Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6227. 1643 mei 23. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Miror et ego et qui hic res landgraviae agunt² post mortem regis Ludovici XIII

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 140; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 289 no. 481. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 63.

2 Grotius denkt hierbij aan resident Winand von Polhelm en Adolf Wilhelm von Krosigk, raad van Amalia Elisabeth van Hanau-Münzenberg, landgravin van Hessen-Kassel. De laatste was in februari naar Parijs gegaan om te onderhandelen over de verlenging van het Frans-Hessisch verdrag van 27 augustus 1639 (Engelbert, ‘Der Hessenkrieg am Niederrhein’ in Annalen des hist. Vereins für den Niederrhein 162(1960), p. 70-77).

[p. 282]

neminem venisse ad nos ex secretariis Status, ita ut moris est, qui certos faciat, me quidem de tuendis foederibus, Hassicos autem de foedere - nam dies eius exiit - instaurando. Tantum exacta proxima die Dominica venit ad me Girautius, admissionalium administer. Dixit ad me venturum comitem Brulonem, successorem et filium eius qui antehac eo munere admissionalis functus fuit et nunc est mortuus.³ Sed petebat pro eo honore[m] apud me quem neque Angliae legati⁴ neque Venetus⁵ ei concessere. Dicebam frustra eum a Suedia sperare quod a Venetis impetrare nequisset. Itaque post horas aliquot idem Girautius ad me rediit. Significavit dolorem reginae regentis ex morte mariti, cuius sciret et nos esse participes. Quod verum esse, verbis ad eam rem et honorem regis defuncti appositis sum testatus. Addidit ille paratam reginam regentem implere foedera cum reginae nostrae patre⁶ facta. Cum a ratione alienum esset nullam foederum post id factorum⁷ mentionem fieri, dissimulavi tamen ego hoc, dubitans, ipsius esset error, an dictata res a Mazarino, sed sufficiebat mihi non eum esse Girautium, quicum de talibus negotiis agi mos aut ius esset. Quare breviter dixi non dubitare me quin regina nostra ita ut hactenus perstitura esset in foederibus et amicitia et proposito quod ostendisset hactenus, qua de re acturum me cum regina regente ubi eius adeundae facta esset mihi potestas. Quod brevi futurum spopondit, et futurum puto in ea quae iam adventura est hebdomade.⁸

Die Martis ad me venit domesticus Mazarini Sillonus⁹ et salutatione officiose peracta dixit reginam regentem perstare in bello persequendo et velle XV millia mittere in ipsam Germaniam. Rogabat id ut significarem; scripturum et ipsum Mazarinum.¹⁰ De foederibus nihil explicate. Nec si quid dixisset, eius habenda erat ratio, cum non esset regius minister, sed Mazarini. Postea intellexi missum hinc aliquem¹¹ ad landgraviam Hassiae, ut ibi innovetur foedus. Dixere mihi ministri ducis Aurelianensis decretum fuisse ut ad me veniret Chavigniacus¹² et mirari ducem id non factum. Dubito annon liberum sibi servare velint aut foedera cum Suedia facta servare, aut, si ita res tulerit, ex regis morte disputationem texere. Exspectabo mandata quid ultra hac in re faciendum sit. Interim sic loquar sicut nuper ad principem Condaeum:¹³ non dubitare me quin regina nostra parata sit stare

3 De graaf van Brulon was ‘introducteur des ambassadeurs’. Zijn zoon Anne († 1685) had in 1642 de Zweedse veldmaarschalk Gustav Karlsson Horn vergezeld op diens reis naar het koninklijke legerkamp in de Roussillon (Episodes Guébriant, p. 289 en p. 419, en Cardinal de Retz, Oeuvres, p. 1424). Beiden maakten gebruik van de diensten van de ‘aide’ René de Girault (Giraut); zie no. 3126 (dl. VIII), en Episodes Guébriant, p. 448.

4 Koning Karel I van Engeland liet zich in Parijs vertegenwoordigen door de resident sir Richard Browne. Omstreeks deze tijd kreeg hij assistentie van sir Balthasar Gerbier, ceremoniemeester aan het Engelse hof (CSP Ven. 1642-1643, p. 280).

5 Girolamo Giustiniani, ambassadeur van Venetië aan het Franse hof (Relazioni degli Stati Europei, Serie II, Francia II, Venetië 1859, p. 363-388).

6 Op 13/23 januari 1631 had koning Gustaaf II Adolf te Bärwalde een Frans-Zweeds subsidieverdrag getekend (Du Mont, Corps Dipl. VI, 1, p. 1-2, en S. Goetze, Die Politik des schwedischen Reichskanzlers Axel Oxenstierna, p. 71).

7 Het in 1643 geldende verdrag tussen Frankrijk en Zweden was in 1636 te Wismar gesloten en in maart 1638 in Hamburg geratificeerd; het werd in juni/juli 1641 te Hamburg verlengd; zie nos. 5308 (dl. XII) en 6133.

8 Op vrijdag 29 mei kreeg Grotius de gewenste audiëntie.

9 Jean de Silhon (ca. 1596-1667), secretaris van kardinaal Jules Mazarin (Mémoires de Brienne I, p. 16).

10 De kardinaal richtte zich tot de koningin van Zweden in een persoonlijk schrijven van 27 juni 1643. Dezelfde dag liet hij brieven uitgaan naar kanselier Axel Oxenstierna, Lennart Torstensson en Gustav Karlsson Horn (Lettres Mazarin I, p. 208-212).

11 Vermoedelijk de heer van Beauregard, Frans resident te Kassel (Episodes Guébriant, p. 321). In een schrijven van 10 juli 1643 gaf Jules Mazarin de landgravin de verzekering dat Frankrijk de belangen van de bondgenoten nooit uit het oog zou verliezen (Lettres Mazarin I, p. 243-245).

12 Léon le Bouthillier, graaf van Chavigny, staatssecretaris van buitenlandse zaken, bekleedde tegelijkertijd ook de functie van kanselier aan het hof van Gaston van Orléans. Zijn aanblijven stond nu ter discussie (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 48 en p. 59).

13 Over zijn onderhoud met Henri II de Bourbon, prins van Condé, sprak Grotius in zijn brief van 25 april 1643 (no. 6187).

[p. 283]

cunctis foederibus et maneat in proposito non impediendi iustam pacem communem et, si ea haberi non posset, bellum gerendi. Qua de re me locuturum cum regina regente dixi et Sillono et aliis qui ad me venere.

Chavigniaci animum nonnihil turbare potuit ingens quae hic facta est scenae versatio, non ex voto ipsius. Cum adhuc Sancti Germani esset regina, missionem petierunt et cardinalis Mazarinus et Chavigniacus. Dixit regina nondum id ferre res, sed addidit ad Chavigniacum nimis tenuiter eum de se existimasse, cum credidisset se passuram ipsum sibi aequari in rerum regimine.

Cum die Veneris regina cum liberis in hanc urbem venisset,¹⁴ postridie venere ad eam missi a parlamento ad fidem regi testandam. Aderant frater regius, princeps Condaeus et alii quidam. Ibi dixit regina¹⁵ habere ducem Aurelianensem quod ipsis diceret. Dux Aurelianensis graviter conqueri coepit de isto nuper facto decreto, iniurioso, ut dicebat, in se et reginam. Dedit etiam chartam cancellario in qua contineri dicebat regis voluntatem, simul a regina regente petiit reditum omnibus suam ob causam exulantibus cum restitutione bonorum ac honorum. Concessit id regina, quamquam difficultatem movebat princeps Condaeus super Fontaralio, qui internuntius fuerat istarum pactionum cum Hispania propter quas periit Cinqmartius. Tota vetus cohors Aurelianensis in spem huius indulgentiae iam huc venerat. Cognaeus¹⁶ exspectatur eritque ut ante cancellarius ducis Aurelianensis, quem locum occupaverat Chavigniacus.

Die Lunae mane ivere in parlamentum rex, regina, dux Aurelianensis, princeps Condaeus, filius eius princeps Contiacus, dux Vendocinensis et quotquot ad urbem erant tum duces et pares tum mareschalli Franciae. Convenerant ex omnibus classibus parlamentariis et praesides et consiliarii. Ibi orationibus quibusdam habitis in honorem reginae regentis, dictum est et in acta relatum eam fore regentem cum liberrima potestate nec adstrictam plurium sententiis, ducem Aurelianensem fore eius vicarium et exercituum imperatorem et primum in consilio, principem Condaeum primum in consilio duce Aurelianensi absente, caeterorum consiliis et ministeriis usuram reginam quantum et quomodo ex usu esse rerum iudicaret. Peractum hoc omnium qui aderant consensu, etiam cancellarii, multum se excusantis de facto antehac decreto. Dicebat imperatum sibi fuisse a rege, ut eam sequeretur chartam quam ipsi traditurus esset Chavigniacus; ea continebat id decretum quod nunc abolitum est. Postquam exitum e parlamento est, regina regens breve misit ad cardinalem Mazarinum, ut consiliarius esset Status et locum haberet post ducem et principem, praeterea ut domus reginae inspector esset. Chavigniacus confirmatus in secretariatu ad res externas. Horum hic satis aegre concoquit mutationem hanc, at Italus egregie dissimulat. Redit inter alios et Espernonius non ex voto principis Condaei. Redibunt et Castellonovius et Chevreusia, notati decreto illo antehac facto. Proposuit cancellarius ut et Thuani restituatur memoria, sed eius propinqui volunt iudiciali forma id fieri. Idem sperant se effecturos Marillaci quondam marescalli heredes.

Die Martis pugnatum est ad Rocroium¹⁷ patefactumque mundo nullas fuisse tacitas

14 Anna van Oostenrijk en haar zonen koning Lodewijk XIV en prins Philippe, hertog van Anjou, maakten op vrijdag de 15^de mei hun intocht in Parijs. De volgende dag hielden zij een ontvangst in het Louvre waarbij ook de hertog van Orléans aanwezig was (C. Dulong, Anne d'Autriche, p. 246-254).

15 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan [P. Spiring Silvercrona] dd. 23 mei 1643 (no. 6226).

16 Jacques Le Coigneux († 1651), president van het Parlement van Parijs en kanselier van de hertog van Orléans, was in 1632 door het Parlement van Dijon ter dood veroordeeld. Hij stelde zich met een haastige vlucht naar de Zuidelijke Nederlanden in veiligheid (Tallemant des Réaux II, p. 7-10 en p. 913-917, en Mémoires d'Omer Talon I, p. 243-246).

17 De troepenmacht van don Francisco de Melo, gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden, stootte bij Rocroi op het leger van Louis II de Bourbon, hertog van Enghien. De Spanjaarden verloren in de slag van 18-19 mei 15000 man (6 à 7000 doden en ca. 8000 gewonden of gevangenen). De verliezen aan Franse zijde beperkten zich tot 2000 doden en 2000 gewonden, onder wie de ondercommandant maarschalk François de l'Hospital (1583-1660), graaf van Rosnay, sieur du Hallier (Aumale, Histoire des princes de Condé IV, p. 66-133, en Gazette 1643, no. 64, dd. 23 mei 1643).

[p. 284]

indutias inter Hispanum et Gallum. Dicuntur caesa a Gallis duo millia Hispanorum qui Rocroium obsederant et iam oppugnationem parabant; capta quatuor millia, machinae quindecim. Pugnatum acriter ab hora quinta matutina ad nonam. Magnum eo proelio decus peperit sibi dux Anguianus, cuius summum ibi fuit imperium; proximum Hallerii, qui graviter vulneratus est.

Qui ad colloquia pacis ituri sint, rursum in incerto est. Quidam pro duce Longovillano iturum putant comitem Alaisium.¹⁸ Incertus est et eventus de Tellerio, quem Mazarini gratia Noyerio substituerat.¹⁹ Obtinuit apud reginam ducissa Guisiae, ut regina filio eius, duci Guisiae, scriberet cum titulo archiepiscopi Remensis, velut irritis binis quas dicitur fecisse nuptiis.²⁰ Uxor ducis Aurelianensis venit in arcem Medoni, ut ibi sumat vestes lugubres; deinde cum marito habitatura in aedibus Lucemburgicis, quae reginae quondam matris fuere.²¹ Mileraii qui fuit exercitus partim Guebriano datus est, partim alio dispertitus. Ipse a regina permissum poposcit eundi ad aquas salubres et obtinuit. Esguillonia in urbem rediit, sed plerumque in feminarum monasteriis latet.

In solenni illo conventu parlamentario non adfuit Mazarinus. Si venisset, voluisset eum praecedere episcopus Bellovacensis, comes et par Franciae et in magna apud reginam gratia.²² Dux Aurelianensis et praefecturam Arverniae et custodes corporis sibi ablatos antehac recepit.²³ Dux Bulionius hic est et laborat ut sibi reddatur Sedanum.²⁴ Ante reiectionem decreti quod pluralitatis vocant ii qui tunc res agebant mandata pro legatis ad pacem conceperant sub nomine consilii regiminis. Id nunc mutandum erit.²⁵ Inter alia inopinata quae fecisse deprehenditur cardinalis Riceliacus et hoc fuit quod regis nomine a pontifice dispensationem petiit, ut ii qui essent in custodiis, quos satis constaret deliquisse, sed ita ut id iudiciali forma probari non posset aut non expediret, illos veneno aut aliter clam tollere liceret. Papa quidem id negavit, ut longe ituri exempli, sed creditur is cardinalis sibimet permissum ad multa talia dedisse.

In Arragonia dicuntur esse et pro Gallis Motta Odincurtius et pro Hispanis Silva.

18 Begin mei had koning Lodewijk XIII bekend laten maken dat staatsraad Henri d'Orléans, hertog van Longueville, de Franse delegatie ter vredesconferentie zou leiden. Over diens vervanging door Louis-Emmanuel de Valois (1596-1653), graaf van Alais, gouverneur van de Provence, zal later niet meer gesproken worden (DBF I, kol. 1094-1097).

19 Op voorspraak van Mazarin kreeg Michel Le Tellier in april de uitnodiging om de ontslagen staatssecretaris François Sublet de Noyers op te volgen. Begin mei vermoedde men dat de vervanging slechts voor de duur van zes maanden was.

20 Henriette-Catherine de Joyeuse, weduwe van Charles de Lorraine, pleitte voor de terugkeer van haar zoon Henri II de Lorraine, hertog van Guise, aartsbisschop van Reims. Om volledig eerherstel te verkrijgen moest de hertog zijn echtgenoten Anna van Gonzaga en Honorée de Glymes, gravin van Bossu(t), in de steek laten; vgl. Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 44 en p. 78, en Tallemant des Réaux I, p. 591-592 en p. 1198-1199.

21 Bij aankomst in Meudon arrangeerde Gaston van Orléans voor zijn vrouw Margaretha van Lotharingen een nieuwe inzegening van hun huwelijk. Na afloop van de plechtigheid begaf het paar zich naar Parijs, waar het zich installeerde in het paleis ‘le Luxembourg’ (Mémoires de mademoiselle de Montpensier I, p. 437-438, en Cardinal de Retz, Oeuvres, p. 1488).

22 In december 1642 had Mazarin ingestemd met gewijzigde préséance-voorschriften; zie no. 6017 (dl. XIII). Van deze verandering maakte Auguste Potier, bisschop van Beauvais, gebruik om voor zich de plaats van ‘eerste dienaar’ van de koningin op te eisen (Cardinal de Retz, Oeuvres, p. 170 en p. 1283).

23 Hiermee werd het koninklijk besluit van 1 december 1642 volledig ongedaan gemaakt; vgl. no. 6000 (dl. XIII), en G. Dethan, Gaston d'Orléans, p. 283-293.

24 Op vrijdag 22 mei ging in Parijs het gerucht dat Frédéric-Maurice de La Tour d'Auvergne, hertog van Bouillon, bij de koningin sterk aandrong op teruggave van zijn familiebezit Sedan (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 57-58).

25 Vgl. n. 6219 n. 8. De regentschapsraad werd de 18^de mei ontbonden. In de definitieve versie van de instructie voor de gevolmachtigden ter vredesconferentie zal dan ook uitsluitend verwezen worden naar de regentesse en haar zoon koning Lodewijk XIV (Acta pacis Westphalicae; Instruktionen, p. 58-149).

[p. 285]

Exercitus utrinque XX millium. Dertonae arx vix est ut longius defendatur. Pascitur hic plebs rumoribus de Sicularum civitatum ad Gallos defectione. Rembulietus et Morellus publicani in Bastiliam dati sunt, ut conscii abditarum pecuniarum cardinalis Riceliaci. Redeunt in aulam et Cosserius, poenitentiarius quondam regis, et Hautefortia et Seneschaea. Regis defuncti corpus portatum est in aedem Sancti Dionysii,²⁶ intestina in aedem Virginis in hac urbe, per Hoxiam ad iesuitas.²⁷ Princeps Condaeus in cubiculum et carrucam regis intrat quoties vult; habet et partem Luparae ad suos usus. Protegit quantum potest amicos cardinalis Riceliaci, quorum Ponticurleus in Portum Gratiae concessit. Dux Bellegardius, mareschalli Vitriacus et Bassampetra damna sua reparare volunt ex bonis Riceliaci.

Erfurdiani magna tributa exigere dicuntur de agris Bambergensi et Wurtzburgensi.²⁸ Rex autem Hispaniae viginti milliones confecisse de argento ecclesiarum sola fide restitutionis. Clades illa quam apud Rocroium accepit Hispanus facile poterit animum et Hispani et imperatoris flectere ad pacem aliquam, sive communem, sive peculiarem.

Postquam haec scripseram, venit ad me princeps Condaeus. Dixit, quod suspicabar, velle reginam regentem renovare foedus cum Suediae regina, mutatis quibusdam. Dixi quantum ego iudicare possem nihil opus renovatione, cum foedera facta essent etiam inter duo regna. Suadebat ut mandatum impetrarem videndi cardinalis Mazarini. Caetera benigne omnia.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, det Sublimitati tuae felicia omnia,

tuae Sublimitatis cultor devotissimus,
H. Grotius.

26 Het lichaam van koning Lodewijk XIII werd de 19^de mei overgebracht naar Saint-Denis. Zijn ingewanden en hart gingen naar de Notre-Dame te Parijs en de kapel van het college van de jezuïeten te La Flèche (Gazette 1643, no. 62, ‘extraordinaire du XXII may MDCXLIII’, met daarin een verslag van ‘le commancement des honneurs rendus au corps du roy défunt Louis le Juste’).

27 Lees: ‘cor Flexiam ad iesuitas’.

28 Een delegatie uit de bisdommen Würzburg en Bamberg was begin mei in Erfurt om met de Zweedse commandant van het garnizoen te onderhandelen over verlaging van de verschuldigde contributie (Gazette 1643, no. 63, dd. 23 mei 1643).

[Lutetiae,] XXIII Maii 1643.

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Foedus Galliam inter et Suediam renovandum. Regina vidua regni fasces suscipit. Ministrorum mutatio. Hispanorum ad Rocroium clades. Hispanica.