Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6724. 1644 februari 21. Van J. Wtenbogaert.¹

Mijnheer,

't Is nu een weynich over 't jaer dat het uwe E. heeft gelieft aen mij te schrijven in soodanighe termen dat ick, niet wetende wat ick soude antwoorden, daerop hebbe moeten swijghen; want wie ben ick, mijnheer, die sonder de hoochste beschaemtheyt soude konnen lesen dat ick soo een personagie als ick uE. kenne, oyt soude hebben konnen eenigen raedt off hulpe mededeylen, late staen soodanighe, daerdoor uE. soude zijn verbonden om mij rekenschap te geven van zijnen tijdt? Dat is soo superlatyff, mijnheer, dat ick daerop hebbe moeten verstommen, oock uE. ootmoedelick bidden, sulcke termen niet meer aen off van mij te gebruycken. Hoe uwe E. den tijdt die hem resteren van zijn publycque affairen besteedt, oordeelt alle de werelt tot uwen grooten loff ende doet mij vertrouwen dat uwer E. arbeydt dezelve sal strecken tot eere ende prijs in den dach Jesu Christi, dien wij van ons doen en laten rekenschap moeten geven.

Dit alsoo voorbijgaende, come ick tot seecker uE. schrijvens, 'twelck uE. broeder mij voor eenighen tijt heeft gecommuniceert ende zedert ettelicken malen uyt andere uwer E. brieven geïtereert,² houdende dat uwe E. wel wilde dat van mij - mijne gesontheyt 'tselvighe toelatende - yet gestelt wierde aengaende de nootwendicheyt om de kercken wederom te brenghen tot eenicheydt, mitsgaders de middelen daertoe dienende. Ick bemercke hierinne hoe langhs hoe meer de continuatie van derselver godtvruchtighe gedachten ende christelicke genegentheyt tot den vrede der kercken. Bekenne oock gaerne datter bijcans niet nodiger en is, in dese verwarde ende bedroeffde tijden, dan dat alle vroome zielen naest haerselffs opbouwinghe in der lieffde daerop sonderlinghe letten. Maer quis ad haec idoneus? Ick niet. Het seggen Alphonsi r[egis]:³ ‘moderatores a superioribus permingi et ab inferioribus fumo enecari’, noch den ondanck die andere treffelicke mannen, nocht oock 'tgeene mijselffs na mijne cleynicheyt over 't po-

1 Hs. Amsterdam, UB, coll. RK, A 64e. Oorspr.; met uitzondering van een dorsale notitie niet eigenh. Samenvatting in Rogge, Wtenb. Br. III 4, p. 294. Gedrukt in vertaling (zie bijlage) in Epist. eccl., p. 826 no. 581. Antw. op no. 6050 (dl. XIV) en een verzoek van Grotius aan zijn broer Willem dd. 14 november 1643 (no. 6532 (dl. XIV)). Johannes Wtenbogaert (1557 - † 4 september 1644), oprichter van de Remonstrantse Broederschap (NNBW II, kol. 1469-1472, en Biogr. Lexicon voor de Geschiedenis van het Ned. protestantisme II, p. 464-468).

2 Het verzoek betrof de zorg voor het manuscript van Johannes Wtenbogaerts Kerckelicke historie (BG no. 892) en de wenselijkheid dat de bejaarde remonstrant voor het nageslacht nog eens zijn gedachten vastlegde over de noodzaak en de beste manier om de eenheid der kerken te herstellen.

3 De uitspraken van Alfons V de Grootmoedige, koning van Aragón en Sicilië 1416-1458, zijn opgetekend door Antonio Beccadelli (Antonius Panormitanus) en vanaf 1538 uitgegeven in De dictis et factis Alphonsi regis Aragonum libri quatuor; commentarium in eosdem Aeneae Sylvii, quo capitatim cum Alphonsinis contendit. Adiecta sunt singulis libris scholia per D. Jacobum Spiegelicum.

[p. 162]

gen tot accommodatie onser verschillen is wedervaren en souden mij niet affschricken, maer de puyre impossibiliteyt doet mij hierinne stillestaen. Want beneffens de duysterheyt, ja bijcans genoechsame blindtheyt mijner ooghen, door hooghen ouderdom, groote droeffheyden ende vele quellingen veroorsaeckt, die mij tot dat werck geheel onbequaem maeckt, vinde ick den voet die uE. daertoe allerbequaemst acht, geheel buyten mijn begrip. Is het saecke dat de ‘indicia necessariorum et non necessariorum’⁴ in de Schriftuyre niet te vinden en sijn, maer gesocht souden moeten worden ‘in auctoritate conciliorum aut veterum consensu, eo modo quo interpretati sunt illi qui commodiss[ime] locuti sunt’, soo uE. schijnt te meynen, soo en weet ick niet off den tijt van 25 jaren, al hadde ick die noch voor de borst, ende alle de crachten mijns geringhen verstants ende lichaems in mijne handt genoech souden zijn om rijpelick te doorlesen ende overweghen alles wat daertoe behoort.

Ick dencke dicwils op het segghen van Du Moulyn in sijn Nouveauté du papisme⁵ - hoewel hijselve dat niet en volcht - met dese woorden: ‘Les choses necessaires à salut sont si clairement couchées en l'Escriture qu'il n'est point besoin d'interprete pour les entendre suffisamment à salut. L'Escriture nous enseigne que Dieu a creé le monde, que Jesus-Christ est mort pour nous, qu'il est resuscité, Elle commande d'aimer Dieu de tout son coeur et son prochain comme soy-mesme. Elle defend de tuer, de paillarder, de derober, etc. Or je dis qu'en l'Escriture les choses qui sont ainsi claires, suffisent à salut’. UE. seydt ‘ea quae nos ad fidem et bona opera ducunt, retineri in ecclesia catholica’,⁶ 'twelck ick houde waer te wesen. Maer, mijnheere, hoe vele sijnder in romana die ons daertoe, om op 't sachste te spreken, niet en leyden, ende nochtans van de voorstanders derselve mordicus worden vastgehouden, ‘tanquam de fide et absolute necessaria’, sonder een hayrbreedt daervan te willen wijcken, ymmers sooveel ick tot noch toe daervan hebbe konnen vernemen. Edoch, dat daer latende, beroepe ick mij wederom op mijne voorgemelde impossibiliteyt, vertrouwende dat dezelve mij bij uE. sal dienen tot onwederleggelicke excuyse.

Hiermede, mijnheer, wil ick uE., mitsgaders alle degene die dezelve aengaen, in de bescherminghe des Almachtigen bevelen met mijn hertelick ghebet voor derselver lanck leven ende Godes rijcken zegen over zijnen getrouwen arbeydt. Blijvende alle tijt, etc.

Haghe, den 11/21 Februarii 1644, zijnde mijnen jaerdach, daermede ick trede in 't 88^e jaer mijns ouderdoms.⁷

4 Vgl. het postscriptum in de brief van 14 november 1643 (no. 6532 (dl. XIV)). De controverse over de voor het heil noodzakelijke geloofspunten en de niet noodzakelijke: noodzakelijk zijn volgens de verzoeningsgezinde theologen alleen die geloofspunten die door iedereen kunnen worden aanvaard omdat ze eenvoudig zijn en alle in de Heilige Schrift staan. Zie voor Grotius' opvattingen, J.P. Heering, Hugo de Groot als apologeet van de christelijke godsdienst, diss. Leiden 1992, p. 71-74.

5 P. Du Moulin, Nouveauté du papisme, opposée à l'antiquité du vray Christianisme, contre le livre de M^r le Cardinal Du Perron, préface (in de editie Genève 1633, op pagina 14-15 (c. iii^v- c. iv^r)).

6 Ook deze opmerking is terug te vinden in het postscriptum van de brief aan Willem de Groot dd. 14 november 1643.

7 Johannes Wtenbogaert was op 11/21 februari 1557 geboren.

In dorso schreef Wtenbogaert: Aen mijnheer den ambassadeur De Groot, den 11/21 Februarii 1644. Met sijner E. antwoordt op denselven.

Bijlage:

Excellentissime vir,

Iam annus est ex quo Excellentiae tuae placuit ad me scribere eiusmodi sermonis structura ut ego, quid mini respondendum foret ignarus, ad literas tuas silere debuerim; quis enim ego sum, excellentissime vir, qui absque summo pudore possem legere me tali

[p. 163]

viro qualem te novi, unquam consilium potuisse dare, vel auxilium praestare, multo minus tale, quo Excellentia tua obligata sit mihi temporis sui rationem reddere? Hoc adeo hyperbolicum est ut ad id obmutescere debuerim et Excellentiam tuam humiliter precari, ne in posterum eiusmodi locutionibus ad me aut de me utatur. Qua ratione Excellentia. tua tempus quod sibi a negotiis publicis superest, collocet, toti mundo ad summam Excellentiae tuae gloriam notum est; unde et ego fiduciam concipio Excellentiae tuae laborem hunc cessurum in laudem ac gloriam in die Jesu Christi, cui omnium factorum nostrorum rationem reddere tenemur.

Haec itaque praeteriens venio ad quasdam Excellentiae tuae literas, quas Excellentiae tuae frater mihi ante aliquod tempus communicavit, et alias quas deinde mihi aliquoties ostendit; quibus indicas te optare ut a me - siquidem id valetudo mea permittat - aliquid scribatur de necessitate ecclesias reducendi ad unitatem, ac simul de mediis eo ducentibus. Ego exinde magis magisque agnosco continuationem piarum tuarum cogitationum, necnon christianae propensionis in pacem ecclesiarum. Confiteor etiam in hisce perplexis et deplorandis temporibus nihil ferme magis necessarium esse quam ut omnes pii, iuxta propriam in caritate aedificationem, illi quammaxime operam suam navent. Verum quis ad haec idoneus? Non ego. Nec dictum Alphonsi regis: ‘moderatores a superioribus permingi et ab inferioribus fumo enecari’, nec mala quam aliquot praestantes viri reportarunt gratia, nec quicquid mihi ipsi ob conatus meos iuxta tenuitatem meam controversias nostras accommodandi contigit, me deterrerent, sed sola impossibilitas me hic subsistere cogit. Nam praeter oculorum meorum obscuritatem et ferme caecitatem, quam mihi peperit summa senectus, maximi maerores multaeque molestiae, quae me ad opus illud penitus ineptum reddit, etiam via quam Excellentia tua isti rei accommodatissimam iudicat, plane captum meum excedit. Si enim ita se res habet, ut ‘indicia necessariorum et non necessariorum’ in Scriptura reperiri nequeant, sed quaeri debeant ‘in auctoritate conciliorum aut veterum consensu, eo modo quo interpretati sunt illi qui commodissime locuti sunt’, prout Excellentia tua videtur existimare, nescio an viginti quinque anni, etiamsi illi mihi adhuc restarent omnesque exigui ingenii corporisque mei vires in mea essent potestate, sufficerent ut maturo cum iudicio perlegam et expendam omnia quae eo pertinent.

Saepius in memoriam revoco dictum Molinaei, in sua Novitate papismi - quanquam ipse illud parum observet -: ‘Les choses necessaires à salut sont si clairement couchées en l'Escriture qu'il n'est point besoin d'interprete pour les entendre suffisamment à salut. L'Escriture nous enseigne que Dieu a creé le monde, que Jesus-Christ est mort pour nous, qu'il est resuscité. Elle commande d'aimer Dieu de tout son coeur et son prochain comme soy-mesme. Elle defend de tuer, de paillarder, de derober, etc. Or je dis qu'en l'Escriture les choses qui sont ainsi claires, suffisent à salut’. Excellentia tua dicit ‘ea quae nos ad fidem et bona opera ducunt, retineri in ecclesia catholica’, quod ego credo verum esse. Sed quot sunt in romana quae, ut mollissime loquar, nos eo non ducunt? Quae tamen ab illius patronis mordicus retinentur, ‘tanquam de fide et absolute necessaria’, a quibus ne latum quidem unguem recedere volunt, quantum quidem ego hactenus deprehendere potui. Verum hoc omisso iterum provoco ad ante dictam meam impossibilitatem, quam confido me apud Excellentiam tuam plenissime excusaturam.

Hisce te, excellentissime vir, omnesque tuos omnipotentis Dei tutelae commendo, precibusque ardentissimis apud Deum contendo, ut tibi largiatur vitam longaevam laboribusque tuis indefessis cumulatissime benedicat,

Excellentiae tuae devinctissimus et ad quaevis officia promptissimus,
J. Uytenbogardus.

Hagae, 11/21 Februarii 1644, die meo natali, quo annum aetatis meae octuagesimum octavum inchoo.

Adres (volgens de uitgave der Epist. eccl.): Joannes Uytenbogardus Hugoni Grotio S.P.

Onderaan de uitgave der Epist. eccl.: Versa ex Belgico.