Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6430. 1643 september 19. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Video plerosque rerum prudentes ita sentire cardinalem Mazarinum, ut qui per Riceliaci incedat vestigia, nihil malle quam ut bellum omni modo trahatur, ut eo occupati Gallorum animi minus otii habeant de ipso ut cogitent. Fuit apud me Theodorus Gothofredus,² quem regina adiutorem esse iussit Davausio et Serviano ad pacis negotium ituris. Eius sermo signi[fi]cabat retineri debere a Gallia Alsatiam omnem et regionem Atrebatum; restitui in veteres possessiones Germanos principes, etiam eos qui a partibus nostris abstitere, electorem Palatinum, etiamsi non adiungat se rex Angliae. Quae omnia si iungantur, ferme est ut impossibilibus annumerentur. Alii mihi locuti sunt de pactis faciendis Suedos inter et Batavos, ne alteri sine alteris arma ponant. At perdifficile est Batavorum negotium, et quos ibi belli taedet, maius indutiis nihil sperare audent.

Interea ingentes accepi a Benfeldo querelas: marescalli Guebriani exercitum, quod pridie praevisum fuit, tam diu cessantibus supplementis, coactum cis Rhenum concedere, et quidem in eas terras quae de multis solae Suedis in illis regionibus restant. Est autem omni licentiae suetus ille exercitus, ita ut mirum non sit magna sentiri damna a Benfeldiensibus, ab Argentorato et ab omni Alsatia. Hac de causa lectis domini Mockelii literis aditum ad reginam petii.³ Interim audio cum duce Anguiano,⁴ qui huc in aulam venit,

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 160; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 336 no. 498. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 106. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna (no. 6431).

2 Théodore Godefroy, jurist en verzamelaar van historische documenten, was al geruime tijd betrokken bij de redactie van de instructies voor de Franse gevolmachtigden ter vredesconferentie; zie Acta pacis Westphalicae; Instruktionen, p. 162-189. Toen op 30 september 1643 de instructies voor Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien, graaf van La Roche-des-Aubiers, definitief waren vastgelegd, kreeg hij het verzoek om zich naar Den Haag te begeven (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. XXXIX).

3 De toegang tot de regentesse werd de Zweedse ambassadeur in de tweede week van oktober verleend; vgl. no. 6480. Met het oog op het dringend karakter van de ‘groote clachten’ van Friedrich Richard Mockhel nam Grotius zich voor om de Benfeldse kwestie bij de eerste de beste gelegenheid voor te leggen aan de hertog van Orléans, de prins van Condé en de hertog van Enghien.

4 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch dd. 19 september 1643 (no. 6429).

[p. 555]

Ransovio, cui multa hic fides,⁵ et aliis expendi quid de illo exercitu faciendum sit. Sunt qui in montibus Francis apud comitatensem Burgundiam refovendum putant.⁶ Alii mittendum ad obsidendum castellum quod apud Philippoburgum est. Alii vero ostendunt et in montibus illis parum nunc esse frugum, et circa Philippoburgum magna praesidia obsidionem impeditura; rectius fore,⁷ ubi sex aut plura millia militum ex ducis Anguiani exercitu ad Guebrianum accesserint, partem aliquam ad Caesarislutoram⁸ missam attrahere eo hostium vires; deinde alibi transire Rhenum et in Bavariam penetrare. Videturque omnino hoc consilium praevaliturum, nisi rursum clancularia quaedam cum Bavaris consilia agitentur,⁹ parario pontificis nuntio. Nam et fama est Roma huc venturum cardinalem Biquium,¹⁰ ut Mazarini auctoritatem sua fulciat. Verine aliquid habeat haec suspicio an non, et responsa quae accipiam et multo magis res ipsae docebunt.

Dixit mihi Gothofredus esse qui proponerent e re fore ad firmandam pacem, ut singuli reges adversus singulos qui pacis legibus staturi non essent, arma sua pollicerentur. Ego dixi inter eos qui socii armorum et causae fuerunt, posse etiam custodiendae pacis iniri societatem; at tot cavillationibus subiectas solere esse pacis leges ut illa generalis promissio, si fiat, non possit non Suedos Gallis et Gallos Suedis suspectos facere, et hoc eo magis, quia facile posset Galliae regimen devenire ad homines superstitiosos et ob id nobis iniquos.

Ivere in episcopatus suos Bellovacensis et Lexoviensis et Lemovicensis episcopi iussu reginae. Creduntur liberius ad reginam locuti de Mazarino quam aures regiae ferrent, et motuum timorem ei incutere voluisse ob captivitatem Bellifortii ducis. At regina, terriculamentis talibus non concussa, nihil a se metui dixit praeter fulmen et tonitru.

In Francofurtensi conventu labascunt protestantes ceduntque turbae, nec amplius audent contradicere, quominus et continuetur conventus, cui vicina ad loca imperator ipse venturus dicitur, et ante actorum oblivio limitetur per Pacem Pragensem et per decretum Ratisbonense, et restitutio bonorum quae ducis Wurtenbergici¹¹ fuere, ad arbitrium referatur Bavari. Illud vero satis ridiculum, quod idem conventus ad impendia sustinenda camerae Spirensis assignat terras quas imperator de hostibus capturus est, cum magno illi tempore et labore atque etiam fortuna opus sit ad recuperanda ea quae ab Imperio fuere avulsa.

Trinum adhuc obsidetur. Venetici equites ad Naviundulam mille et quingentos pontificis equitum interfecere aut disiecere et praedas egerunt a locis Bononiam tangentibus. Scoti, ab Anglis parlamentariis advocati, ad hos novam misere formulam foederis pro religione et libertate. Eam formulam Angli parlamentarii proposuere synodo examinandam. Synodus eam probavit, cuius iudicium secuturi videntur iidem parlamentarii. Id si fit, rex contra Hibernos ad se advocabit. Ita gemina ex parte vastitas Angliae imminet. Bavarici milites partim ad pontem sunt Spirae, partim in Badensi marchionatu, Lotharingi in Palatinatu Inferiori, ducis Anguiani exercitus ad Pontemousonum, capto post Siricum

5 In tegenstelling tot de hertog van Enghien kon luitenant-generaal Josias Rantzau bogen op een lange krijgservaring.

6 De overweging om de strijd in het heuvelland van de Franche-Comté (Spaans Bourgondië) te doen herleven.

7 Het nieuw ontwikkelde krijgsplan week in essentie niet veel af van het plan dat maarschalk Guébriant op 20 maart 1643 had ingediend (Lettres Mazarin I, p. XXXVI-XLII).

8 De hertog van Enghien zou het commando op zich moeten nemen over het legercorps dat via Saarbrücken en Kaiserslautern (Caesarislutora) een toegang moest verschaffen tot de Rijn (Aumale, Histoire des princes de Condé IV, p. 223-228).

9 Een verwijzing naar de geheime ontmoetingen van een afgezant van hertog Maximiliaan van Beieren (de jezuïet Johann Vervaux?) met Girolamo Grimaldi, nuntius te Parijs; vgl. no. 6065.

10 Kardinaal Alessandro Bichi (1596-1657) genoot als bemiddelaar in het conflict over de rechten op het hertogdom van Castro het volle vertrouwen van kardinaal Jules Mazarin (DBI X, p. 334-340).

11 Eberhard III, hertog van Württemberg, had in 1638 voor het verkrijgen van een keizerlijk pardon flinke territoriale concessies moeten doen; vgl. no. 6345.

[p. 556]

Rodemachern;¹² Angolismensis manus ad Mosam a Longuio non procul, Melos cum copiis ad Montem Hainaviae. Successurus autem ei dicitur Carolus, dux Florentiae.¹³ Saviedra¹⁴ Bruxella abire non vult, priusquam Galli legati Bruxella [sic] discesserint. Id erit sub finem mensis huius. Gassio hic exspectatur.¹⁵ Chevreusia in Turonensem secessum abiit.¹⁶ Hispani quidam circa Guisam apparuere. In Normannia seditionum quaedam sunt semina. Motta Odincurtius nihil agit. Cum quatuor millibus Neapolitanis venit in Hispaniam Piccolominaeus.

Lamboius,¹⁷ cum ducem Bellifortium tanto cum strepitu tubarum et tympanorum in carcerem duci videret, obstupuit dixitque concidisse spes Hispaniae et Viennae conceptas ex pupillari regis Galliae aetate, cum mater recenti adhuc suo imperio tantum facinus auderet. Verborum quaedam acerbitas fuit inter filiam ducis Aurelianensis¹⁸ et uxorem Condaei principis. Et multi libelli iaciuntur contra cardinalem Mazarinum,¹⁹ multi alias rerum mutationes augurantur, aegre toleraturis Gallis adultam tam cito potentiam hominis externi, latentis sub muliebri persona. Duci Bellifortio ablati sunt domestici eius, qui apud eum in carcere fuerant.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, Sublimitatis tuae consilia prospera faciat et Suedicae et christianae rei,

tuae Sublimitatis cultor devotissimus,
H. Grotius.

12 Rodemack, ten westen van de op 3 september veroverde plaats Sierck aan de Moezel.

13 Manuel de Moura y Corte Real, markies van Castel Rodrigo, hield zich in opdracht van koning Philips IV gereed om het gouvernement over de Zuidelijke Nederlanden van don Francisco de Melo over te nemen. Achter de schermen ijverde aartshertogin Claudia de' Medici voor de aanstelling van één van haar naaste verwanten: kardinaal Carlo de' Medici (1596-1666), of de broer van de huidige groothertog Ferdinando II, ‘general de la mar’ (naderhand kardinaal) Giovanni Carlo de' Medici (Doc. Boh. VII, p. 141 no. 415, en EI XXII, p. 695).

14 De Spaanse gevolmachtigde don Diego de Saavedra y Fajardo verliet Brussel nadat hij het bericht had opgevangen dat de Franse gevolmachtigden Parijs hadden verlaten (eind oktober) (Acta pacis Westphalicae; Die kaiserlichen Korrespondenzen I, p. 119 en p. 123). Over zijn bezoek aan Parijs zie nos. 6344 en 6345.

15 Aanvankelijk werd gedacht dat Jean, graaf van Gassion, niet meer zou herstellen van de verwondingen die hij bij de belegering van Thionville had opgelopen.

16 Als gevolg van de ontdekking van het complot tegen het leven van kardinaal Jules Mazarin kreeg Marie de Rohan, hertogin van Chevreuse, arrest in haar landhuis te Tours opgelegd (Mémoires de P. de La Porte, p. 405).

17 De in Vincennes vastgehouden keizerlijke legeraanvoerder Willem, baron van Lamboy. In de vroege ochtend van 3 september zag hij hoe François de Vendôme, hertog van Beaufort, naar de kerkers werd geleid; zie no. 6405, en Chéruel, Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV I, p. 174-176.

18 Anne-Marie-Louise van Orléans (‘la Grande Mademoiselle’), hertogin van Montpensier, was een goede vriendin van de zuster van de hertog van Beaufort, Elisabeth de Vendôme, hertogin van Nemours. Als geen ander was zij geïnformeerd over de partijstrijd die aan het hof opstak na de ontdekking van de brieven die Anne-Geneviève de Bourbon, hertogin van Longueville, aan de oudste zoon van Gaspard III de Coligny zou hebben geschreven. Omdat het slachtoffer van deze laster in verwachting van haar eerste kind was, nam de moeder Charlotte-Marguerite de Montmorency, prinses van Condé, de verdediging van de goede naam van haar dochter over (Mémoires de mademoiselle de Montpensier I, p. 426-436).

19 Volgens het Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 110, spraken de Parijzenaars zich als volgt uit over het nieuwe regime:

La reyne donne tout,
Monsieur joue tout,
M. le Prince prend tout,
Le cardinal Mazarin fait tout,
Le chancelier scelle tout.

[p. 557]

Lutetiae, IX/XIX Septembris 1643.

Venit ad me Tracyus, commissarius regis ad exercitum marescalli Guebriani.²⁰ Omnia dicta et facta tum domini Mockelii tum praefecti Benfeldiani²¹ sinistrorsum rapit. Mos est Gallis ultro queri, ubi iniuriam intulere. Iam quatriduum est, quod aditum ad reginam postulo, sed differor in futurum Martis diem. At Catalani heri auditi sunt. Regina distulit causas edere capti Bellifortii in diem usque Sancti Martini,²² quo tempore plenus erit parlamenti conventus. Bavari Wilstadae munimenta detrahunt. Turcica classis vastat oram Campaniae. Pontificis milites Polusellam, Lantenanum et alia loca infirma Venetici iuris cepere, et castellum exstruunt ad Lacum Obscurum. Diruerunt iidem in Mutinensi territorio municipium Sanctocaesareum. Ethrusci Montem Coloniae ceperunt. Est eorum exercitus XV millium pedite, mille quingentorum equis merentium. Glocestrum rex Britanniae obsidet octodecim militum millibus. Quinque alia millia apud reginam sunt Oxoniae. Parlamentarii Angli Londinenses magistratus iusserunt cives uno prandio aut cena septenis diebus abstinere, et quantum id constitisset, dari sub publico.

20 Alexandre de Prouville, baron van Tracy, commissaris-generaal van het Franse leger in Duitsland, overhandigde Grotius de boodschap van maarschalk Guébriant; zie no. 6399, en Episodes Guébriant, p. 354-359 en p. 361.

21 Resident Friedrich Richard Mockhel en de Benfeldse gouverneur Friedrich Moser von Filseck.

22 De datum 11 november werd niet gerespecteerd; vgl. no. 6560.

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Mazarinus Gallorum animos bellis occupat. De conditionibus pacis a Gallis propositis. Benfeldi querelae contra Guebriani exercitum et consilia Gallorum de illo. Cavillationes Gallorum circa pacem. Bellovacensis et Lemovicensis ab aula remoti. De conventu protestantium Francofurtensi. Trini obsidio. Venetorum gesta contra pontificis copias. Parlamenti Scotici et Anglici consensus adversus regem. Varia de exercitibus hinc inde grassantibus. Lamboii sermo de Bellifortii captivitate. Litigia inter Aurelianensem et Condaeum. (I)ra in Mazarinum. De Gallorum querimoniis. Varia de Catalanis, Bellifortio, pontificiis, Ethruscis, Anglis parlamentariis.