt van Ludovico Pio, gelijck men leest inde Chronijcken Eparchij. De Coningh Conradus Salicus gaf Bernulpho (dese wort ghestelt de twintichste) t'Bisdom, soo haest ende ten selven dage (soo Iohannes Beca verhaelt) als hy de tijdinge hadde ontfangen dat sijn Huysvrouwe gheluckelick van kinde verlost was. T'was in die tijden een ghewoonte dat in't gheven van dit Bisdom, als oock in andere, de verkoren Bisschop wt de Conincklicke handen ontfinck den Bisschoppelicken Staf ende den Rinck. Keyser Conradus Suevus int Jaer M.CXLV. inde Bulle die Eugenius de derde Bisschop van Roomen mede heeft geteeckent, gebruyckt dese woorden: t'Recht van t'verkiesen ende instellen des Bisschops in dese Kercke (hy spreeckt vande Kerck van Wtrecht) is bekent den Roomschen Coninghen ende Keyseren toe te hooren: ende is vande Coninghen ende Keyseren onse Voorsaten ghedevolveert ende ghebracht tot op onse tijden. Ende hoe-wel t'Recht vanden Bisschop te verkiesen inde selve Bulle den Proost, Deecken ende t'Capittel van twee Kercken wort toeghestaen, soo en is nochtans dat Recht so niet t'eenemael

vande Coninghen afgewent, of sy en hebben hun selven in't approberen ende verwerpen vande verkiesinge, evenwel noch groote authoriteyt behouden, als hier wt blijckt dat niet lange daer na, namelick int Jaer M.CXCVI. de Keyser Henricus nae datter onder de Keysers twist ghevallen was, met het selve Bisdom, door t'gheven vanden staf ende den rinck, becleede Theodoricum van Hollandt sijnen Neve. Dat nu de Graven niet en zijn ghesuccedeert in dit volle Recht der Coningen, is gelijck wy begonden te segghen, hier door gheschiet, dat de heele Dioecesis of Landt onder t'Bisdom ghehoorich onder hare regieringhe niet en stont. Even-wel, aenghesien den Graven van Hollandt seer veel daer aen gheleghen was wie den Stoel besitten soude, hebben sy oock altijdt daer na getracht, dat hare stemme voornamelic in't kiesen des Bisschops soude gelden. Oorsaeck waerom in't Jaer M.CL. Ottho van Hoorn voor alle andere, die mede waren voorghestelt, t'Bisdom wech droech, steunende (seydt Heda ) op de authoriteyt vanden Grave van Hollandt. Van ghelijcken betuycht Beca dat Ottho van Gelder int Jaer M.CCII. Ottho vander Lippe int Jaer M.CCV. Willebrand van Oldenburch int Jaer M.CCXXV. Ottho van Hollandt int Jaer M.CC.XXIX. Iacob van Austerhorn * int Jaer M.CCC.XXII. Iohannes van Diest inden Jare M.CCC.XII. dat dese alle (segge ick) tot de Bisschoppelicke weerdicheyt ghecomen zijn door de gunste vande Graven van Hollandt. Hoe hooch de Graven van Hollandt dit geacht hebben, blijckt ooc wt de Tractaten die sy mette Stadt Wtrecht hebben aenghegaen, daer mede dit onder anderen was besproocken, dat de Stadt tot het Bisdom soude helpen vorderen den ghenen totten welcken de Grave genegen was. Die dese Historien wijders doorleest, sal doorgaens

vinden dat int kiesen vanden Bisschop meest alle tijdt des Graven van Hollandts stemme is gevolcht. Hoe-wel oock de Vorsten van Ghelder, om dat een deel van haer Vorstendom mede hoorde onder t'Bisdom van Wtrecht, dickwils hebben te weghe ghebracht, dat die sy recommandeerden den anderen wierden voorgetogen. Aen d'ander zyde vindt-men, dat oock sommighe Bisschoppen door toedoen vanden Grave, van hare Bisdommen zijn afghestelt. Want inden Jare M.CC.XLIX. beriep Wilhelm Roomsch Coningh ende Grave van Hollandt eenen Synodum, die kennisse nemen soude van t'leven Gosuini van Amstel. T'wteynde was, dat Gosuinus t'Bisdom aflegghen, oft, soo de Historie-schrijvers spreecken, t'selve in s'Conincx handen overgheven soude. Niet lang daer na, te weten int Jaer M.CC.LXVII. heeft sich Grave Floris laten vinden in eenen anderen Synodo, alwaer Iohannes van Nassouwen van t'Bisdom is afghestelt. Dese dingen zijn aldus gepleecht, selve te dier tijdt, als het Bisdom noch niet geheel en was onder eenen Prince, jae als de Stadt, Steden ende Landen van Wtrecht den Bisschop selve hadden tot haren Prince. Carolus Quintus daer nae heeft het Bisdom aen sijne andere Landen geknoopt. Maer Philippus sijn Soon heeft noch wat anders willen doen tot versterckinghe ende vasticheyt van sijne macht, dit namelick, dat gheen Bisschop buyten sijn ghebiedt residerende, eenich seggen oft opsicht hebben soude over de Kercken binnen sijn gebiet. Derhalven hy oock vande Roomsche Bisschoppen (welcker macht nu opt hoochste gestegen was) vercregen heeft, dat t'Bisdom van Wtrecht ontfangen heeft t'Recht ende Hoocheyt van Aertsbisdom, ontslagen ende gevrijt zijnde vande opsicht des Aertsbisschops van Ceulen: ende met eenen heeft hy dit insonderheyt bedonghen, dat hy

selve de nominatie hebben soude vande andere nieu inghestelde Bisschoppen, die den Bisschop van Wtrecht souden onderworpen zijn, ende dat de Paus de selve nominatie soude voor goet kennen. Hier wt ist ghecomen *, dat als t'Concilium van Trenten inde XXIIII. sessie Tit. 2. vande Reformatie Cap. 2. besloten hadde dat d'Aertsbisschop de Bisschoppen kiesen soude, t'Hof van Hollandt onder andere dinghen, die t'selvige * Hof in dat Concilium niet wel aen en stonden, oock dese woorden heeft aengheteeckent: Schijnt dat de authoriteyt vande Conincklicke Majesteyt hier werdt wtghesloten, die nochtans ghewoon is in dese Landen, wt drie oft meer, die tot Bisschopdommen oft andere Praelaturen vercooren zijn, eenen te nomineren den welcken de Paus bevesticht, ten zy men moghelick meynt, dat de ghewoonlicke authoriteyt van sijne Majesteyt ghenoech bewaert is met de clausule: Maer alle ende yeder die vanden Apostolischen Stoel of andersints eenich Recht hebben tot de Promotie der gener diemen over anderen stellen wil . Ende zy hier mede genoech geseyt van t'Recht ende authoriteyt der Hoogher Overheyt inde verkiesinghen der Kerckelicker Ampten *, soo elders, als in ons Vaderlandt.

Daer-en-tusschen heeft-men groote oorsake * sich oock * hier over te verwonderen, dat Sibrandus de verkiesingen, die hy seyt de Gemeynten toe te comen, alleen den Kercken-raedt toeschrijft, die doch maer een cleyn deelken is vande Gemeynte *. Wijse Luyden hebben aengemerckt dat onder de practijcken vande Roomsche Bisschoppen dese niet de slechtste was, dat sy de verkiesinghen alleen den Geestelicken in handen gaven: daer nochtans so wel inde eerste tijden als de Keysers noch Heydenen waren, als daer na *, t'selve, oock in die Kercken die de Princen al te gering achten om haer daer mede te becommeren, oock

de Leecken of Weerlicke, bysonder de eerlicxste ende treffelicxste onder de selve, mede tot de voorsz verkiesinghen ghebruyckt wierden. Cyprianus seydt dat de Pastooren van t'Volck vercooren worden. Chrysostomus is vercooren door t'ghemeyn besluyt vande Clergie of Kerckelicke Luyden, ende t'Volck. Iustinianus wil dat tot de verkiesinghe der Bisschoppen gebruyckt sullen worden de Clergie ende d'Overste vande Stadt *. De Roomsche Canones of Regulen, die omtrent den tijdt vanden Paus Leo wtghegeven * zijn, stellen, dat neffens de Kerckelicke Luyden op de Verkiesingen mede gehoort sullen worden persoonen in eer of digniteyt zijnde *, oft, gelijck * Leo elders spreect, dat daer by come de toestemminge van den Raet of Vroetschappen vande Stadt *. Ende doorgaens wort * inde beroepinge * vande Bisschoppen ghesproken * vande Clergie ende t'Volck. In Caroli Magni Capittelen lesen wy aldus: Wanneer de Leecken eenighe Clercken (soo noemde men wel eer de Pastooren ende andere Kerckelicke) die van goeden leven ende Leere zijn, den Bisschoppen voordraghen, om vande selve inden dienst van hare Kercken ghestelt te worden, en sullen de selve niet worden verstooten. Gelasius oock misprijst de verkiesinge eens Bisschops die door weynige ende slechte Luyden geschiet. Wt dese ende ontallicke ander * plaetschen meer, blijckt, dat beneffens t'Recht der Hooger Overheyt in sodanige saecken, oock de Magistraten vande Steden (want die meest door de Leecken verstaen worden) mede te seggen hadden inde Kerckelicke verkiesinghen. Yemandt sal mogelick seggen, dat t'Recht vande Ghemeynte ghestelt is in handen vanden Kercken-raedt: maer my soude wel lusten te sien eenich wettich bescheyt, daer wt conde blijcken dat de Ghemeynte sulcx goet gevonden heeft. Want soo langhe t'selve niet en blijckt, soo wijst de redene, dat

t'Recht des Volcx den ghenen toe comt, die over t'Volck te ghebieden heeft. Een Professoor voorwaer behoorde wel soo veel te weten, dat die de macht hebben te stellen die ghene die de Pastooren formeren of maecken sullen, oock de macht hebben de Pastoren selve te stellen, sonder dat yemandt reden hebbe dat qualick te nemen. Of wilmen segghen, datmen den Overheyden t'stellen vande Pastooren of Predicanten wel toestaen wil: maer dat den Predicanten ende Ouderlinghen ten minsten toe comt hare By-sitters, die sy Ouderlingen noemen, te stellen, als wesende hare eygen vindinge? Dit noch veel weyniger, soo wy Bilsono (een Engelsch Theologant ende Bisschop van Winton) gelooven willen, die nae dat hy veel ende seer gheleerdelick van dese Ouderlingen hadde geschreven, aldus spreeckt: Ick weet wel (seydt hy) dat sommighe nieuwe, doch niet ongheleerde Theologanten, sittende onder t'cruys, ofte in eenen popularen ende vryen staet levende, dese soorte van Ouderlingen, die, Leecken zijnde, ofte wten ghemeynen Volcke ghenomen, den Pastooren ende Kercken-dienaren werden by-ghevoucht, om neffens de selve, ende met even ghelijcke authoriteyt, de Kercke te regieren, seer hebben ghepresen: maer ick en weet niet (dit beken ick gaerne) hoe dese hare meninghe, zijnde gheproeft aenden toet-steen der Heyliger Schrift, bewesen can worden: ten zy soodanige Ouderlingen hare authoriteyt ontleenen wilden vande gheheele Ghemeynte in een tijdt van vervolginghe, ende van eene Christelicke Overheyt in tijdt van vrede. Die dit vande Ouderlingen seydt, wat soude die seggen, dunckt u, wanneer hy onse, terwijlen de saken dus hangen, Regierende Meesters kende, diemen Ghedeputeerde van t'Synodus noemt, de welcke soo lang gheen Synodus ghehouden wordt, haer dragen als of sy t'Synodus selve waren? Dat Sibrandus seydt dat hy wel mach

lijden dat oock eenighe wt de Magistraet oft Overheyt tot Ouderlinghen genomen worden, dat heeft mogelick sijn bescheyt: even-wel is het velen suspect, die seggen, dat oock de Paus de Conincx-kinderen ende Neven in't Collegie vande Cardinalen aenneemt, ofte tot Bisschoppen maeckt: maer soo verre ist van daer, dat de Kerckelicke macht ende authoriteyt hier door wordt vermindert, dat t'selvighe dient om de selve noch meerder te maken. Hiermede dan meynen wy ghenoech bewesen te hebben dat Sibrandus ende die het met hem houden (t'ghetal van de welcke vry groot is) den Hooch-moghenden Heeren Staten al veel weyniger authoriteyts toe-schrijven ten aensien vande Synodale by-een-comsten ende de Kerckelicke bedieningen, dan het behoort, ende dan de Christelicke Princen altijdt gheoordeelt hebben, hun toe te comen: hebbende oock ghenoechsaem bewesen, hoe verre hy buyten de waerheyt spreeckt, wanneer hy seydt dat het stellen der Predicanten de Ghemeynte toecomt.

Dit alleen sal ick noch daer by doen int voorby gaen, dat indien Sibrandus hem selven hadde willen t'eenemael vande suspitie van Puritanisterye suyveren, hy niet en hadde behoort d'authoriteyt der Overheyt in Kerckelicke saecken alleen in die twee punten daer nu van ghehandelt is, te ondersoecken: want daer al meer dinghen zijn die hier toe hooren, mogelick niet minder van ghewichte als dese. Want daer wordt oock ghedisputeert vande authoriteyt in't maken van Kerckelicke Ordonnantien, totte wtwendighe regieringhe der Kercke ghehoorich. Ick weet seeckerlick datter zijn die geensins en willen toestaen, dat de Kerckelicke Wetten wt den name vande Hooghe Overheyt gestelt oft ghepubliceert ende wtghegheven souden worden: maer willen dat sulcx geschiede van ende op den naem der Kercke: ende dat het

der Overheyt ghenoech behoort te wesen, dat sy de selve Decreten ende Wetten der Kercke approbere ende toestae. Indien dit niet en is noch eene tweede Republijcke ende regieringe oprechten inde Republijcke, wat isset dan? Die desen wech ingaen ende den Hoogen Overheyden aldus selve de Wet stellen willen, die mosten eerst alle de Kerckelicke Wetten ende Ordonnantien by soo vele Keyseren ghemaeckt, wten boeck of Codex Theodosij wtschrabben, ende noch vele meer wten boeck Iustiniani, mitsgaders wt de Wetten diemen Novellas Constitutiones noemt: sy mosten oock eerst wtwissen de Capitulen of Articulen der Keyseren Caroli Magni ende Ludovici over de Kerckelicke saecken ghemaeckt, ende, soo doende eerst alle kennisse ende gedachtenisse vande oude Kerckelicke gheschiedenissen wech nemen ende in vergetenheyt brengen, om dan te comen ende de Luyden wijs te maken al wat sy wilden. Want dat sy den Overheyden de approbatie ofte toestemminge der Kerckelicke Wetten toeschrijven, en heeft seker niet veel te beduyden, ende is soo gering dat de Overheyden de selve altijdt hebben behouden, oock doe, als de Pausen op den hoochsten top haerder Heerschappye gestegen waren. Want de Princen niet lijden en wilden dat de Brieven, Ordonnantien of Bevelen der Pausen eenighe cracht souden hebben in haer ghebiedt, voor ende al eer sy, de selve ghesien ende overwoghen hebbende, verclaert hadden dat sy daer mede te vreden waren. Ende, ghelijck de brieven vande Coninghen daer mede sy soodanighe Pausselicke Decreten bevestigen in Vranckrijck, genoemt wierden int Latijn Pareatis, dat is, ghy sult ghehoorsamen: alsoo wierden sy by ons genoemt met het woordt Placet, dat is, t'genoecht ons. Ende op dat dit Recht, dat van oudts is int gebruyck geweest, des te claerder ende blijckelicker soude zijn, heeft

Keyser Kaerle t'selve doen inlijven, soo wel in sijne openbare Mandaten int Jaer M.D.XXXI. aenden Hove van Hollandt ghedaen, als in sijn Placcaet vant Jaer M.D.XLV. Coningh Philips selve heeft de Acten van t'Concilium van Trenten willen doen publiceren ende vercondighen, niet op des Paus, maer op sijnen naem: mits oock daer by doende wtdruckelick dese exceptie, dat hy niet en verstont dat sijn oft sijner Onderdanen recht daer door int minste soude vercort worden .

Noch isser een punt dat Sibrandus niet en hadde behooren te verswijgen, namelick dat die gene die in Hoocheyt zijn gestelt oock hier over behooren sorge te dragen, dat niemandt onder den deck-mantel van t'Kerckelick oordeel en werde veronghelijckt, t'welck men weet somtijdts te gheschieden. Wij hebben voor verthoont dat Beza selve dit recht der Overheyt erkent: soo dat hier op mede past t'gheen wy gheseydt hebben vande kennisse die de Overheyt vermach te nemen vande Synodale besluyten. Ende als sy dit schoon toestaen, soo en behoeven sy niet te vreesen dat sy al te milt zijn, of te veel toegheven: aengesien in voortijden de Papistische Keysers selve, ende nu onlangs oock de Venetianen, de Kerckelicke censuren wel hebben weten inden toom te houden soo wanneer men het te grof maeckte. Wat de Franchoysen aengaet, soo dickwils de Kerckelicke oordeelen vanden rechten wech afdwaelden, ende buyten het spoor traden, was dit het ordinaris remedie daer teghen, datmen van soodanich misbruyck appelleerde aen t'Parlament. Onse Princen selve, hoe seer sy oock, nae de gheleghentheyt van die tijden, mette superstitien waren betovert, en waren nochtans soo sot niet, dat sy de Kerckelicke oordeelen souden hebben willen stellen in sulcken graet, dat de selve niet wijders geexamineert, of naerder

kennisse daer van ghenomen en soude moghen werden. Ick can verthonen verscheyden brieven van onse Princen, vande Jaren M.CCC.XI, M.CCCC.XV. M.CCCC.XVIII. ende daer nae, byde welcke den Priesteren verboden wordt de Pausselicke interdicten oft verboden te gehoorsamen: ende hun geboden den onbehoorlicken ban af te doen, op straffe teghen die ghene die dese bevelen niet en souden nae-komen. Seeckere Placcaten van Maximiliaen ende Carel van Oostenrijck daer naer wtghegheven, brenghen oock dit mede, dat die ghene die door toelatinge harer Overicheyt eenich hantwerck dede op een Sondach, daeromme gheen Kerckelicke censure soude onderworpen zijn. T'selve is oock vervat inde Mandaten des Keysers aen sijne Rechters. Maer wy en connen gheen beter ende seeckerer ghetuyghen hebben van dese oude ghewoonte, als t'Hof van Hollandt selve, t'welck gesien ende overwogen hebbende de woorden van t'Concilium van Trente inde XXV. sessie, aengaende de Reformatie, int derde Capittel, aldus luydende: Gheen wereltlicke Overheyt en sal haer onderwinden den Kerckelicken Richter te verbieden yemandt te excommuniceren, of oock ghebieden den ban die alrede teghen yemandt wtghesproocken is, weder af te doen, aengesien de kennisse vandien niet den wereltlicken, maer den Kerckelicken toe comt: heeft daer op geteeckent dese aenmerckinghe: Anghesien t'Hof van Hollandt, achtervolghende de Concordaten ende de Bulle van Leo de thiende, ende voorts nae ouden ghebruycke, ghewoon is in cas van oppressie ende verdruckinghe, bevelen penael te verleenen oock tegen de Kerckelicke censuren, soo moet men toesien, dat met dit Decreet niet ghestelt en werde yet, strijdich tegen de voorschreven Concordaten, Bulle ende geduerich onderhoudene ghewoonte. Indien d'Overheyden die doe

waren haer selven noch soodanigen authoriteyt hebben behouden, soo behooren wy billicx al vry wat meer toe te staen den Overheyden die de Kercke bevrijt hebben van dat Jock, waer van men met waerheyt segghen mach dat noch wy noch onse voor-Ouders t'selve en hebben connen draghen +.

Wy hebben nu dus verre ghesproocken van dat eerste stuck van Puritanisterye, van t'welck Sibrandus ende sijns ghelijcke claghen dat sy t'onrecht beschuldicht worden: daer inne ick gaerne hadde willen ghelooven Sibrando onghelijck gheschiet te zijn, ten ware hy een groot deel vande authoriteyt die de Hooghe Overheyt in Kerckelicke saecken toecomt, of met dobbelsinnighe woorden, of met stilswijgen hadde voorby ghegaen: ende dan noch ghepoocht een ander deel den Overheyden wt de handt te breecken, met een verhael van dinghen die onwarachtich zijn.

Ick come nu tot het anderde stuck, t'welck spreeckt vande graden ende trappen der Kerckelicker ampten. T'voornaemste punct des geschils dat wy hebben over dit stuck, en raeckt Sibrandus niet eens aen. Wat in desen deele het gevoelen zy der ghener die der Ampten eenparicheyt soo hart drijven, is een yeder kennelick: namelick dat het de wille Gods is, dat alle Pastooren onder malcanderen even ghelijcke authoriteyt sullen hebben. d'Enghelsche Kercke ter contrarie houdt, dat nae der Apostolen ordinantie, eenige boven andere zijn ghestelt gheweest, die eyghentlick Bisschoppen ghenoemt wierden: dat het oock niet en is sonder goede redenen, datter een zy, wtstekende boven d'ander Bisschoppen, die Aertsbisschop ghenoemt wordt. My gedenckt, dat als de seer gheleerde Beza in heftighe dispute was teghen Saraviam over dese saecke, ick een seer vermaert Professoor der

Godheyt inde Academie van Leyden hoorde seggen, dat hy niet en was die ghene die yet soude derren verwerpen van t'gundt het eerste Synodus van Nicenen hadde besloten, maer dat hy t'selve even-wel niet en derfte seggen, om sommigher verkeerde oordeelen wille. De Puritainen in Enghelandt lijden de Bisschoppen, maer even-wel misprijsen sy dese onghelijckheyt. De vraghe is nu met wien van beyden het Sibrandus ende de sijne houden? Hy prijst seer wijtloopich de gestaltenisse onser Kercken. In dese en vindt men gants gheen Bisschoppen. Diemen wel eer Presbyteros, ende daer nae, om den ouden naem eenichsins te behouden, Priesters noemde (t'welck op ons Duyts eyghentlick te seggen is Ouderlinghen) worden nu Ministers, of Dienaers gheheeten, t'welck soo veel is in't Griecx als Diacon, ende den naem van Ouderling blijft byde een of twee Jarige by-sitters inden Kercken-raedt: want dese noemt-men nu Ouderlingen. Sibrandus en is even-wel noch soo quaet niet, of hy en can noch wel eenicheyt houden inde Leere met sulcke die een ander ordre volgen als de sijne. De reden is dese, seyt hy: Want wy moeten malcanderer swackheyt dragen. Hier by doet hy noch dit toe-maetken, dat hy oock de Bisschoppen met eerbiedinge eert . Noch en can ick niet raden waer Sibrandus heenen wil, of wat eyghentlick sijn ghevoelen is over dese saecke. Dit sie ick wel, dat hy veel beter hadde voorby gegaen eene beschuldiginge, die hy so couwelick ende slappelick wilde beantwoorden. Want wat seydt hy hier anders, dan dat oock d'alder Puriteynste onder den Puriteynen soude seggen? Voorwaer soo hun een Bisschop ontmoette, sy souden hem oock reverentie bewijsen: ende hadden sy hem yewers in van doen daer hy hun conde vorderlick wesen, sy souden hem niet sparen. Oock houden sy eenicheyt inde Leere met hun, immers eens

deels. Ick en wil hier inne niet vorder treden, noch aenwijsen wat het ghene zy dat vele vroome Luyden meynen, dat in ons Kerckelick regiment niet wel en staet, ende op wat maniere sy achten dat de ghebreecken tot confusie ende ongheregheltheyt streckende, opt ghevoeghelicxste souden connen ghenesen worden. Even-wel en can ick my niet onthouden, of ick en moet de fonteyne ende oorspronck aenwijsen, waerom hier op, ende op andere dinghen meer, soo weynich acht ghenomen wordt: namelick, dat wy ons laten voorstaen, dat, hoe wy vorder van t'ghebruyck der Roomscher Kercken in alle sodanige dingen, sonder eenich onderscheyt te maecken, af wijcken, hoe wy suyverder zijn: sonder ooc eens te willen aen-mercken, dat de selve Kercke, niet tegenstaende hare menichvuldighe cranckheyden, ten minsten wel yet van haren eersten ouden ghesonden standt, can overghehouden hebben.

 
Alle Medicijn is quaet
 
Alsse maet te boven gaet.

Die dit seggen ende haer daer over bedroeven, en moghen niet meer geseyt worden nae t'Pausdom te hellen, dan men sodanighe blame de geheele Engelsche Kercke opleggen can: welcker Reformatie aengevangen zijnde, niet door particuliere onghestuymicheyt, maer met publijcken Raedt ende authoriteyt, dese mate ghehouden heeft, dat sy wech nam dat wech ghenomen behoort te zijn, latende blijven t'geen sonder ongoddelickheyt ende superstitie ghelaten conde werden. Sibrandus om te lichter victorie te vechten, schildert hem selven een manneken aende wandt, daer hy teghen schermutselt ende spreeckt,als of yemandt t'afstellen vande Bisschoppelicke ordre in Nederlandt den Predicanten te last leyde. Als hy dit seydt, vermengt hy onder malcanderen twee vraghen:

d'eene, wie dese Bisschoppelicke ordre wt de Reformatie gebannen heeft: d'ander wie de Prelaten wt de Staten geset heeft. Dese twee dingen smijt hy onder een, ende, so daer inne eenige faute begaen ware, die leyt hy op de schouderen vande Regenten die hy Politijcke noemt: de Predicanten daer van t'eenemael ontschuldigende. Oock die hier tegen spreken (seyt hy) of en hebben gants geen verstant vande saken van dese Landen, of sy spreecken daer in tegen hare conscientie. Maer of ick nu so claer als den dach ginck bewijsen, dat een van beyden in Sibrando selve plaets heeft: namelic, dat hy, of gants onverstandich is in saken deses Landts, of dat hy spreeckt tegen sijne conscientie? Ick sal het doen: Ick vrage dan of de Ghereformeerde Kercke Bisschoppen hadde onder t'ghebiedt van Coningh Philips, ende eer de Souvereyne regieringe des Landts aende Heeren Staten quam? Neen-se in trouwen: Maer sy was (segt ghy) onder het cruys. Dit en doet ter saecke niet: want oock de Christelicke Kercke onder t'Cruys was voorde tijden Constantini, ende even-wel heeft sy Bisschoppen gehadt. De Wapenen wierden in dese Landen eerst inde hant genomen, voorde wettige vrijheyt, inden Jare M.D.LXXII, ende s'Jaers te vooren wierdt een Synodus vande Nederlandtsche Ghereformeerde Kercken gehouden binnen Embden: alwaer de Ministers of Predicanten vele dingen, de regieringhe der Kercken aengaende, hebben besloten: waer van dit het eerste artijckel is: Gheen Kercke en sal over een ander Kercke, gheen Dienaer des woorts Godts en sal over een ander Dienaer des woorts Godts, gheen Ouderlingh en sal over een ander, noch geen Diaken en sal over een ander Diaken wtnementheyt ofte Heerschappye hebben, maer veel meer van alle suspicie ende oorsaecke des selven wachten. Hoe wel nu de Bisschoppelicke wtnementheyt geen Heerschappye en is, soo is noch

tans kenlick, dat men de selve met die woorden heeft willen wtdrucken: aenghesien men voorts in die gantsche Kercken-ordeninge niet eens vanden naem van Bisschop en hoort gewagen, noch oock van yet dat daer toe dient: aenghesien oock die dinghen die tot het Bisschoppelicke ampt behooren, eensdeels elck Predicant int bysonder, eensdeels de Classicale Vergaderingen, so men die noemt, toegeschreven worden. Als nu daer naer de Hoocheyt der Heeren Staten versterckt, ende de Souvereyne macht in haer handt was, zijn de selve doe oyt vande Predicanten aengesocht geweest om te mogen Bisschoppen hebben? Ter contrarie, soo dickwils alsmen Synoden gehouden heeft, soo dickwils heeftmen oock de voorsz even-gelijckheyt, jae mette selve eygen woorden des Embdischen Synodi wederom op nieus bevesticht, ende is dese Canon of Regul, als wesende t'fundament vande geheele Kerckelicke regieringhe, alle tijdt gheweest de eerste van alle de Canones of Regulen. So wort dan wel ende met recht geseyt, dat de Bisschoppelicke wtnementheyt wtte Ghereformeerde Kercken deser Landen ghesloten is, niet door de Politijcken, maer door de Predicanten. Maer, de Staten hebben de Bisschoppen wt s'Lants regieringe geweert, seyt Sibrandus. Voor eerst, wat roert hem dat? wat gaet dat den Predicanten aen? de vraghe was alleen vande Kercke: waerom springen sy nu totte regieringe des Lants? Een Theologant die enckel wil dat alleen de Propheten vande Propheten oordeelen sullen, wil hem die nu mette regieringhe des Landts bemoeyen? Maer t'is de pijne weert, dat wy eens gaen besien hoe qualick hem dese sijne curieusheyt geluckt. Wy moeten dit wat hooger nemen, seyt hy. Hoort doch den Man spreecken: hy gaet u een Historie vertellen. De Staet vande geunieerde Provintien bestont (seyt hy) wt drie Staten, naemelick, wt de Ecclesia

stijcke of Kerckelicke, wt d'Edelen, ende wt de Steden: ende d'Ecclesiastijcke, dat is Kerckelicke Staet, hadde in alle vergaderingen van Staten d'eerste plaets &c. Dat hy seyt van Alle is onwarachtich. Want inde Vergadering vande Staten van Vlaenderen en hadden de Ecclesiastijcke geen plaets. Ende, om te blijven binnen de gheunieerde Provintien, soo weet ghy immers wel Sibrande, dat dese Provintie van Hollandt onder de selve nerghens nae de geringste en is. In hare Vergaderingen nochtans en heeft-men noyt te gheenen tijden Ecclesiastijcke of Kerckelicke persoonen ghesien: In Gelderlandt oock niet: in Over-Yssel mede niet. Dorft ghy, die soo weynich kennisse hebt van dese dinghen, u onderwinden te spreecken vande oude forme onser Regieringe? Ghy hebt seecker den wtheemschen al te veel geloofs gegeven. Ick sal noch meer seggen. Indien t'woordt Ecclesiastijcke of Kerckelicke hier verstaen werdt als het behoort, voor den genen dien de sorge der Kercken bevolen is: sodanige en hebben noyt van outs eenige plaets of stemme gehadt inde Vergaderinghe van Staten deser Nederlanden. Want de Pastoren vande Parochien daer niet en quamen: of mogelick de Predicanten wilden seggen dat sy in haer plaetsche gecomen zijn. Jae Bisschoppen selve niet: maer die daer verschenen, waren Abten of Canonicken, ende dat ten opsien van hare goederen. Inde Provintie van Wtrecht behouden de Canonicken, beneffens hare goederen, t'Recht van stemmen, noch op dese ure. Abten en connen niet wesen daer gheen Cloosters en zijn. Maer dit al en raeckt noch de Pastooren of Predicanten niet. Men weet wat Hieronymus seyt: Een ander gelegentheyt heeft het met de Monicken, een ander met de Clercken of Pastooren: dese voeden de Schapen, ende ick worde gevoeyt. Ten langen lesten begint ghy eens waer te segghen: na

melick, dat als de Coning Philips nieuwe Bisschoppen hadde ingestelt, ende die inde Vergadering van Staten socht te brengen, groot misnueghen daer wt ontstaen is: ende dat t'selve niet sonder oorsaeck gestelt wordt onder de oorsaecken deser Oorloge. T'is waer: Soo nieu was dat, ende so strijdich tegen t'oude heercomen van t'Nederlandt. Oock ist warachtich, dat de Abten in Brabant ende elders, langen tijdt goede diensten inder Staten saecken hebben gedaen: maer dat de selve vande Staten souden verdreven zijn geweest, is onwarachtich. Sy selve hebben hun naederhandt aen s'Conincx zijde begeven: ende gaven van harer afwijckinghe, onder andere voornamelick oock, dese reden: Dat het den Predicanten niet ghenoech en was, de vrijheyt van haer Religie verworven te hebben, of sy en mosten noch andere haer vrijheyt benemen. De sware clachten die sy daer over hebben ghedaen, zijn noch voor handen, die ick nu niet en wil verdedigen noch oock wederleggen.

Daer-en-tusschen, soo wie Sibrandi brief, dit stuck aengaende, wel insiet, can lichtelick verstaen wat hy daer mede hebbe voorghehadt, naemelick, dat hy de Heeren Staten Generael vande gheunieerde Provintien byden Bisschoppen van Engelant soude brengen in een quaet ooge, om dat sy de Kercken-dienaers wt het beleydt van gemeyne Landts saken wtsluyten, daer van nochtans d'Engelsche Bisschoppen deelachtich zijn. Maer wanneer-men al toestonde dat onse Kercken-dienaers staen in eenen graedt ende gewichte mette Bisschoppen, so ist noch even-wel wat anders, niet verstooten die in voortijden zijn toegelaten gheweest: wat anders, toelaten die gene die, naer onser voor-Ouderen gebruyck, noyt toegelaten en zijn geweest. Waer toe dan dit schamper verwijt soo dickwils opghehaelt, als oft een groote weldaet ware

dat de Predicanten haer inde Gemeyne beraetslagingen niet en laten vinden? Ist dan so grooten saeck, niet doen dat ghy niet en moocht noch en cont doen? Jae sy en begeeren oock niet, seyt Sibrandus. Dat dit van alle Predicanten soude warachtich zijn, daer aen wordt by sommige getwijffelt. Want daer isser al veel, die men dickwils daer over heeft hooren clagen dat hare standt wt de publijcke Vergaderingen geweert wierdt, dat is, sy deden even t'selve opentlick dat Sibrandus hier doet heymelick. Ende even-wel en bestaet alle de Authoriteyt publijck niet inde Vergaderinghen: een groot deel vande macht bestaet oock inde verkiesinge der Magistraten, de welcke dese Luyden op vele plaetschen door slincxe middelen tot haer trecken: ende daer sy stercker geworden zijn, dorven sy noch wel seggen dat hun dese macht toecomt. Noch een ander deel, ende niet het geringste, is, de macht van t'volck te leyden metten ooren, die sy ooc dickwils wtstrecken tot Civile saken, ende die s'Landts regieringe raecken, om dat sy ghehouden worden voor Luyden die ghestelt zijn om de sonden te straffen: waer op sy hun verlatende, de Magistraten opentlick voor t'volck met lasteringe geesselen. Vlaenderen can hier van getuygenis gheven, daer van men met waerheyt seggen mach, dat wel eer gheseydt is van Grieckenlandt: namelick, dat dat verlooren is ghegaen door de ONGEBREYDELDE VRIJHEYT, ENDE ONGEBONDENHEYT DER PREDICATIEN: Sy noemdent Conciones, daer door ooc d'openbare versamelingen verstaen worden. Wat zijn't voor Luyden die binnen Ghent ende in andere Steden de seer wijse raedtslagen des Prince van Orangien hebben verstoort ende verhindert? die sijnen naem ende faem met hare stemmen ende schriften hebben geschent? opentlick predickende dat het was een vande aller schan

delicxste saecken met eenich Prince vande Roomsche Religie, verbondt of accoort te maken? die t'Volck, jae den schuym des Volcx hebben totte regieringe gheroepen? Wie zijn die, die nae desselvighen Princen overlijden soo wel opentlick als heymelick hebben ghearbeyt, om de Staten te brengen inde wterste verachtinge, altijt veerdich ende gereet staende, om, die na nieuwe dingen trachteden, voor allen anderen de handt te bieden. Daeromme sy oock ter selver tijdt, niet sonder oorsaeck, in volle Vergaderinge van State opentlick zijn bestraft ende vermaent geweest, dat sy hun te vreden houden souden metten bedriechlicken schijn van Religie, die dickwils oock de meyneedicheyt met hare slippen bedeckt heeft, veroorsaeckt te hebben t'verlies van Vlaenderen: ende hun wachten op ghelijcker manieren, soo met het niet ghehoorsamen vander Heeren Staten bevelen, als met de selve te faem-rooven, oock Hollandt int verderf te brenghen. Ende even-wel niet lang daer nae, wanneer men gheperst wiert om, op den aller onbequaemsten tijt, vrede metten Spaengiaert te maecken, of, veel liever, t'Landt over te geven, zijnder geweest onder hun, die mogelick hunnen Overheyden haren dienst tot afweeringe van so grooten quaet geweygert hebbende, zijn gegaen omme den Wtheemschen de macht van t'heele stuck in handen te geven. Men en beschuldicht de vroome niet: maer die dit weet can lichtelick verstaen dat onder ons sodanige geesten zijn, die men niet meer en dient te vertrouwen, dan het nodich is.

Dese dingen sullen genoech zijn, voor dit mael, om de Achtbaerheyt ende goeden naem vande Vaderen des Vaderlants te verdedighen. Ick hadde dit wel wat meer moghen bearbeyden, maer moeste my haesten, op dat de Calomnie lang ongewroocken blijvende, gheen voetsel crijgen en soude. Het doet my voorwaer wee, dat dese

saecke haer niet en heeft willen laten verhandelen, oft men most berispen sommige Luyden van dien standt, die ick wensche te zijn den aller-Heylichsten, ende dat hy daer voor vanden Volcke gehouden mochte worden. Even-wel en sullen die, welcker Godvruchticheyt over een comt met hare Professie, dit niet qualick nemen. De Vergaderinge der Apostolen selve heeft een schandelick stuck boefs onder haer gehadt: ende niet te vergeefs en roepen wy dat de waerheyt vande Religie aen t'leven der Predicanten niet en hangt. Onse tegen-partyen mogent wel hooren. So men vergelijckinge maeckt tusschen hun ende ons, sy en sullen ons niet hebben te verwijten. Als ick de oude Historien doorsie, vinde ick dat het quaet dat ons tegenwoordich druckt, juyst niet en is van desen tijt. T'zijn oude cranckheyden, jae van allen tijden, die dickwils zijnde afgeknoot, t'elcke reyse weder wtspruyten. Al lange voor desen hebben de Kerckelicke Luyden, soo wel int Ooste als int Weste, voorghehadt hun selven een Coninckrijck op te rechten over t'Heylige: daer toe hun sonderling wel diende ende te passe quam der Princen goedicheyt, die een so sware saecke, so sy het hielden, liever hebben willen eens anders conscientie bevelen, als de hare daer mede beswaren. Hier wt is ghesproten de ongeluckige splittinge vande Republijcke ende de Kercke, daer in bestaende dat elck t'sijne quansuys regeren, ende sijn eygen dingen soude doen. Die nu den Coningen t'mes op de keele set, ende de halsen der gener welcker knien hy plach te omhelsen: met voeten treet, en is tot dese sijne vervaerlicke grootte niet ghecomen, als door desen wech. T'en is ooc niet nieu, noch en can voor geen ongeluck, juyst van dese onse tijden, ofte van ons Landt alleen gereeckent worden, datmen somwijlen wat scherp disputeert van duystere saecken, ende alles soeckt te buyghen ende trecken nae de zijde die men volcht, sonder te willen dra

ghen die ghene die wat anders gevoelen. T'geschil vanden voortganck des H. Gheest, t'welck voorwaer niet seer nootsakelick en was, heeft wel eer de Griecxsche Kercke vande Latijnsche gescheurt. Wy sien hoe Duytslandt verdeylt is, so door dese selve geschillen die wy nu hebben, als andere. Die dese twisten gemaeckt hebben en sullense nimmermeer ter neder leggen. T'en zy d'authoriteyt der Princen ende Overheyden de saeck wt de handen der twistighe trecke ende in haren handen neme, soo is het buyten alle hoope. Hier mede zijn de Hooch-mogende Heeren Staten noch besich: t'Oude geloove en werpen sy niet om verre: de Leer-punten vande Algemeyne Synoden en treden sy niet met voeten: Pelagium en verwecken sy vanden dooden niet: de Poolsche Monsteren en sien sy niet door de vingher. Christenen zijn sy: Catholijcken blijven sy. Ende even-wel en laten sy niet Ghereformeerde te wesen. Dat maer die suspitieuse Gheesten hun stil houden: dat oock, die, verre van ons gheseten zijnde, van ons niet en weten dan van hooren seggen, niet lichtelick en ghelooven t'gheen onheuschelick wordt wtgestroeyt: maer wt het gheen alreede te vooren gheschiet is t'beste hoopen voor het toecomende. Godt almachtich staet te bidden, dat hy den Heeren Staten gheve een verstant verlicht met kennisse Godlicker ende Menschelicker saken: den Predicanten verleene dat sy hare Magistraet als Godts Stadthouders eeren, matighende den yver tot waerheyt met Liefde: ende den Volcke, dat sy den Overheyden, daer sy wel gebieden, oock den Leeraren, daer sy wel leeren, getrouwelick gehoorsamen.


Vorige