Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 16

7164. 1644 november 26. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Didici ex status consiliario² contrarium eius quod ex domino Davausio³ intellexeram, iam vivente adhuc cardinali Riceliaco ita innexam foedere Galliam cum rege regnoque Portugallico, ut nisi eis comprehensis pacem facere non possit. Addebat is ex quo haec didici quendam collegam suum his diebus ea de re⁴ egisse cum cardinali Mazari-

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 227; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 500 no. 562. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 381. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 7165).

2 Op donderdag, de 24^ste november, namen de koning en de regentesse Anna van Oostenrijk de condoléances van de ambassadeurs met het heengaan van koningin Isabella (Elisabeth) van Spanje in ontvangst. Doorgaans wachtte staatssecretaris Henri-Auguste de Loménie, graaf van Brienne, de bezoekers in de antichambre op; vgl. no. 6913 (dl. XV).

3 Claude de Mesmes, graaf van Avaux, had de Zweedse ambassadeur in vertrouwen medegedeeld dat het verdrag dat kardinaal de Richelieu († 4 december 1642) op 1 juni 1641 met Portugal had gesloten geen volledige ‘alliantie offensive ende defensive’ inhield (no. 6271 (dl. XIV); Du Mont, Corps dipl. VI 1, p. 214; Lettres Richelieu VII, p. 859-860).

4 De kwestie van het ‘bondgenootschap’ werd weer actueel toen de Portugese gevolmachtigden te Munster en Osnabrück aanstuurden op erkenning van hun deelname aan de vredesonderhandelingen. In oktober 1644 confronteerde Vasco Luís da Gama (1612-1676), graaf van Vidigueira, de Portugese ambassadeur in Parijs, de graaf van Brienne met de omissie van de naam van koning Jan IV in de opsomming van de ‘confoederati et adhaerentes’ van koning Lodewijk XIV in de Franse volmacht, dd. 20 september 1643: ‘coniunctim cum Corona Sueciae, cum Nostra charissima et dilectissima amita Ducissa Regente Sabaudiae, cum Domo Hassiaca-Casselensi, cumque omnibus aliis Coronae huius Colligatis in Imperio et in Italia, sicut etiam cum Statibus Generalibus Provinciarum Unitarum Belgii’ (Meiern, Westphälische Friedens-Handlungen I, p. 202-204, en Prestage, The diplomatic relations of Portugal, p. 4-5 en p. 8-10). De graaf reageerde laconiek met een verwijzing naar het Munsterse beraad over de ‘emendatio’ van de keizerlijke, Spaanse en Franse volmachten (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. LXI-LXII en p. 548).

[p. 176]

no.⁵ Catalanis itidem promissum, ne pax fiat nisi ipsis sub imperio Gallico manentibus, scimus ex ipso foedere,⁶ quod multorum est in manibus nec tam clam habetur quam illud cum Portugallis. Velint Galli etiam cum Batavis foedus facere,⁷ ne aut pax aut indutiae nisi communiter fiant.⁸ Cum vero non ita fractae sint vires Hispaniae, ut credi posset aut iure in Portugalliam abstitura aut Catalanos relictura Gallis, ut iam de Batavis nihil dicam, videtur cardinali Riceliaco id fuisse propositum, ne pax unquam fieret; unde et moriturus nihil magis regi commendavit quam belli prosecutionem.⁹ Cum vero cardinalis Mazarinus Riceliaci vestigiis ferme per omnia insistat, bellum praeterea et tutiorem eum praestet et multas det rei faciendae commoditates, dubitare cogor, an pacis negotium serio a Gallis tractetur, an vero praetextus quaerant per quos pacis, quam ipsi non volunt, tardandae invidiam¹⁰ in hostem declinent. Quodsi bellum in Germania duci etiam e re est Suedica, non habeo quod contra dicam. Sin vero Suediae aut pax est utilior, aut in aliis locis bellum, sollicitus sum, quem res sit habitura exitum, Suedia quidem Galliae adiuncta, Gallia vero ipsa per tot nexus impedita, ne ad pacem perveniat. Sed cum ego omnes istius negotii recessus non nisi coniectura assequar, totum hoc Deo imprimis, deinde et eorum quibus hoc commissum est prudentiae relinquo.

Papa ita res invenit ab Urbano exhaustas atque obaeratas, ut a cavillatoribus dicatur papatum accepisse sub beneficio inventarii.¹¹ Camillus cardinalis futurus dicitur.¹² Finale accepto praesidio extra metum a Gallis est. Hispanorum in Catalania exercitus, quem Hispani vulgant esse peditum sedecies mille, equitum quinquies mille, sed Galli multo minorem esse contendunt, dicitur ire contra Salsonam oppidum, quod non mul-

5 De Portugezen vonden hun interventie niet terug in de geëmendeerde Franse volmacht. In de woordenstrijd met de keizerlijke en Spaanse gevolmachtigden hadden de Fransen de passage ‘coniunctim’ (supra, n. 4) prijs moeten geven aan een compromis over de vermelding van de ‘confoederati et adhaerentes’ in elkanders volmachten; vgl. nos. 7077 en 7160.

6 Het ‘traité d'Alliance et Hermandad perpetuelle’ met de Catalanen, dd. 16/17 december 1640, en het door koning Lodewijk XIII op 19 september 1641 bekrachtigde Frans-Catalaanse verdrag van 23 januari 1641 (Sanabre, La acción de Francia en Cataluña, p. 638-641 en p. 648-652, en Du Mont, Corps dipl. VI 1, p. 196-202).

7 De Franse gevolmachtigden ter vredesconferentie, Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien waren in het najaar van 1643 naar Munster vertrokken met het volgende advies: ‘Messieurs les Plénipotentiaires, sachants bien que leur négociation ne peut avoir un bon succèz que par l'estroicte union qui sera et paroistra entre cette Couronne et toutes les Princes et Estatz qui luy sont alliéz, ne doivent rien avoir en si singulière recommendation que d'empescher qu'aucun de noz alliéz ne joue à la fausse compagnie pour quelques favorables conditions que les Ennemis pourroient leur proposer, en suitte desquelles, estants contents, ilz voulussent nous contraindre de nous relascher de noz justes prétentions ou de demeurer seulz embarrasséz en la guerre’ (Acta pacis Westphalicae; Instruktionen, p. 68).

8 De Staten-Generaal hadden deze verplichting reeds aanvaard (art. III van de Frans-Staatse ‘alliantie offensive ende defensive’, dd. 1 maart 1644): ‘Men sal niet vermogen eenigh Tractaet te sluyten dan gesamentlick, ende met een gemeene bewilling, ende Vranckrijck ende de Staet der Vereenighde Nederlanden, sullen d'een niet meer dan d'ander hun handel met de Spanjaerden mogen vorderen’ (Aitzema (f^o) II, p. 960-964).

9 Richelieu's laatste adviezen aan koning Lodewijk XIII (nos. 5986, 5987 en 6015 (dl. XIII)) betroffen vooral de voortzetting van de krijg tegen Spanje. Kort voor zijn overlijden had de kardinaal in het ‘Palais-Cardinal’ een toneelstuk laten opvoeren, de Comédie héroïque Europe van Jean Desmarets de Saint-Sorlin, waarvan - volgens Grotius - ‘het einde was dat Vrankrijk vrede maakte met den keizer, uitsluitende den Spanjaart’ (no. 5963 (dl. XIII)).

10 ‘pacis...tardandae invidiam’, op grond van de brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 7165) verbeterd uit: ‘pacis ... tardam invidiam’.

11 Paus Innocentius X overwoog een onderzoek in te stellen naar de geldverslindende activiteiten van de ‘Barberini’ (paus Urbanus VIII en diens neven Francesco en Antonio Barberini) ten tijde van de Castro-oorlog (Pastor, Gesch. Päpste XIV 1, p. 41-42).

12 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch, dd. 26 november 1644 (no. 7163).

[p. 177]

tum abest a Barcinone. Harcurtius morbo aut rebus nondum paratis hic detinetur, et magnus est metus, ne Catalani fidem mutent, qui et Barcinonem habent in sua potestate et fauces illas per quas, si velint, Gallis reditum in Languedociam possint praecludere.

In Germania arx Crucenaci adhuc contra Gallos defenditur. Cepere Galli arces quasdam, inter eas Obersteinum.¹³ Dux Carolus magna tributa exigit ex Eifeldia et Meienfeldia.¹⁴ Copiarum eius maxima pars ad Mosellam se habet, nondum cum Glenianis coniuncta. Et ne id facile fiat, missus in Hundsruckiam Rosa cum tribus equitum millibus. Qui autem Gallorum circa Francothaliam fuerant, inde digressi sunt impedituri Bavaricos, ne Bingam capiant. Hoechsta Bavaris dedita nono mensis huius.¹⁵ Hazfeldius autem a Bavaricis seiunctus videtur ire, ut cum Gallassio se iungat.

In Hibernia ab Onealio¹⁶ caesi dicuntur Scoti octingenti; a Prestono autem Hiberno pontificio¹⁷ obsideri arx Dunganana amni Kiltzeno¹⁸ adsita. Regina Angliae diu petiit, ut protestantibus, quales sunt plerique de familia eius, liberum sit religionis exercitium in Lupara, sed nihil obtinuit amplius quam ut eis liceat coniunctim Deum precari.

Mottam in Lotharingia audimus obsideri a Gallorum sex millibus, defendi a Lotharingicis mille et quingentis. A Francofurto discimus eos qui ibi sunt, coniugium reginae nostrae cum electore Brandenburgico habere pro re facta, nisi quod legati Brandenburgici¹⁹ non nisi parce de ea re loquuntur. Austriaci vero prae se ferunt gaudium eam ob rem et ex ea spem bonam pacis cum Suedis, etiam nolentibus Gallis. Iidem Austriaci ostendunt se pacem cum Ragozio sperare,²⁰ ut Goetzianis copiis adversus Galliam uti possint.²¹ Bavarus quoque diu multa antehac locutus de eximenda e bello Franconia, Suevia, Bavaria ex Gallorum consensu,²² quod iam aliquibus allubescere coeperat, acceptis a Vienna auxiliorum promissis mutavit sermonem et ad Monasteriense colloquium se vertit, eo suos missurus, quod eius exemplo dicuntur facturi et alii principes. Bavarici bona praesidia habent Stolhoviae, Manheimi, Germsheimi; Ringaviam vastant, pontem navalem ponunt apud Bingam. Hazfeldius per Fuldam transierat.

13 Tegenw. Idar-Oberstein, ten zuidwesten van Bad Kreuznach.

14 Maifeld, landschap ten zuiden van Mayen (ten westen van Koblenz).

15 De dag van de intocht van de Zwabisch-Beiersen in Höchst wisselt: 8 of 9 november 1644.

16 Owen Roe O'Neill bundelde in Ulster het verzet van de ‘Old Irish’ tegen de manschappen van de Schotse generaal Robert Monro (A new history of Ireland III, p. 308-309).

17 Thomas Preston (1585-ca. 1653) had evenals Owen Roe O'Neill de Spaanse legerdienst de rug toegekeerd. In het najaar van 1642 aanvaardde hij het bevel over het leger in Leinster. Toen sir Laurence Esmonde, garnizoenscommandant van Duncannon in het graafschap Wexford, de zijde koos van Murrough O'Brien, graaf van Inchiquin, de parlementsgezinde gouverneur van Munster, vatte hij de belegering aan. In maart 1645 maakte hij zich meester van de vesting (DNB XLVI, p. 314-318).

18 Vgl. no. 7150. Grotius spreekt hier waarschijnlijk van ‘de riviere van Kilkenny’; hij doelt echter op de ‘amnis Surius’ (Suir).

19 De Brandenburgse afgevaardigde Matthaeus Wesenbeck, en wellicht ook Johann Friedrich von Löben (ADB XIX, p. 39-40), keurvorstelijk gezant aan het hof te Wenen, ontweken vragen over het huwelijksaanzoek van Friedrich Wilhelm aan koningin Christina van Zweden; vgl. Urk. u. Act. I, p. 865-867 en p. 890.

20 Oorspronkelijk had de keizer de 14^de september 1644 aangewezen als aanvangsdatum van de onderhandelingen met de Zevenburgse vorst György I Rákóczi (no. 7094 n. 24). Eind oktober kwamen de afgevaardigden voor het eerst bijeen in Trnava (Tyrnau) (Österreichische Staatsverträge. Fürstentum Siebenbürgen, p. 720-723, en Doc. Boh. VII, p. 153 no. 445 en p. 156 no. 454).

21 De keizerlijke legerleider Johann, graaf van Götz(en), had 8000 soldaten aan de Hongaarse grens staan (Urk. u. Act. I, p. 886).

22 ‘de eximenda e bello Franconia, Suevia, Bavaria’, op grond van de brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 7165) verbeterd uit: ‘de eximenda e bello Franconiae circulo, Bavaria’. De Fransen waren in het bezit gekomen van een Beiers advies: ‘Mémoire adressé à l'Electeur par son Conseil: “Démonstration approfondie du grand danger dans lequel se trouvent le Saint-Empire romain, et surtout les cercles de Franconie, de Bavière et de Souabe, par suite de la grande supériorité des armées françaises ...”’ (Aumale, Histoire des princes de Condé IV, p. 401-403 en p. 621-630).

[p. 178]

Non videtur futurum, ut Monasterii in unum locum conveniant legati reipublicae Venetae et legati electorum: nolunt enim electores ei reipublicae postponi, quanquam respublica Veneta decreto imperatoris se praelatam contendit.²³ Sed puto concursum talem posse vitari. Audimus etiam ab imperatore novos milites scribi in terris hereditariis.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, Sublimitatem tuam servet,

Sublimitatis tuae devotissimus cultor,
H. Grotius.

23 De Keulse keurvorstelijke raad Franz Wilhelm von Wartenberg, bisschop van Osnabrück, Minden en Verden, was in april 1644 al op dit ceremoniële probleem gestoten. Omdat hij als vertegenwoordiger van het college van de keurvorsten in ‘eer en tytulen’ niet achtergesteld wenste te worden bij de ambassadeur van Venetië, weigerde hij zijn entree in Munster te maken (nos. 6867, 6880, 6892 en 7002 (dl. XV), en Acta pacis Westphalicae; Die kaiserlichen Korrespondenzen I, p. 349-355 en p. 409-411). Het ranggeschil werd pas op 8 november 1644 opgelost met een keizerlijke erkenning van de gelijkwaardigheid van de keurvorsten ten opzichte van de vrije republieken (Acta pacis Westphalicae; Diarium Wartenberg I, p. XXXV-XXXVI; Die kaiserlichen Korrespondenzen II, p. 32-33 en p. 50, en Dickmann, Der Westfälische Frieden, p. 209-210).

Lutetiae, XVI/XXVI Novembris 1644.

Regina Angliae, ut supra attigi, plurimos in familia sua habet protestantes. Pro eis obtinuit, ut liceret eis preces collectim ad Deum facere in Lupara. Plus libertatis pro eis impetrare non potuit obstantibus edictis semper observatis,²⁴ ne in hac urbe²⁵ aut aula regis alia religio exerceretur quam ea quae praevalet. Parlamentariis res satis succedunt feliciter, nam et Thinmuthum²⁶ cepere et Levepolam, et sperant brevi se habituros oppidum Carlilam, arcem Basinam et Belverium, in cuius valle vulgant a se concisos regiorum equites sexcentos, peditum trecentos.²⁷ Rex Oxoniam redierat; copiarum eius pars maxima erat apud Wodstockium. Multum praedicant regis et principis Ruperti fortes animos ipsi adversarii. Creditur proelium imminere, si rex servare vult arcem Duningtonam, quae et ipsa obsidetur a parlamentariis. Motta Odincurtius huc revocatur. Scribunt contra eum Catalani. Merciacus apud Lademburgum, Heidelbergam et Weinhemum maximam habet copiarum partem. Pars Lotharingici militis in Flandria non longe a Gandavo. Spargitur hic rumor, de quo nihil affirmo, parari classem in Gallia viginti navium longarum, aliarum XXXII. Melitenses magnam praedam fecere capta galeone Turcica.²⁸ In Italia Hispani etiamnunc apud Alexandriam sunt, ut Gallorum conatus observent.

24 Grotius had in de zomer van 1643 bijgedragen aan de publicatie van de ‘Déclaration portant que les religionnaires jouiront de l'exercice libre et entier de leur religion, conformément aux édits, déclarations et réglemens’ (nos. 6342 en 6343 (dl. XIV)).

25 De Parijse protestanten kerkten in de voorstad Charenton (Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 450).

26 ‘Thinmuthum’ (Tynemouth), verbeterd uit: ‘Plimuthum’.

27 Een kleine overwinning van kolonel Edward Rossiter (no. 7163, n. 26) nabij Belvoir en Newark-on-Trent (CSP Dom. 1644-1645, p. 137 en p. 145-146).

28 Zeg galeien van de Maltezer ridders hadden in september twee Turkse galjoenen aangevallen. Het eerste schip zonk ter plaatse (de wateren van Rhodos). Na een strijd van vele uren konden de Maltezers de bemanning van het tweede galjoen dwingen tot het hijsen van de witte vlag. Uiteindelijk slaagden zij erin het gevaarte naar de zuidkust van Kreta te loodsen (Gazette 1644, no. 143, dd. 26 november 1644).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Gallorum foedera cum Portugallis, Catalanis, Batavis; un(de) pacem declinare illos credit, Suedos monet. Papae dictum (qu)od omnia obaerata. Spes de Camillo. Finale securum. Catalanica. Crucenacum defenditur; Obersteinum captum. (De) Lotharingo. Galli Bavaros impediunt. Hoechsta dedita. (De) Hazfeldio. Anglica. Preces reginae Angliae reiectae. Motta obsessa. Fama de connubio Christinae et Brandenbur(gi)ci. Austriacorum spes de pace cum Suedis et Ragozio. (Ba)varus sententiam mutat. De Bavari exercitu; Hazfel(di)o. Lis inter electorum et

[p. 179]

Venetos legatos. Quid regina Angliae obtinuerit. Parlamenti Anglorum fortuna. (De) Motta Odincurtio, Merciaco, Lotharingicis. Rumor (de) classe Gallorum. Praeda Melitensium. Hispanorum (co)piae apud Alexandriam.