Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

[p. 357]

1950B. 1634 augustus 28. Van P. Heyling.¹

Illustris domine,

Israelis liberatio quam sibi romano-catholici de suo principe Ficardin² conceperant, ut per literas tibi priores pluribus indicavi,³ prorsus evanuit. Ottomannico enim imperatore⁴ fortem ac copiosum ei militem opponente, omnibus suis provinciis tandem exutus est. Per vulgares relationes haud tibi incognitum esse arbitror pavorem universalem Constantinopoli nuper exortum propter cuniculorum actiones, quae usque ad imperatoriam fere arcem continuatae, imperatorem quotidie domicilium per urbem mutare ad tempus coegerunt. Hic mascula iterum prole nuper auctus⁵ contra Poloniae regem⁶ copias in campum brevi educturus esse dicitur.

Iam mensis agitur tertius in quo extraordinariae ac insuetae Gabellae,⁷ uti vocant, per Ottomannicos exactores haud sine magna indigenarum incolarumque querela in Aegypto colliguntur. Porro res christiana partim misere in Asia et Africa turbata, partim in integrum aliquod restituta est. Legati Gallici interpres, cum liberius coram Ottomannico imperatore loqueretur, suspensus est.⁸ Aliquot septimanas post idem supplicium sub diverso tamen et adhuc incognito titulo sumptum est ab aliquo Veneti oratoris⁹ officiali,

1 Hs. Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fonds lat. 9722, f. 73-74, eigenh. oorspr. Een adressering ontbreekt. De brief bevindt zich in een band die uit de nalatenschap van Grotius afkomstig is en die documenten over godsdienstig-politieke aangelegenheden bevat. In een eigenhandige inhoudsopgave omschrijft Grotius de brief als ‘Epistola Holingii ex Memphi 1634’ (f. 1^v). Hs. Berlijn, Staatsbibl. Preussischer Kulturbesitz, ms. theol. Lat. 4^o 211, f. 83, copie. Gedrukt in Jobus Ludolfus alias Leutholf dictus, Ad suam Historiam Aethiopicam antehac editam commentarius, Frankfort aan de Main 1691, p. 554 (fragment), en in J.H. Michaelis, Sonderbarer Lebens-Lauff Herrn Peter Heylings, und dessen Reise nach Ethiopien, Halle 1724, p. 155-164. Mogelijkerwijze dateerde Heyling zijn brief in de oude stijl. Beantw. d. no. 2207 (dl.VI). Vgl. no. 3038 (dl. VIII). Peter Heyling (Heylingius, Hol(l)ing(us), Holinge) (1607 of 1608 - 1647 of 1652), afkomstig uit Lübeck, studeerde rechten en theologie. In 1628 ging hij naar Parijs, waar hij met Grotius kennis maakte. In 1632 verliet hij Frankrijk om als Luthers missionaris via Malta naar Egypte te gaan. Eerst verbleef Heyling voor de studie van het Arabisch in Koptische kloosters, naar het schijnt niet alleen in Egypte, maar ook in Jeruzalem; in oktober 1634 reisde hij met Mârquos (Marcus), de pasbenoemde ‘abbuna’ (aartsbisschop, metropoliet) der Ethiopische kerk, naar Ethiopië, waar hij als leraar werkzaam was en door koning Basilides (Fâsiladas) tot raad werd benoemd. Zie ADB XII, p. 372-373; Dict. Théol. Cath. V, kol. 961; T. Somigli di S. Detole, Etiopia Francescana, p. 35-36 en p. 192-197; en Historical Dictionary of Ethiopia and Eritrea, ed. Chr. Prouty en E. Rosenfeld, Metuchen, Londen ²1994, p. 140-142.

2 Fakhr al-Dîn (Fachreddin) (1572-1635), emir van de Droezen, probeerde in Libanon, Syrië en Palestina een zelfstandig rijk te vestigen. Nadat de pacha van Damascus hem had verslagen, werd hij in 1635 in Constantinopel geëxecuteerd (The Encyclopaedia of Islam II (Leiden, Londen 1965), p. 749-751).

3 Deze brief ontbreekt.

4 Sultan Murád (Amurath IV) kon zich slechts met grote gewelddadigheid handhaven in het door partijtwisten verscheurde Ottomaanse Rijk (Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas III, p. 252-254).

5 Mohammed, geboren in augustus 1633, stierf evenals de andere zoons van Murád op jonge leeftijd.

6 Wladislaw IV, koning van Polen.

7 ‘Gabella’, belasting.

8 Balthazar Motto, dragoman (tolk) van de Franse ambassadeur Henri de Gournay, graaf van Marcheville, was op 12 december 1633 opgehangen.

9 ‘Bailo’ Pietro Foscarini, Venetiaans ambassadeur aan de Hoge Poorte (DBI IXL, p. 415-419).

[p. 358]

cuius patibulo vexillum rubrum affixum est.¹⁰ Mox omnes Galli, Itali atque Angli armis privati atque ad supplicii locum accersiti sunt, cumque per Ottomannicos indicatum fuerit illos omnes idem commeruisse, in carcerem ad tempus deducti sunt. Denique ad Belgas quoque perventum est. Et ab omnibus in genere 60000 piastrae, uti vocantur, postulatae sunt.¹¹ Depositionem b[eati] patriarchae Constantinopolitani per metropolitas suos in aula Ottomannica procuratam eiusdemque restitutionem per oratorem vestrum Belgicum sedulo ac multis sumptibus promotam procul dubio fusius descriptam expertus es.¹²

Propter celebrationem Paschae gravis hoc anno Hierosolymis fuit dissensio.¹³ Armeni ac Syri in canonibus suis ecclesiasticis habent, ut periodo 75 annorum elapsa regulari Paschatis computo 8 dies adiiciantur, hacque ratione observari aiunt canonem qui in primitivae ecclesiae iure ecclesiastico habetur de non celebrando Paschate cum iudaeis. Armenorum igitur archiepiscopus, qui Hierosolymis semper residet,¹⁴ coram principe ac magistratu Ottomannico praesentibus astronomis mahometanis causam considerari ac decidi obtinuit. Decreti Ottomannici, cuius lectionem integram apud archiepiscopum Syrorum Hierosolymis¹⁵ auribus meis percepi, primaria ut arbitror clausula haec fuit:

10 Op 25 januari 1634 werd een familielid van Foscarini, de edelman Tarsis uit Pera bij Constantinopel, opgehangen en zijn woning leeggehaald, ‘sopra la quale fu posta una bandiera rossa, che fu di gran terrore a tutti i poveri Franchi’ (= westerlingen); zie Pietro Verniero di Montepiloso, Croniche ovvero Annali di Terra Santa III, p. 132. Een ander relaas van de toedracht is te vinden in Giovanni Sagredo, Memorie istoriche de' monarchi ottomani, Venetië⁴1688, p. 666, waar als geëxecuteerde de Venetiaanse koopman Tomaso Zanetti wordt vermeld (de naam ‘Tarsis’ doet eerder denken aan de dragoman Tarsia, lid van een dragoman-dynastie die de ambassadeurs uit de Dogenstad eeuwenlang heeft bijgestaan). Zanetti had boven zijn woning in Pera een belvédère met uitzicht op het seraglio laten bouwen. Verstoord over deze vrijpostigheid liet sultan Murád de koopman in zijn belvédère ophangen, gekleed in een wit hemd en - vanwege het contrast - voorzien van een rode vaan in de hand, om de westerlingen mores te leren. In de Ottomaanse rechtspraak kwam het voor dat aan geëxecuteerden een vaan of papier werd gehecht met daarop de motivatie van de terechtstelling; de kleur van deze zogenaamde yafta's wordt evenwel nergens nader omschreven (Met dank aan dr. A.H. de Groot).

11 De ongemachtigde bouw van een nieuwe woning met een openbare en particuliere kapel door de Franse ambassadeur Marcheville was voor de Osmaanse autoriteiten aanleiding westerse kooplieden in gijzeling te nemen en huiszoekingen te verrichten. Op 2 mei 1634 werd Marcheville door de sultan uitgewezen. Zijn voorganger Philippe de Harlay, graaf van Césy, nam vervolgens als zaakgelastige van Lodewijk XIII de Franse belangen waar (H. Fouqueray, ‘La mission de France à Constantinople durant l'ambassade de M. de Césy (1619-1640)’, in: Etudes. Revue fondée en 1856 par des Pères de la Compagnie de Jésus, no. CXIII, 44 (1907), p. 70-101 en p. 384-405, hier p. 395-399; CSP Ven. 1632-1636, p. 212).

12 Cornelis Haga, orateur te Constantinopel (Schutte, Repertorium I, p. 302-306), bevorderde de herbenoeming, op 12 april 1634, van de reformatorisch gezinde Cyrillus Lucaris (ca. 1572 - 1638) tot patriarch van Constantinopel. Eerder had Cyrillus moeten wijken voor de metropoliet van Thessaloniki, Athanasius Patelarus, die voor 70000 daalders de opvolging had gekocht (G. Hering, Ökumenisches Patriarchat und europäische Politik, p. 275-277).

13 Ook onder de vele geloofsgemeenschappen in Jeruzalem leidde de onenigheid over de datum van het Paasfeest tot heftige controverses (Dict. Théol. Cath. VIII, kol. 1004-1008, en XI, kol. 1948-1970). Zie voor de vete tussen de Grieks-orthodoxen en Armeniërs ook Pietro Verniero di Montepiloso, Croniche ovvero Annali di Terra Santa III, p. 167-169.

14 Gregorius, bisschop van de Armeniërs in Jeruzalem.

15 Met de ‘archiepiscopus Syrorum Hierosolymis’ moet de patriarch van de Syrisch-orthodoxe of Jacobitische kerk te Jeruzalem zijn bedoeld (Lexikon für Theologie und Kirche IX, kol. 1255-1256). Deze kerk was, net als de Armeense, monofysitisch: in tegenstelling tot de Grieks-orthodoxen ging zij uit van het dogma dat Christus, ondanks zijn tijdelijke lichamelijkheid, slechts één goddelijke natuur bezat. Na toenemende Osmaanse vervolgingen in de eerste helft van de zestiende eeuw kwam er een gestage toenadering op gang tot de rooms-katholieke kerk. Vgl. Theologische Realenzyklopädie XVI, p. 474-485 en 630, en XXIII, p. 219-233, alsook A.S. Atiya, A history of Eastern Christianity, p. 178-180 en p. 326-327.

[p. 359]

Volumus igitur, ut novitas subintroducta iterum tollatur ac antiquum exerceatur ea ratione qua temporibus antiquis ordinatum fuit. Graecorum patriarcha Hierosolymitanus¹⁶ Constantinopolin se contulit, ad supremum iudicium Ottomannicum appellaturus. Festo tamen appropinquante ipsius locum tenens¹⁷ post varias populi Graeci cum Armeno ac Syro altercationes ac minas apud principem ac magistratum Ottomannicum perfecit, ut Porta Resurrectionis - eo nomine vocatur porta aedificii istius magni, in quo sepulchrum Salvatoris, Mons Calvarius etc. monstrantur¹⁸ et quo(d) nunquam aperitur sine lucro, Ottomannico magistratu clavem tenente - aperiretur et in templo Graecorum sacra Paschatis octiduum ante Armenos ac Syros celebrarent(ur), ostio tamen Sancti Sepulchri sigillo Ottomannico obsignato ac Ottomannicis inspectori(bus) custodito usque ad Pascha Armenorum. Calendarii Gregoriani Pascha in Graeco(rum) Pascha incidebat.¹⁹ Invisebam circa id tempus praefectum romano-catholicorum,²⁰ qui aegerrime ferebat quod et ipse propter dissensionem Armenorum et Graecorum ext(ra) Sanctum Sepulchrum missam Paschatis pontificalem celebrare cogeretur. Erant Hierosolymis qui putabant archiepiscopum Armenorum plus quam 40000 piastras huic r(ei) impendisse.

Metrophanes, cuius in antecedenti epistola²¹ mentionem feci, quod in Angliae ac Germaniae Superioris academiis per undecim annos commoratus fuerit et partim Angliae regis, partim aliquot Germaniae principum donatione bibliothecam Latinorum authorum utilem secum attulerit, ante sex menses ex archimandrita in archiepiscopum magnae Mempheios et exarchum totius Aegypti electus est,²² patriarcha Graecorum Alexandrino²³ Alexandriam conced(en)te. Inveterata discordia inter patriarcham Alexandrinum Graecorum et patriarcham Alexandrinum Aegyptiorum sive Cophitarum²⁴ adhuc constans perseverat, quod neuter sedem Sancti Marci²⁵ iurisdictionemque divisam, sed uterque integram sibi suisque reservare velit. Populi Graeci atque Aegyptii neuter alterius templa, per magnam Memphim antiquitus constructa, ingreditur. Articulorum, quibus differunt, praecipuus est ille qui ab Aegyptiis, tam clericis quam laicis, Arabicis hisce vulgo profertur verbis: Maschiah vahad, tabiah vahad. Voluntas una, na-

16 Theophanes III, patriarch van de Grieks-orthodoxe kerk in Jeruzalem (G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografica della Terra Santa IV, Florence 1923, p. 161-163).

17 De procurator van de patriarch van Constantinopel heette Lambrinos Papàs.

18 De Heilige Grafkerk, gebouwd op de Calvarieberg (Golgotha), waar Christus gekruisigd werd. Het graf, de kerk en de berg zijn de belangrijkste Heilige Plaatsen in Palestina. In de jaren 1630-1637 ging het beheer van de Heilige Plaatsen in Jeruzalem zes maal in andere handen over. In 1633 begaf Theophanes III, patriarch van de Grieks-orthodoxe kerk in Jeruzalem, zich voor een audiëntie naar Constantinopel, waarna de sultan hem de heiligdommen op 20 april 1634 tegen betaling van 40000 piasters toezegde (Theologische Realenzyklopädie XVI, p. 627-628; G. Hering, Ökumenisches Patriarchat und europäische Politik, p. 270-281).

19 Volgens de Gregoriaanse kalender viel Pasen in 1634 op 16 april.

20 Paolo da Lodi, van 1632-1635 ‘Custode e Guardiano di Terra Santa’.

21 Deze brief ontbreekt.

22 Metrophanes Kritopulus (1589-1639) was van 1633 tot 1636 metropoliet van de Grieks-orthodoxe kerk in Memphis en Egypte. Zie voor zijn verblijf in Engeland en de Duitse landen G. Hering, Ökumenisches Patriarchat und europäische Politik, p. 159 en p. 177-181.

23 Gerasimus Spartaliotes, van 1620 tot 1636 patriarch van Alexandrië.

24 Johannes XV, patriarch van de Koptische kerk in Alexandrië. Omstreeks 1637 werd hij opgevolgd door Matthias III (Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques II, kol. 367).

25 De Koptische kerk herleidt haar oorsprong tot de missiearbeid van de eerste bisschop van Alexandrië, de evangelist Marcus.

[p. 360]

tur(a) una.²⁶ Quibus a Graecis respondetur: Maschiatein, tabiahtein. Voluntates duae, naturae duae.²⁷

Memini me aliquando cum archiepiscopo Graecorum supra nominato loquutum fuisse, an pacis ac unionis spes nulla reliqua esset. Me fateri equid(em), quod in bibliothecarum Arabicarum - quas in Aegyptiorum monasteriis, per Desertum martyrum²⁸ aedificatis, a priscis temporibus conservari nosset - nonnullis codicibus talis habeatur doctrina, quae humanitatem Christi in quibusdam idiomatibus imminuere videatur, in caeteris tamen Sanctorum Patrum aliorumque ecclesiasticorum codicibus, praesertim vero in confessionum libris, aperte saepe dici: Christum non solum esse verum et perfectum Deum, sed et verum et perfectum hominem; modernos quoque episcopos, abbates ac ceteros ecclesiasticos Aegyptios, cum quibus conversat(us) essem, idem profiteri. Addebam Graecorum pariter ac Aegyptiorum finem, qua(te)nus mihi perspicere liceret, bonum esse. Graecos dicere voluntates duas, naturas duas, eum in finem, ut varias haereticas opiniones, quae Christi deitatem ac humanitatem imminuerent, hac ratione tollant. Eum finem Aegyptiis vel Cophitis non contrarium esse, neque merito esse debere. Aegyptios credere naturam unam, voluntatem unam, non ut deitatem ac humanitatem imminuant vel confundant, sed ut separent se ab iis qui incomprehensibili deitatis ac humanitatis unioni, tanquam salutis humanae fundamento, resistere cupiunt. Si forsan verbis ad finem istum consequendum minus commodis usi fuissent, finem tamen per se a Graecis probari, nec iure improbari posse. Tum archiepiscopus: Sane, inquiebat, si ea esset Cophitarum ratio, haud in numero schismaticorum a nobis habendi essent. Pergebam ego: Odium spirituale, tam longo tempore exercitatum, forsan ex politica vel civili, ut plerumque fieri solet, causa ortum vel auctum fuisse. Me etenim inter codices supra dictos reperisse historicum, qui affirmaret ab initio inter Graecos ac Aegyptios aemulationem fuisse et - quod pace ipsius dictum vellem - Graecos ad capiendam Aegyptum Saracenis consilium olim dedisse, ut hac ratione Aegyptii, adversarii Graecorum, una premerentur. Quibus nil respondebat archiepiscopus, nisi quod Graecorum scriptis Aegyptio populo imputaretur quod ego de Graecis scriptum esse retulissem.

Ecclesiastici romano-catholici, quorum quidam sunt missionarii a Cardinalium collegio ad propagandam fidem Romae instituto, sine causa suspicabantur me apud christianos in Aegypto idem quaerere quod olim a Wurtenbergensibus quibusdam apud patriarcham Constantinopolitanum quaesitum esse literis proditum est. Suspiciones in varias iniurias mutabantur, iniuriae in persequutiones, quarum ultimam publicam paucis aperiam. Ecclesiastici modo dicti coram principis cuiusdam mohometani primario inter alios ministro christiano, nomine Bersoum,²⁹ viro honesto ac iusto, variis me titulis insimulabant petebantque, ut vigore iurisdictionis quam principis sui nomine exerceret, scriberet ad iudicem inferiorem, ut mitterentur qui me ex conventibus in Deserto martyrum aedificatis Alexandriam abducerent ad consulem Gallorum,³⁰ ubi facile in navem

26 Heylings transcriptie van het Arabisch en de vertaling ‘één wil, één natuur’ zijn correct: mašī'a (verlangen, wil); wāhid(a) (één); tabī`a (natuur). Dit citaat is te plaatsen in de christelijke discussie naar aanleiding van het Concilie van Chalcedon (451).

27 ‘Maschiatein’ en ‘tabiahtein’, transcripties van de Arabische dualisvorm mašī'atān(i) en tabī`atān(i). Misschien moet ‘voluntas’ met ἐνέργεια vertaald worden en ‘natura’ met ϕύσις; zie Theologische Realenzyklopädie XVI, p. 741 (‘Jesus Christus II’).

28 ‘Desertum martyrum’ is als vast begrip niet gevonden. Twee alternatieven dienen zich aan: de 49 martelaren van Scetis (21 januari, in of rond het jaar 444, in de zogeheten Wâdi 'n Natrûn, ten zuidoosten van Alexandrië), en de 40 martelaren van de Sinaï (14 januari, tijdens een vervolging onder Diocletianus, 284-305). Vgl. H.G. Evelyn White, The monasteries of the Wâdi 'n Natrûn II, p. 164-167 en p. 269-271, en R. Devreesse, ‘Le Christianisme dans la péninsule sinaïtique, des origines à l'arrivée des Musulmans’, in: Revue Biblique 49 (1940), p. 205-223.

29 Deze ‘principis cuiusdam mohometani ... minister christianus’ uit Memphis, Bersoum, is niet nader geïdentificeerd.

30 De Franse consul in Egypte heette Filibert de Bermond (Bremond) (K. Heeringa, Bronnen tot de geschiedenis van den Levantschen handel I (1590-1660), p. 576-579).

[p. 361]

me coniicere pontificique tandem transmittere possent. Invito quidem domino Bersoum, sed importunis delationibus tandem superato, veniebant ad me tres milites Arabici porrigebantque iudicis schedam. Qua perlecta recessum simulans templum Sancti Macarii, quod mahometanis non facile ingredi conceditur, ingrediebar. Tandem id milites quoque ingrediebantur; cum in apertis libris legentem et ad varias alloquutiones nil respondentem viderent, unus ipsorum: An nescis, aiebat, quod nisi sponte volueris, vi abduci possis? Respondebam igitur: Non propter malum finem, sed propter timorem Dei in deserto hoc vivo. Insuper non veni in desertum hoc sine permissione ac literis domini Bersoum, cuius iurisdictio superior est iurisdictione iudicis vestri, cuius mihi schedam porrexistis. Attamen si potestatem contra me datam exercere potestis, non resistam vobis. Quo audito nil petebant a me, nisi ut verba ista in chartam coniicerem, ut iudici responsum dare possent. Aliquot septimanas post Memphim petebam paternaque Jehovae providentia regnante malum in bonum vertebatur. Dominus Bersoum cognita causa statim me in domum suam recipiebat multisque corporis commodis afficiebat. Cum Hierosolymam proficiscerer, omnia ad iter necessaria suppeditabat. Dabat quoque a principe suo ad principem Hierosolymitanum literas salvi conductus, ne roma(no)-catholici Hierosolymis commorantes actiones in Aegypto praeteritas in Terra Sancta repetere valerent.

Quae de Aetiopiae ac Abyssinorum imperio ad te perscrip(si), plane confirmantur. Imperatore enim catholico-romano ante biennium defuncto filius ipsius, Basilius nomine, imperare coepit.³¹ Primaque imperii die decretum fuit, ut omnes incolae catholico-romani spacio decem dierum Abyssinorum territorium egrederentur, indigenae vero Abyssini ad pristinam religionem redirent. Prima legatio, quam imperator Basilius ante biennium fere ad ecclesiam Alexandrinam Aegyptiorum ob electionem archiepiscopi ordinaverat, ob infidelitatem legatorum irrita facta est. Secundum legatos misit, qui ante duos fere menses Aegyptum sunt ingressi. Antiqua igitur consuetudine ac lege per Aegyptiorum vel Cophitarum patriarcham Alexandrinum archiepiscopus Abyssinorum est electus,³² cum quo primo - si voluerit Deus - tempore in Aetiopiam profecturus sum.

Agnoscatur ac sanctificetur nomen Jehovae, ut in spiritu ac veritate celebrari ac lauda(ri) queat,

tuus, vir illustris, quem nosti,
Petrus Holinge.

31 Koning Basilides (Fâsiladas), zoon van Seltan-Segghed (Soesenyos, Socinios), werd in 1632 negus van Abessinië. Hij herstelde het monofysitisme en verbande de jezuïeten.

32 Volgens de traditie moest de ‘abbuna’ (aartsbisschop, metropoliet) der Ethiopische kerk door de Koptische patriarch in Alexandrië worden ingewijd. In 1634 werd Mârquos (Marcus) abbuna, nadat in 1633 een valse abbuna, Rezq Allah, was afgezet en verbannen (T. Somigli di S. Detole, Etiopia Francescana, p. 33-36).

Scribebam Memphi, XXIIX Augusti anno aerae christianae 1634.

Onderaan de brief schreef Grotius:³³ IV Evangelia, Epistola ad Hebraeos, Apocalypsis Johannis, XIV Epistolae Pauli Aethiopice anno 1549 editae Romae,³⁴ impia expoliturus [?]. Professio fidei lingua [?] et libris Armenicis, Romae 1596,³⁵ in qua mentio Synodi Florentinae et Tridentinae [?].

33 De transcriptie van deze moeilijk leesbare notities van Grotius' hand is onzeker.

34 De editio princeps van het Nieuwe Testament in het Ethiopisch: Testamentum Novum cum Epistola Pauli ad Hebreos tantum ... Quae omnia ... Petrus Ethyops auxilio piorum ... curavit, Rome 1548. In een tweede deel (Rome 1549) volgden de overige Brieven van Paulus (T.H. Darlow en H.F. Moule, Historical catalogue of the printed editions of Holy Scripture II, p. 352 (no. 3562)).

35 Vermoedelijk verwees Grotius naar ... Brevis orthodoxae fidei professio, quae ex praescripto Sanctae Sedis Apostolicae ab Orientalibus ad Sacrosanctae Romanae Ecclesiae unitatem venientibus facienda proponitur ..., Rome ‘ex Typographia Vaticana’ 1596 (met een hoofdtitel in het Armeens).