Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 13

5841. 1642 augustus 15. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Rex ad parlamenta epistolam misit, in qua et fratrem suum et ducem Bulionium et Cinqmarcium dicit magnis promissis ex Hispania mercedibus fidem in se exuisse.² Dubitatur. Addit se multa dissimulasse in Cinqmartio,³ ut animum eius pertentaret. Qui regem norunt, etiam de hoc dubitant magisque credunt regem apud Cinqmartium signa dedisse animi tria volentis: exonerari a cardinali, matrem videre, dare pacem populis. Interim haec sub regis nomine tam late sparsa ingens periculum reis denuntiant. Unum in hac re est quod gaudeam, Thuani nomen⁴ non positum in hac epistola. Unde spes mihi est rem eius non pessime abituram, cuius rei spem mihi fecit etiam ex lectis iudicibus quidam. Si bonum est in bello manere, hoc in hac re lucramur, quod qui nunc superiores sunt, nihil malunt quam bellum facere immortale, in id omnes rapere praetextus, dare multa publice ac privatim.

Regem et reginam cras salutabo⁵ fungarque simul multis officiis, consolandi super morte matris, congratulandi de victoriis, recitandi nostras, gratias agendi pro benevolentia in dominum mareschallum Hornium,⁶ adducendi ad regem quosdam ex Suedicae iuventutis primoribus.⁷

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 93; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 221 no. 441. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 187 en Uppsala, UB, Palmsk. 371, p. 49.

2 Het koninklijk schrijven, dd. 4 augustus, in de zaak van de samenzwering tegen Richelieu; vgl. no. 5828. Van deze verklaring kregen de Parlementen en de grote steden een exemplaar toegestuurd. Ook ambassadeur Grotius moet de brief ontvangen hebben (Lettres Richelieu VII, p. 71-75, met op p. 73 de passage: ‘Nous apprismes que le roy d'Espagne ... donnoit à nostre dit frère six vingt mile escus de pension, au duc de Bouillon soixante mile escus, et audit seigneur de Cinq Mars vingt mile escus, et qu'en outre il devoit munir la place de Sedan et en payer la garnison’).

3 's Konings voormalige favoriet Henry Coiffier de Ruzé d'Effiat, markies van Cinq-Mars. In de bovengemelde brief spreekt de koning van een ‘notable et visible changement qui a paru depuis un an en la conduite du sieur de Cinq Mars, nostre grand escuier, nous fit resouldre aussy tost que nous nous en aperceumes, de prendre soigneusement garde à ses actions et à ses paroles pour pénétrer et descouvrir quelle en pourroit estre la cause. Pour cet effet, nous nous résolusmes de le laisser agir et parler avec nous avec plus de liberté qu'auparavant’.

4 In afwachting van het proces werd de koninklijke bibliothecaris François-Auguste de Thou vastgehouden in de kerkers van Tarascon. Een aantal punten betreffende zijn aandeel in de samenzwering stonden nog ter discussie. Hetzelfde gold voor de eveneens in hechtenis gehouden Josué de Chavagnac.

5 Op 16 en 17 augustus gaven de koning en de koningin officiële ontvangsten in hun paleis te Saint-Germain-en-Laye.

6 De Zweedse veldmaarschalk wiens vrijlating uit Beierse krijgsgevangenschap vooral te danken was aan de welwillendheid van koning Lodewijk XIII.

7 Een van de Zweedse jongelingen zou de neef van de overleden veldmaarschalk Johan Gustavsson Banér kunnen zijn; vgl. no. 5865.

[p. 375]

De Perpiniano nihil habeo, quod dicam. Leganesius dicitur habere XV millia hominum in Catalania ad eximendum periculo Perpinianum.⁸ Gallicus ad Perpinianum exercitus nuper VII erat millium. Schombergius⁹ ex Languedocia quosdam addidit, et nunc ex cardinalis et suo comitatu quosdam dux Anguianus.¹⁰ Episcopi etiam ex Languedocia suo sumtu aliquos misere. At classes Hispanorum duae, Gaditana et Neapolitana, expositis ad Rosas militum decem millibus aut amplius, tenent mare, Gallica classe intra Barcinonem expectante meliora tempora. Utcunque casura haec res est, magni erit in hanc vel illam partem momenti.

Dux Carolus cum praefecto Bambergio devastat Alsatiam. Mercius ad superiora Rheni habet mille equites, pedites mille quingentos.¹¹ Ossenvillius Tabernis est Alsaticis, ut se duci Carolo opponat. Ad Mercii conatus reprimendos Erlachius urbes munit, in Sylva Martia concaedes facit.¹² Halerius autem relictis ad Mottam premendam castellis huc aut illuc se feret, prout coget necessitas aut suadebit utilitas.¹³ Quidam putant Mercium quoque, ut se duci Carolo iungat, ad Philippiburgum trans Rhenum amnem iturum.

Franciscus Melos et Beckius magnum habent exercitum. Dicuntur habere equitum VIII millia, peditum XXII, fossorum VI, machinas LX. Non uni loco minantur. Dividunt enim copias. Modo Hesdino metuebatur, nunc aut Caleto aut - quia id difficilius est mare sine controversia tenentibus Batavis - Ardresio. Et iam quae in ea parte sunt castella et receptus, ea cepere Hispani.¹⁴

Reginae matris corpus sunt qui retinere velint Coloniae,¹⁵ nisi rex solvat aes eius alienum, quod aestimatur binis millionibus. Rex autem tam ingens debitum soluturus non videtur. Papa et Parmensis pergunt augere copias, et dicitur papa nuper insidiatus Mirandulae magno cum metu Venetorum.¹⁶ Legatos Anglum et Danum abiisse Vienna intelligimus.¹⁷ Sed ab imperatore more solenni spem fieri redintegrandi negotii in ipsa Anglia per legatum quem eo se missurum dicit. Joannes Waertius iam Coloniae est et pars aliqua copiarum, quae ad Rheni superiores

8 De te laat opgezette reddingsactie van Diego Felipe de Guzmán, markies van Leganés.

9 Charles de Schomberg, hertog van Halluin, gouverneur van de Languedoc, was een van de twee bevelhebbers die de capitulatie van het Spaanse garnizoen van Perpignan moesten afdwingen.

10 Louis II de Bourbon, hertog van Enghien. Tijdens zijn verblijf in Tarascon had hij de locale adel aangespoord een bijdrage te leveren aan de strijd in de Roussillon (Lettres Richelieu VII, p. 61).

11 Hertog Karel IV plunderde in gezelschap van ca. 700 soldaten van kolonel Caspar Bamberger de Lotharingse graanvelden; vgl. Gazette 1642, no. 108, dd. 23 augustus 1642, met een bericht uit Straatsburg van 10 augustus. In dit bericht wordt ook melding gemaakt van de aanwezigheid van het onlangs gevormde Zwabisch-Beierse leger van François de Mercy in het dal van de Kinzig (Zwarte Woud).

12 De gouverneurs van Breisach, Johann Ludwig von Erlach en Paul Le Prévost, baron van Oysonville, zagen resp. in de Breisgau en in Saverne toe dat de vijand niet verder kon doorstoten (Der dreissigjährige Krieg im Elsass III, p. 404-405).

13 Tegen 6 augustus kwam de Lotharingse gouverneur François de l'Hospital, sieur du Hallier, in zijn legerkamp te Vrécourt (dep. Vosges) tot de conclusie dat het bolwerk La Motte alleen te veroveren was door middel van een volledige omsingeling (Gazette 1642, no. 104, dd. 16 augustus 1642).

14 Het leger van don Francisco de Melo en de Luxemburgse gouverneur Johan van Beck was eind juli de Schelde gepasseerd. In de nacht van 10/11 augustus vertoonde een voorhoede zich in de omgeving van Calais en Ardres (Gazette 1642, no. 104, dd. 16 augustus 1642).

15 In Keulen waren problemen gerezen bij de tenuitvoerlegging van het testament van Maria de' Medici.

16 Het conflict tussen Urbanus VIII en de hertog van Parma in de zaak van het hertogdom van Castro leek niet meer op vreedzame wijze op te lossen. De verovering van de plaats Mirandola zou betekenen dat de paus een steunpunt in de noordelijke regionen verwierf.

17 De kwestie van de Palts bleef een moeilijk bespreekbaar onderhandelingspunt. Op 12 juli nam de Engelse woordvoerder Sir Thomas Roe het besluit om te vertrekken. Diens voorbeeld werd nagevolgd door de andere gedelegeerden, waaronder de Deense resident Wilhelm Bidenbach von Treuenfels.

[p. 376]

partes fuerat, eum sequitur.¹⁸ Apud cardinalem Riceliacum sunt cardinales Bichius¹⁹ et Mazarinus. Frater regius adhuc Nizziaci.²⁰ Hispani praeter caetera arces Olinam non longe a Bethuno, Pompeianum non longe ab Hesdino in suam potestatem redegere.²¹ Electores, qui Francofurtum legatos misere, plane pacem volunt etiam sine Hispano.²² De comitatu Burgundiae a belli malis eximendo frustra adhuc sudant Helvetii.²³ Ducem Medinae-Sidoniae²⁴ audimus libertati suae restitutum in Hispania. Hazfeldius terras non tantum in quibus exercitum habet, sed et alias per excursus dure tractat; idem facit Guebrianus.²⁵ Rex Angliae in Lancastria non ita multum profecit. Nobilitas tamen magis magisque videt propositum plebis non esse e re sua.

H. Grotius.

18 Johan van Werth bracht met zijn Zwabisch-Beierse troepenmacht weer wat frisse energie in het keizerlijk-Beierse legerkamp van Hatzfeldt en de graaf van Wahl te Zons.

19 De pauselijke nuntius Alessandro Bichi die sinds 18 januari in Frankrijk toefde; vgl. no. 5605.

20 Gaston van Orléans hield zich nog steeds schuil in Annecy. Van hem werd een nadere verklaring over zijn aandeel in de samenzwering tegen Richelieu verwacht.

21 Twee niet te traceren forten. Volgens de Gazette 1642, no. 109, dd. 23 augustus 1642, voerden Spaanse ruiters snelle acties uit in het gebied tussen Calais, Lillers en Hesdin.

22 In Frankfort arriveerden de eerste afgevaardigden. De officiële ‘Deputationstag’ begon pas op 11 oktober.

23 De uitwerking van een wapenstilstandsverdrag voor de Franche Comté was onderwerp geweest op de onlangs in Baden gehouden landdag.

24 Gaspar Alonso Pérez de Guzmán, hertog van Medina-Sidonia, had als gouverneur van Andalusië meegewerkt aan het voorbereiden van een opstand in zijn land. Het plan werd verraden.

25 Het Frans-Weimarse leger van maarschalk Guébriant dat sinds kort te Holtun lag, kampte met ravitailleringsproblemen.

Lutetiae, V/XV Augusti 1642.

Constitueram omnia amicitiae officia colere cum legato regis Portugalliae, sed is ad me misit epistolam a residente Portugallico in Suedia, ut ait, scriptam, cum titulo ‘Illustri’.²⁶ Reges quidem ita scribunt legatis regiis, at non residentes. Est enim eorum scribere aut ‘Illustrissimo’, aut ‘Excellentissimo et illustrissimo’. Itaque ne dignitatem publicam laederem, officiis illis supersedi, donec a Sublimitate tua mandata habeam, quae rogo ne mihi desint in rebus dubiis. Forte videbor in his scrupulosior, sed minus sum quam alii mei gradus.²⁷

Rex scripsit Beaufortio, filio ducis Vindocinensis, ut ad se veniat et quae sibi cognita sunt testetur sub fide impunitatis. Putatur non venturus.²⁸

26 De Portugese ambassadeur Vasco Luís da Gama, graaf van Vidigueira, moet de brief ontvangen hebben van de resident João de Guimarães (Dicionário de História de Portugal VI, p. 96-100). Zie voor het Zweedse commentaar op deze zaak, no. 6013.

27 Ambassadeur Grotius hechtte grote waarde aan een correct gebruik van de titulatuur. In brieven die de Zweedse diplomaten Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius met elkaar wisselden, komen passages voor waarin aandacht wordt besteed aan Grotius' precisie op dit punt, bijvoorbeeld in een brief van Salvius dd. Hamburg 12/22 november 1641: ‘unum tantum monere debui, ut Excellentia vestra [i.e. Johan Oxenstierna] det domino Grotio titulum ‘Illustrissimi et excellentissimi’, et in literis ipsis ‘Excellentiae’: is enim proprius est omnium legatorum qui in summis imperiis mittuntur. Et accuratissime in iis regnis observatur quae in Europa pro cultioribus habentur, Batavia, Anglia, Hispania, Gallia; etsi enim Maiestas ipsa vocet eum ‘Magnificum et generosum’, alii tamen omnes istum alterum tribuunt. Si hoc non vult Excellentia vestra, inscribat literas Gallice: ‘ä monsieur/monsieur Grotius’, sed in ipsis literis ‘Excellentiam’ vocet. Hoc tantum idque pro confidentia nostra perofficiose monendum duxi’ (gecit. uit hs. Uppsala, UB, E 387, f. 300).

28 François de Beaufort (1616-1669), zoon van César de Bourbon, hertog van Vendôme, zou zich ingelaten hebben met de ‘samenzweerders’ Cinq-Mars en de Thou (DBF V, kol. 1069-1071). Op de brief die de koning hem op 23 juli vanuit Nemours schreef, gaf de hertog van Beaufort een ontwijkend antwoord (Lettres Richelieu VII, p. 34-35).

[p. 377]

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Inculpationes regis Cincqmartio obtrusae. Colloquium Grotii cum rege. Hispanica et Perpiniani obsidio. Germanica. Belgica. Colonienses corpus reginae mortuae tradere recusant, nisi aere soluto alieno. A Portugallico residente offensus, quod nomen ‘Illustris’, non ‘Excellentissimi et illustrissimi’ dederit.