Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 12

5145. 1641 april 15. Van N. de Bye.¹

1 Hs. Parijs, BN, Lat. 9722, f. 72-86. Oorspr. Mr. Nicolaes de Bye de Oude (1599?-november 1641) was een zoon van de Leidse burgemeester IJsbrand Pietersz. de Bye; Grotius noemde hem ‘cognatus’, maar welke verwantschap tussen hen beiden bestond, heb ik niet kunnen vaststellen. De Bye woonde in Alkmaar, waar hij Hester van Foreest (†1632), dochter van Adam van Foreest (1570-1640), had gehuwd; hij was in de jaren 1632-1633 kerkmeester van de Grote Kerk aldaar. Vgl. Navorscher 41(1891), p. 596v.; Nederl. Leeuw 33(1915), kol. 74, 231; P.C. Bloys van Treslong Prins-J. Belonje, Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden ... Noord-Holland, I, p. 25; J.H. Rombach, Invent. fam. arch. Van Foreest nos. 49, 55, 59, 85-87. Blijkens de onderhavige brief bevond De Bye zich reeds in Rotterdam bij Grotius, dat wil zeggen in de jaren 1613-1618. Grotius deelde bovendien mee dat De Bye ‘olim’ bij hem in Parijs woonde, infra no. 5168, en in de Briefw. van de jaren 1622-1624 (dl. II) is daarvan inderdaad sprake. Zie ook het album amicorum van Johan van Heemskerck met inscripties dd. 26 en 27 oktober 1622 van Grotius (f. 106), Nicolaes van Reigersberch (f. 113) en Nicolaes de Bye ‘ob peracti itineris memoriam’ (f. 139); hs. Den Haag, KB, 131 H 7. In Alkmaar maakte De Bye deel uit van een kring van vrienden die onder meer liefdadigheid jegens de armen beoefenden; vgl. zijn testament dd. 11 oktober 1641, hs. Alkmaar, GA, Not. arch. no. 133, f. 182. Grotius vermoedde dat De Bye mennoniet was (no. 5168), maar daarvoor zijn verder geen aanwijzingen gevonden. Wel stond De Bye in betrekking tot de collegianten; na zijn dood schreef de remonstrantse predikant te Alkmaar, Johannes Polyander, op 28 november 1641 aan Simon Episcopius: ‘Audisti, credo, dominum De Bye obiisse. Dominus Brenius, qui nihildum inaudiverat de ipsius morte, Alcmariam venerat, ut ipsum decumbentem ultimum fortasse inviseret, sed praeter expectatum obiisse Alcma-

[p. 225]

¹

Mijnheere ende waerde neeff,

't Sal uEd. mogelick vreemt duncken, dat ick nae soo veele jaeren gesweegen te hebben nu derf bestaen uEd. door mijn schrijven wat op te houden van andere affaren, die missch[i]en in uEd.^s oordel noodiger sijn. Maer kennende uEd.^s goet en Hollansch imborst, dat ick ver-

1 riae intellexit. Accedebat ad me una cum Leonardo Nicolai [sc. Bruyningh], qui mihi ultimum vale nomine De Bye dicebat. Inter alia incidebamus in sermonem de liberalitate in pauperes.... Monstri aliquid videntur hic aluisse hi homines, sed per mortem De Bye videntur omnia irrita. Leonardus, ut audio, dixit: ‘Iam rete nostrum ruptum est.’ Statuerant collegium erigere, in quo conferre de rebus sacris licuisset; quod meo iudicio schisma peperisset. Decedit etiam a nobis Leonardus Noortwicum, fortassis etiam decessurus a Reinsburgensibus. Nec id me male habet. Semel adfui De Bye aegrotanti, sed cum nondum esset metus mortis. Iam multo ante mihi significaverat se caetus velle relinquere, eo quod frequentatio eorum videretur sapere schisma. Ita semper varius et mutabilis fuit’; hs. Amsterdam, UB, coll. RK, M44. Vgl. J.C. van Slee, Rijnsb. collegianten, p. 74v.
De Bye had zich eerder met het vraagstuk van oorlog en vrede en de positie van een christen tegenover de overheid beziggehouden. Hij schreef aan Episcopius een uitvoerige brief ‘Over het hedendaeghs oorlogh-voeren’ dd. 14 december 1637, die tezamen met Episcopius' antwoord dd. 19 mei 1638 is opgenomen in Episcopius' verzamelde Predicatien (Amsterdam 1693), III, p. 1020-1029; vgl. hs. Rotterdam, GB, Rem. Gem. nos. 823-825. Op de onderhavige brief ontving De Bye geen rechtstreeks antwoord. Naar aanleiding van de brief schreef Grotius echter zijn Commentatio in Epistolam Pauli apostoli ad Philemonem (BG no. 1136) en voegde deze toe aan de nieuwe uitgave van De iure belli ac pacis van 1642; vgl. BG no. 571 rem. 5. Zie ook infra nos. 5168 en 5181.

[p. 225]

trouw noch niet veraert te weesen, heb ick minder schroom gehad 'tgeen van mij lange tijt gedreycht is geweest, nu eenmael in 't werck te stellen, te meer alsoo de oorsaeck die mij daertoe dringt, bij mij, soo ten insicht van uEd. als veele andere goetmeenende ende godlievende herten, van seer groote gewichte is. 't Is sulcks, dat nae die tijt dat ick met uEd. tot Rotterdam sijnde, eenige reeden hadde aengaende het magistraetsampt oft 'tgeen men houd dat daeraen vast is, het gebruyck van 't swaert soo om de goede te beschermen als om de quaeden te straffen, ick aengevangen heb tot mijn eygen oeffening ende naerder ondersoeck van de saeck, met ernstige gebeeden tot God om sijns geests hulp en verlichtinge, die hij ons door sijnen soone belooft ende oock geeft, iet van 'tgeen uEd. in sijn boeck van 't Recht van vrede ende oorloch² stelt, aen de christelicke wet te toetsen ende in geschrift te ondersoecken ende 'tselvige oock met eenige andere te communiceeren, haer advys daerop hoorende. Ende nae dat gedaen was, heb ick 't noch een geruymen tijt laeten bij mij rusten ende daernae wederom bij de hand genomen, op de argumenten bij uEd. gestelt sooveel mij doenelick was achtneemende, soodat ick 't om ende wederom gekeert ende nae mijnen kennisse, die, voor sooveel se nae waerheyt is, ick met danckbaerheyt erkenne alleen te hebben van den vader der lichten, door- ende weer doorsien hebbe. Maer en heb eyndelick niet anders conen mercken, als dat uE. tot groote schade van uEd: selver ende uEd.^s naesten staende houd dat het Evangely off de wet des Gesalfde het recht om te oorlogen niet gansch wech en neemt,³ dat is - indien ick anders uEd.^s meyninge recht vaet - dat het den christgeloovigen noch eenichsins geoorloft is te oorlogen volgens het natuyrlick recht, dat sulks - naer uEd.^s meyninge - altijt toegelaeten heeft, doch van God wel conde verbooden werden, jae, oock door den Gesalfde ten deele verbooden is, als uEd. op verscheyde plaetsen, ende onder die, rechts voor dese reeden daerover mijn bedenckingen vallen, claerlick te kennen geeft, seggende dat de Gesalffde, Math. 5 ende soo voort, niet als soommige meenen, de Mosaïsche wet uytleyt, maer dat hij sijne gebooden tegens die van Moses stelt; eensdeels voor sooveel die met de wetten van andere volckeren in 't straffen der misdaden eenige dingen gemeen hebben, ten welcken opsicht de wet een vleyschelick gebod genoemt wert off een wet der wercken, eensdeels oock voor sooveel deselve de suyverheyt des gemoets eyschen ende geseyt werden geestelick te sijn off het gemoet te verfroyen; alsoo oock de jooden

2 De Bye citeerde Grotius' De iure belli ac pacis in deze brief steeds in het Nederlands; hij maakte echter geen gebruik van een der toenmalige gedrukte Nederlandse vertalingen van het werk (BG nos. 619, 620).

3 De iure belli ac pacis I, cap. II. De Bye's kritiek is in het bijzonder gericht op § VII: Argumenta pro negante sententia ex Sacris Literis [an bellum cum iure Evangelico pugnet].

[p. 226]

de deuchden, die den christgelovigen afgeëyst werden, off aengepresen off bevolen sijn geweest, maer niet in sulcke hoochte noch breete.⁴ Derhalven heb ick naer lange uytstel mijn verstoud mijne bedenckingen over de argumenten die uEd. hiertoe bijbrengt, uEd. toe te senden om te sien off uEd. deselve meede met mij soodanige can oordelen te sijn, dat het seecker blijft dat den christgelovigen gansch geen gebruyck van 't swaert 'tsij tot bescherminge, 'tsij tot straffe geoorloft sij, maer dat se sulcks doende haer tegens den Heere besondigen. Want getoont sijnde dat de reeden, die uEd. bijgebracht heeft om te bewijsen dat de wet des Gesalfde het recht van oorloch niet t'eenemaal wech en neemt, crachteloos sijn, soo blijft mijns oordels - altijt bij uEd. - dat se dat t'eenemael wechneemt; te meer alsoo mijne bedenckingen oock die reeden meedebrengen, waerdoor sulcks bewesen wert. Ick weet wel met wie dat ick te doen hebbe, te weeten met een die rijck is in besit⁵ en in groote achting en eere bij de werelt, voorneementlick bij diegeen die 't swaert voeren, ende dat onder andere om die reeden dat 'tselve van uEd. nae haer meyninge soo wel verdeedicht wert, soodat de waerheyt, als se al bekent is, noch weynich plaets in uEd.^s herte door dese beletselen, selfs nae des Heere getuygenis, geschapen is te vinden. Maer ick weet oock dat ick te doen hebbe met een die wijs ende verstandich is en, soo ick vertrouw, voor alle dingen sijn gemoet voor God soeckt te reynigen, wanneer men uEd. sal conen aenwijsen datter feyl is, gelijck uEd. oock in 't eynde van sijn voorreeden te kennen geeft met uytgedruckte woorden.⁶ Derhalven, dat de waerheyt van ons alle moocht bekent werden, daerom is 't, dat ick God vierichlicke bidde, opdat deselve oock van ons beleeden ende beleeft sijnde wij ons selven ende andere mochten behouden.

Mijne bedenckinge dan op de eerste bewijsreeden, in 't begin van de sevende deelinge van 't 2^e cap. ende 1^e boeck, is dese: dat het eerste van de drye dingen die uE. seyt dat wij uyt de plaetse 1^e (T)im. 2:1,2,3 te leeren hebben, in des apostels woorden duydelick vervaet is; maer het tweede vint men niet noch oock het derde. Aengaende het 2^e, schoon genomen dat men uEd. toestond dat dese woorden, ‘opdat wij een vreedsaem ende stil - off gemoedich - leven leyden’, behoorden verknocht te werden met dese die even voorgaen, ‘die in uytsteeckentheyt sijn’, is 't wel soo, dat daeruyt volgen sal dat sommige in uytsteeckentheyt sijn, opdat wij een vreedsaem ende stil leven leyden, voor dewelcken wij bidden ende oock schuldich sijn Godt te dancken; maer niet dat, dat de soodanige gelovigen sijn. Jae, terwijl den apostel, reeden gevende waerom hij haer sulcks gebiet, seyt dat het Godes behaechelicke wil is dat alle menschen salich werden ende tot de kennisse der waerheyt comen,⁷ dat geeft mijns oordels duydelick te kennen dat de soodanigen daertoe noch niet gecomen en waeren. Maer soo men dese voorgeseyde woorden op de geheele vermaeninge past, dat mijns oordels oock soo behoort te geschieden, te weeten in dusdanigen sin: bidt en danckt voor alle menschen, oock voor diegeen die in uytsteeckentheyt sijn, opdat ghij u vreedsaem, stil, gemoedich ende onderdaenich betoont in alle etc., soo is des apostels meyninge van de uwe seer veel verscheelende. Ende dese sin compt met veele andere reeden, soo van Pauwls als d'andere apostelen, t'eenemael overeen ende slaet oock op 'tgeen den apostel in 't leste van 't voorgaende cap. seyt van Alexander ende Hymeneüs, dat se lasterden.⁸ Dat ick het Griex woort ἡσύχιος door stil off gemoedich vertaele, heb ick geleert van alle de oversetters die ick gesien hebbe, uyt het volgende 11^e en 12^e vers: ‘De vrouw leere en sij in stilheyt ende onderdaenicheyt’, oock 2^e Thess. 3:12; 1 Piet. 3:4. Dat Justinus Martyr bid off wenst dat de koningen tegelijck met haer konincklicke macht oock een wijs gemoet of gesond verstand becomen,⁹ is te prijsen; maer dat en bewijst

4 De iure belli ac pacis I, cap. II § VI, 3-5.

5 De Bye was vermoedelijk rijker dan Grotius: na zijn dood erfden zijn dochters Maria en Hester ieder een kapitaal van omstreeks 100.000 gulden. Vgl. hs. Alkmaar, GA, fam. arch. Van Foreest no. 86.

6 De iure belli ac pacis, Prolegomena § 61.

7 1 Tim. 2:4.

8 1 Tim. 1:20.

9 Justinus Martyr, Apologia I, 17 (Migne, PG VI, kol. 354), door Grotius geciteerd in De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 1.

[p. 227]

niet, dat des apostels meyninge soodanich is, als uEd. ten 2^e stelt. Siet sijn wensch op die kennisse der waerheyt, daervan den apostel alhier spreeckt ende de Heere tot Pilatus seyt dat hij gecomen was om te getuygen,¹⁰ deselve, gelijck se alle menschen leert, de oppermachten onderdaenich sijn, soo gebiet se oock aen allen sonder onderscheyt dat se soo gesint sullen sijn als de Heere was, dewelcke God gelijck sijnde, dat voor geen rooff geacht heeft noch als soodaenich hem gedient heeft, maer hij heeft hemselven verneedert ende vercleynt, aenneemende de gedaente eens dienstknechts, ende in 't wesen eens menschen is hij onderdaenich geworden tot den doot des cruyces toe, Phil. 2:6,7,8. Is 't van noode geweest dat hij sijne goddelicke macht en eere, hem van den Vader gegeven, aen d'een sijde soude stellen om dien dienst, daertoe hij hem gesonden had, te volbrengen, waerin wij genoodicht en gero[e]pen sijn hem te volgen, hoeveel te meer moeten wij die heerschappij ende hoocheyt afgaen, die, hoewel se haer macht van Godt heeft, evenwel uyt den sin des vleysch voortcompt ende daerin oock haer stut en steun neemt. Waertoe de Heere oock sijne discipulen, dusdanige heerschinge beoogende, vermaent, seggende dat se soo onder malcander soude sijn, gelijc(k) hij onder haer was, die niet gecoomen was om gedient te worden, maer om te dienen etc., Mat(t). 20:25.¹¹ Jae, 'tselve beveelt hij haer wel uytdruckelick, Luc. 22:26, verwerpende het heerschen ende macht-plegen der koningen ende grooten, die weldaeders genoemt werden.¹² Sooveel nu het 3^e belanckt, dat valt met het 2^e, behalven dat het oock in des apostels woorden - als nu geseyt is - niet gevonden wert; dienvolgende en valt hier niets te leeren uyt Rom. 13.¹³ 't Is soo dat den 2^e Psalm de koningen ende machtigen vermaent om dienaers des Gesalfde te worden; maer sullen die sijn, daer hij is, soo moeten se hem volgen en haer eygen leven hat(en), Joh. 12:26, hij die hemselven, de Heere sijnde, geboogen heeft onder de macht van dese were(lt) ende door dien wech deselve overwonnen en ten toon gevoert heeft, Col. 2:15. Alle die met he(m) verheerlickt wil sijn, moet met hem lijden, dat is, moet onschuldich het leed verdragen sonder wederom eenich leed, al is 't dat hij daertoe macht heeft, aen iemand 'tsij straffende, 'tsij beschermende, aen lijff off leven, naer den regel en wetten der wereltlicken macht te vergelden ende dat den aert ende natuyre van het rijck des Gesalfde ende sijne onderdaenen soodanich is, getuycht uEd. selver onder andere in 't 2^e boeck, 22^e cap., 14^e deelinge, seggende: ‘Het rech(t) dat de apostelen hadden om te oordelen, alhoewel 't op sijn wijse oock tot aertsche dingen hem streckten, was 't nochtans om soo te seggen van een hemelsch ende geen aertsch verstand, dat gepleech(t) most werden, als wij weeten, niet door 't swaert en roede, maer door 't woort Gods, in 't algeme(en) voorgestelt, eyndelick oock door geen natuyrlicke wraecke, maer door soodaenige die de natuyr overtreffen ende dienvolgende uyt God voortquamp. De Gesalfde selfs, van wien alle ecclesiastycke - 'twelck voorwaer niet anders en can sijn als christelicke - macht sijn oorspronck heeft, wiens leven de vergadering der christgelovigen, voor sooveel se soodanich is, tot een voorschrift voorgestelt is, heeft ontkent dat sijn rijck van dese werelt was, dat is, van soodaenigen aert als andere rijcken sijn, daerbij voegende dat het andersins soude gebeur(t) hebben, dat hij nae de wijse van andere koningen behulp van soldaten gebruyckt soude hebben. Ende al wat hij gedaen heeft, heeft hij nae 't recht van sijn macht gedaen, niet door menschelicke, maer goddelicke cracht.’ Ende wat lager: ‘Ende hieruyt blijckt dat de bisschoppen, voor sooveel sij soodanich sijn, geen recht en hebben om menschelicker wijse over menschen te heerschen.’¹⁴ Waerom doch anders, als omdat sij gelovigen ende leeden des Gesalfde sijn, gestelt om sijn cudde te weyd(en) ende andere leeden tot een voorbeelt te sijn, om deselve tot naevolginge te verwecken, soo wandelend(e) als de Heere gewandelt heeft? Hiervan en kan men de koningen, soo se salich willen werden, niet uytsluyten. Ende wat is doch dat geseyt, dat de koningen God sullen dienen, als koning.¹⁵ Sullen se dan het christelick weesen afleggen off

10 Joh. 18:37.

11 Bedoeld is Mt. 20:28.

12 Lc. 22:25.

13 Rom. 13:4, door Grotius geciteerd in De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 2.

14 De iure belli ac pacis II, cap. XXII § XIV, 3.

15 Augustinus, Contra Cresconium III, LI, 56 (Migne, PL XLIII, kol. 527) en id., Epist. CLXXXV, V, 19 (Migne, PL XXXIII, kol. 801), geciteerd in De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 2.

[p. 228]

het gelove voor die tijt aen d'een sijde sette(n); soo niet, waertoe dese uytsondering? De heer vermach wel iet anders als de knecht, de vader als het kind; maer d'een blijft in alles den Gesalfde evenwel soo wel onderworpen als d'ander. Ende 'tsij vader, 'tsij heer, alle dienen se den Heere uyt den gelove ende volgen hem nae op sijne voetstappen. Ende soo sij daervan comen te wijcken, en sal haer haer macht, die van de Heere meede sal geoordelt werden, in dien dage niet conen verschoonen. Terecht vrae(g)den den huysman, als den wereltlijcken prins verlooren ginck, waer dan den geestelicken prelaet soude blijven?¹⁶ Derhalven can van mij de getuygenis van Augustinus niet aengenomen werden, die selffs niet gelooft wil sijn, als daer hij met de Schrift accordeert.¹⁷ Ick bidde uEd. als mijn vrund die mij lief en waert is, bedenckt uEd. doch eens, wat vordel het pleegen van de macht der koningen, die van der aerden aertsch is, can geven in 'tgeen dat hemelsch en geestelick is, soo die niet daernae gansch en gaer geboogen wert. Gedenckt doch dat den apostel, 1 Cor. 1:26,¹⁸ seyt dat Godt het sotte, geringe ende verachte deses werelts vercoren heeft, opdat hij 't wijse, welgebooren ende machtige soude beschaemen. Wat vruchten de keyser Constantijn ende sijne naecomelingen door het invoeren en pleegen van haer macht in Godes gemeente voortgebracht hebben, heeft uEd. terecht getuycht in 't begin van sijn seste boeck van de Christelicken ofte waeren godsdienst,¹⁹ hier onnodich te verhaelen. Daerom ick voortgae tot uEd.^s 2^e bewijsreede,²⁰ genomen uyt Rom. 13.

Vooreerst moeten wij vaststellen, als uEd. oock seyt in 't volgende 4^e cap., 4^e deelinge, dat hier niet alle[e]n van de macht, maer oock van de menschen die soodanige macht hebben, gesproocken wert, denwelcken, als se al quaet en boos sijn, wij evenwel soowel als God moeten onderworpen sijn sonder ons daertegens met gewelt te versetten om haer leed te doen off te krencken. Den soodaenigen dan sijn wij gehoorsaemheyt en eere schuldich; want die haer wederstaet, wederstaet Godes ordinantie die haer macht gegeven heeft,²¹ dewelcke hij oock toestemt en goedtvind datser sijn sal, gelijck een pottebacker, de saeck sulcks vereyschende, goetvind te maecken ende een huysvader te hebben vatten tot allerley gebruycke;²² off oock, als de Heere tot Pilatus seyt dat hij geen macht tegens hem en soude hebben, 't en waer se hem van boven waer gegeven geweest, Joh. 19:12;²³ ende oock Act. 4:27, daer geseyt wert dat Herodes ende Pilatus met de volcken tegens den Gesalfden vergadert waeren om te doen 'tgeen Godes hand en raed tevooren beslooten had te sullen geschieden, soodat ick uEd. toestae al 'tgeen uEd. hier eyst ende meer. Maer daeruyt volcht, tegens uEd., dat Godt wel dingen wil en besluyt, oock ordineert, die hem tegens sijn ende voorneementlick tegens sijnen wille, tot salicheyt der menschen in den Evangely geopenbaert, alhoewel 'tselve is tot vordering van sijn voorneemen, nae 'twelck hij de menschen aldaer roept die hij wil dat daeronder oock sullen buygen ende van herten onderdaenicheyt betoonen met alle eerbiedicheyt om sijnentwille, wiens macht en heerlickheyt door onse swackheyt gevordert wert, als t'allen tijden in alle heyligen, maer voorneementlick in den Gesalfde ende sijne apostelen met alle haer naevolgers gebleecken is. Want hierdoor wert ons gelooff beproeft en geloutert ende tot sijns naems loff en prijs volcomen heerlick gemackt, als wij onder andere getuygenissen dat claerlick sien in den eersten brieff van den apostel Pieter.²⁴ Soo en can uEd. dan uyt de onderdaenicheyt en eere die den apostel alhier eyst, niet bewijsen dat dese macht met Godes wille, ons in den Evangelio geopenbaert, niet strijdich is. Dat uEd. noch seyt dat se niet alle, die ten tijden des apostels d'oppermacht ofte het gebruyck van 't swaert bedienden, van de christelicke godvruchticheyt vreemt sijn geweest, can men uEd. wel toegeven - hoewel 't onseecker is - ende nochtans

16 De bron van dit citaat is niet teruggevonden.

17 Evenzo Grotius in zijn Annotationes in libros Evangeliorum (BG no. 1135), f. A2 recto.

18 Bedoeld is 1 Cor. 1:27.

19 De veritate religionis christianae VI, 1.

20 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 3-4.

21 Rom. 13:2.

22 Vgl. Rom. 9:21-23; 2 Tim. 2:20-21.

23 Bedoeld is Joh. 19:11.

24 1 Petr. 1:7.

[p. 229]

blijft het ondertusschen vast dat 'tselve met de wille Godes ons in sijnen sone verclaert strijdich is. Want conden der, als Pauwls onderweech verclaert, in 't huys des Heeren vaten ter oneeren gevonden werden,²⁵ hoeveel te meer eenige die aen de hoocheyt ende het gebruyck van 't swaert voor een tijt bleven hangen? Het rijck der hemelen versaemelt met de goeden oock quaeden, dewelcken soo se haer niet en reynigen van alle besmettinge, eyndelijck t'sijner tijt uytgeworpen sullen werden; soodat het exempel van Sergius²⁶ noch oock het sproockje van der Emesseenen koninck²⁷ - als van beyde al beweesen waer 'tgeen uEd. begeert - in dese saeck niet geven soude. Belangende dat uEd. seyt, dat dat de questie niet en is, off de persoonen godloos sijn, is recht. Want hoedaenich die sijn, moet men se gehoorsaemen. Maer off haer ampt godlos sij, 'twelck uEd. houd dat van den apostel ontkent werd, omdat hij 't Gods ordinatie noemt,²⁸ oock in die tijt, dat, seg ick, en is onder ons de questie oock niet. Want van 't gebruyck van 't swaert ondersoecken wij niet off 'tselve godloos is in de overheyt, maer off 't niet en strijd met de volmaeckte wet des levens die in Jesu onsen Heere is, die ons beveelt onder den andere daernae te staen, dat elx de minste ende eens anders dienaer sij,²⁹ niet als de koningen en princen in hoocheyt en met gewelt, maer als de Heere met barmherticheyt becleed, in swackheyt, verneedering, weere- en wrackeloosheyt en gewillige lijtsaemheyt,³⁰ sijn siele gevende tot een rantsoen voor veelen,³¹ gaeren vergevende, gelijck ons God in den Gesalfde vergeven heeft.³² Soo dan Nero off Agrippa gelooft ende dienvolgende haer onder des Gesalfdes wetten begeven hadden,³³ sijns geests deelachtich geworden sijnde, most haer gemoet soo wel als dat van alle andere gelovigen vernieuwt sijnde, naer deselve gerechticheyt ende heylicheyt gestaen hebben, haer overgevende ten dienst van andere, oock de minsten der gelovigen, nae 't exempel ende bevel haers Heeren, 't en waer se verworpelick geweest waeren; maer waer waer dan de keyserlick hoocheyt en macht off oock de konincklicke gebleven! Most se niet tegelijck met het gebruyck van 't swaert verdwijnen?

Mijne bedenckinge over uEd.^s derde bewijsreeden³⁴ is dese, dat ick wel wil toestaen dat het Godes wille niet en is geweest, dat de jootsche soldaten door de leere van Jan de Doper van den oorloch soude afgetoogen werden. Sij conde Godes gramschap ontvlieden, volbrengende 'tgeen hij voor die tijt van haer eyste, te weeten boete en soodanigen leven dat daermeede overeenquamp, siende op de overtredingen tegens de wet begaen om alsoo den Heere, die 't waere licht was,³⁵ door den gelove te ontfangen. Maer daeruyt en volcht niet dat, naedat de Heere ons geopenbaert heeft wat hij van den Vader gehoort en geleert hadde, het noch vrijstaet de quaede te straffen ende die met gewelt te dwingen ofte tegens te staen door 't swaert. Want oft 't al waer is dat de Heere door een gelijcke aenvanck sijn predickinge begint als sijn voorloper,³⁶ oock dat het rijck des hemelen met de predickinge van den Dooper aengevangen heeft³⁷ off dat de apostelen wel, als hij, den doop der bekeeringe tot vergevinge der sonden gepredickt hebben³⁸ ende 'tgeen uEd. noch meer stelt, soo en volcht daeruyt niet, dat het gebruyck van 't swaert met de vorder leere des Gesalfdes ende sijner apostelen can bestaen. Vorder oock toegestaen sijnde dat den Dooper hemselven van de Heere niet en onderscheyt door de verscheydenheyt der gebooden, soo en bewijst dat niet dat Jesus hierin va(n) hem niet en verscheelt. Maer nu soo heeft hij oock getuycht dat diegeen die nae hem comen soude, doch voor hem was, niet alleen diegeen was die met vier en geest soude doopen,³⁹ daerop oock een naer-

25 Rom. 9:21-23; 2 Tim. 2:20-21.

26 Act. 13:6-12.

27 Abgar, koning van Edessa in Noord-Syrië, zou in correspondentie met Christus hebben gestaan om hem te verzoeken naar Edessa te komen; vgl. Reallex. f. Antike u. Christentum IV, kol. 588-593. Grotius verwees naar deze legende in De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 4; in de edities van voor 1642 is daar de spelling ‘Emessa’ gegeven.

28 Rom. 13:1.

29 Vgl. Mt. 20:26-27; 23:11; Lc. 9:48.

30 Eph. 4:2; Col. 3:12.

31 Mt. 20:28; Mc. 10:45; 1 Tim. 2:6.

32 Eph. 4:32.

33 Vgl. Act. 26.

34 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 5; Grotius nam daar Lc. 3:14 als uitgangspunt.

35 Joh. 1:9; 1 Joh. 2:8.

36 Mt. 3:2 en 4:17.

37 Mt. 11:12; Lc. 16:16.

38 Mc. 1:4; Lc. 3:3; Act. 2:38.

39 Mt. 3:11; Mc. 1:8; Lc. 3.16.

[p. 230]

der kennisse moste volgen, maer dat dense(lve) van den hemel quamp, getuygende 'tgeen hij gehoort en gesien hadde, daer hij, die van der aerden was, van der aerde sprack, Joh. 3:31,34. Ende daerenboven getuycht dese evangelist in 't l^e cap. dat niet den Dooper, maer Jesus, de eenich gebooren d(es) Vaders, het waere licht is, dat alle menschen verlicht, comende in de werelt; dat wij in sijn naem geloven moeten ende dat alle die daerin gelooven, macht krijgen kinderen Gods te werden; dat wij alle uyt sijn volheyt genade voor genade ontfangen hebbe, terwijl door hem de genade en waerheyt voortgecomen is⁴⁰ ende soo voort. Waervan sijn leere geensins can uytgesloote werden, soo moet dese oock seer veel van d'ander verscheelen. Vorder, al is 't dat het rijck der hemelen gewelt heeft geleeden van de dage des Doopers aen,⁴¹ soo en is nochtans de wet des levens, die ons verlost van het licha[e]m der sonden ende des doots, Rom. 8:2, niet door hem die alleen daervan getuygde,⁴² maer in den Gesalfden, in denwelcken God gewilt heeft dat alle schatten der wijsheyt ende kennisse soude wonen.⁴³ Tot denwelcken de soldaten die haere behoudenis lieffhebben, comende hooren sullen: ‘Daer was geseyt, haet u vijand. Maer ick seg u, hebt u vijanden lieff; doet se wel, die u haeten; segent se, die u vloecken.⁴⁴ Die sijn cruys niet op en neemt en mijn naevolcht, is mijns niet waerdich.⁴⁵ Alle die 't swaert neemt, sal door 't swaert vergaen.’⁴⁶ Dit en wat dies meer is, en heeft den Dooper noyt geleert, maer hij alleen die rechtveerdig sijnd(e) voor den godloosen gestorven is,⁴⁷ die haer tot naevolginge geroopen heeft,⁴⁸ denwelcke oock macht gegeven is dengeenen die als se haer al wreecken conen, uyt liefde tot Godt haer naesten garen onschuldich lijden, van den dooden op te wecken en het leven te geven.⁴⁹ Kan iemand soo recht gestelt sijn ende hemselven evenwel verplicht laeten om op 't bevel van een ander, dickwils boos en quae(t), sijn naesten met het swaert te slaen, voor dewelcke de Heere soo wel gestorven is als vo(or) hem?⁵⁰ Can men die volgen, wiens rijck van dese werelt niet en is ende daerom wij oock van dese werelt niet sijn - want hij ons daervan door sijn verkiesinge afgesondert en tot sijn eygen gemaeckt heeft⁵¹ -, ende wederom, alsoff wij de werelt toebehoorde, voor dat rijck ende de besitters van dien strijden ende in plaets van 't cruys op te neemen, 'tselve weeren, soolang alsser eenige macht daertoe bij ons is? Wat isser niet al van den Heere ende sijn apostelen geleert, dat hier regelrecht tegens strijd, dat noyt den Dooper in sijn gedachten is gecomen? Soo can men dan wel seggen nae waerheyt dat Jan den Dooper een brandende keerse was⁵² en volcome in sijn graed, hebbende dat met de sonne gemeen, dat se beyde lichten, maer ondertusschen soo veel van malcander verscheelende, als wij weeten. Ende bij 't licht van de kaerse blijft veel verborgen ende onbestraft, dat het licht der sonne openbaer en strafbaer stelt.

Over uEd.^s vierde bewijsreeden⁵³ is dit mijne bedenckinge, dat de swaericheyt die uEd. hier belieft soo groot te maecken, lichtelick verdwijnt voor diegeen die oogen hebben om te sien. Want die wet, die de straffe der quaeden ende bescherminge der goeden die door 't swaert geschiet, afleert, leert oock de straetschenders en rovers van haer quaetdoen afstaen en sonder wet uyt den gelove rechtveerdich leven, 2. Thim. 1:9.⁵⁴ Sij weert de boosheden ende schelmstucken immer sooseer als de straffe ende tegenweer derselver in alle diegeen die gesint sijn haer door den gelove ganschelick deselve te onderwerpen. Daer dan 't eene verdwijnt, en can 't ander niet blijven. Die de misdaet door 't swaert niet en straft noch 'tselve aengrijpt tot bescherminge, omdat het de Heere verbiet, die en mach oock niemand verongelijcken off hem tot ontucht begeven, off hij wert door deselve wet als door 't licht openbaer ende overtuycht; ende vermaent sijnde van andere, die 'tselve gelove deelachtich sijn, ende niet hoorende, wert hij gestraft nae deselve wet in de cracht des Geests ende naem des Heeren, Cor. 5.⁵⁵ In alle die-

40 Joh. 1:9,12,14.

41 Mt. 11:12; Lc. 16:16.

42 Joh. 1:8.

43 Col. 2:3.

44 Mt. 5:43-44; Lc. 6:27-28.

45 Mt. 10:38.

46 Mt. 26:52.

47 Rom. 5:6.

48 Mt. 10:38; Mc. 8:34; Lc. 9:23; 14:27.

49 Vgl. Joh. 5:24-29.

50 Rom. 5:8; 14:15; 1 Cor. 8:11.

51 Joh. 15:19; 17:14, 16; 18:36.

52 Joh. 5:35.

53 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 6.

54 Bedoeld is 1 Tim. 1:9.

55 Bedoeld is misschien 1 Cor. 5:3-5.

[p. 231]

geene die nu gansch off ten deelen anders gesint sijn en blijven, en doet dese wet oock geen wercking. Ende daerom, gelijck veele van die in haer boosheyt en ontucht blijven, soo blijft oock in veele van haer de genegentheyt om haerselven ende andere daervoor te beschermen. Want de dusdanigen en sijn niet alle quaetdoenders en straetschenders. Dat nu de sone Godes gecomen is om soodaenigen gestaltenis onder sijne gelovigen in te voeren, als noyt voor die tijt van iemand gehoort of bekent was, hoewel 't voorheene van veele propheeten betuycht, gehoopt en gewenst is geweest, is claerder als dat ick sulcks, voorneementlick aen uEd., van noode hebbe te bewijsen. Ende daertoe heeft hij den sijnen geopenbaert 'tgeen noyt oore gehoort of ooge gesien hadde off in 's menschen herte gecomen was.⁵⁶ Ende niet alleen heeft hij 't haer geopenbaert, maer haer oock daertoe genoodicht dat sij 't souden geloven, aenneemen ende beleven ter salicheyt. Daer dit dan sijn plaets greep, daer most oock een nieuwe gestaltenis onder de menschen ontstaen. Waerover oock gevolcht is, dat men gesien heeft dat die tevooren vreemt van malcander waeren, een hert en siel geworden sijn, geen dinck voor haer eygen houdende, maer alles als gemeen goet garen meededeelende aen diegeen die gebreck hadde.⁵⁷ Veele hebben haer verheucht en geroemt in verdruckinge en lijden.⁵⁸ Ende vervloeckt sijnde, hebben se gesegent; vervolcht, gebeeden voor haere vervolgers;⁵⁹ garen gevende oock den ondanckbaren ende quaden, garen vergevende, niemant oordeelende,⁶⁰ haerselven niet wreeckende noch verongelijckt sijnde, niet dreygende, maer bevelende de wraecke dengeenen die rechtveerdich oordeelt,⁶¹ hebben se gesocht hare siele in gedulsaemheyt te besitten, die overgevende door goede wercken in de handen van haren getrouwen schepper.⁶² Ende hebben altijt dat besorcht, dat se noyt van 't quaede, maer 't quaet van haer door weldoen mocht overwoonen worden.⁶³ Ende dit en was niet uyt dwang of noot, al[s] sij niet anders en conde - als uEd. selver ergens aenwijst -, maer vrijwillich uyt den geloove des soons Godts, die haer alsoo geleert heeft ende voorgegaen is. Dese hebben voorwaer niet gevreest, als uEd. hier doet, dat soo doende het quaet de overhandt soude neemen of als een sundtvloet in ongebondenheyt overvloeyen. Veel min hebben se malcander daerom moedeloos gemaect tot het lijden off tegen de tegenweer opgehitst; maer ter contrary, versekert sijnde dat dit het eenyge middel is om alle quaet uyt der menschen herten, soo sij daernae luysteren willen, uyt te roeyen, hebben se malcanderen met veele reden ende gelijcke voorganck soecken te verstercken, te vertroosten ende te vermanen om doch in 't onschuldich lijden niet te beswijcken,⁶⁴ maer stantvastelijck te volharden, siende op het eynde ende uytcomst des Heeren.⁶⁵ Dit is den regel der wijsheyt ende wech der salicheyt, die van boven is ende van de groote deser werelt onbekent, een cracht der salicheyt, alle die se gelooven ende aennemen, toesiende dat se lijden als christenen, dat is, dat sij uyt den geloove des soons Godts een goede consiëntie hebben voor God en voor de menschen. Want het is genade bij God weldoende ende leet ontfangende, met lijtsaemheyt te verdragen, 1 Piet. 2:20.⁶⁶ Waermede oock ten deele overeencomt 'tgeen uEd. seyt in sijn Christ. godsdienst, fol. 106: ‘De wet des Gesalfde verbiet t'eenemael het ongelijck dat of door woorden off door wercken begaen is, te vergelden, opdat wij de boosheyt, die wij in andere verwerpen, niet wederom voor goet kennen met die nae te volgen’.⁶⁷ Dat uEd. aldaer op perticulieren persoonen siet, is waer. Maer 't is mij genoch, dat uEd. naer waerheyt bekent dat de wet van den Gesalfde in 't algemeen spreeckt, die oock de koningen ende alle andere machten in hemel off op aerden onderworpen sijn en schuldich nae te coomen, soo sij het wee, dat andersins haer soowel als alle andere nakende is, ontgaen willen. Is 't niet soo dat, indien der vrese is dat de bosheyt overvloeyen sal door de hoope van ongestraft te blijven, soo most het

56 1 Cor. 2:9.

57 Act. 4:32-35.

58 Rom. 5:3.

59 Mt. 5:44; Lc. 6:28.

60 Lc. 6:30,35-38.

61 Rom. 12:19; 1 Petr. 2:23.

62 1 Petr. 4:19.

63 Rom. 12:21.

64 Vgl. Act. 15:32.

65 Vgl. Jac. 5:11.

66 Bedoeld is 1 Petr. 2:19; vgl. 1 Petr. 3:16-17.

67 De veritate religionis christianae II, 12; De Bye citeerde de editie die eind 1640 bij Maire te Leiden was verschenen (BG nos. 952-953).

[p. 232]

dan sijn, wanneer de overheyt arger als straetschenders ende roovers den goeden ende onnoselen, die sij behoorden te beschermen, selver op 't lijff valt? Wat leert ons Gods geest in sulcken gevalle? Dat weet uEd. ummers wel; dat weeten oock alle geloovigen, als in 't volgende 4^e cap. 7^e deele bij uEd. te sien is. Ende indien 't soo noodich is, dat het quaet oock door de geloovigen met het swaert geweerd wert, waerom oordelt uEd. dat het haer ongeraden, jae, onbetamelijck is, haer in die diensten in te dringen, daer men over 't bloet oordeelt ende hemselven tot een God onder de menschen stelt,⁶⁸ in wiens handen het recht van doot en leven sijner medeborgeren staet, gevende voor reden, dat de Gesalfde seyt dat het gevaerlick is van andere te oordelen, doordien wij wederom gelijcke oordel te verwachten hebben; 'twelck hier t'eenemael op siet, seyt uEd.? Daerenboven, indien dit onbetamelijck is, omdat het gevaerlijck is van een ander te oordelen, als uEd. seyt, hoeveel te meer hebben wij ons dan daervan te wachten, die weten dat de Heere niet alleen en seyt dat het gevaerlick is, maer oock dat wij 't niet en sullen doen? Wat mach uEd. doch bewecht hebben dese bewijsreeden alhier tot een beschuldiging der onnoselen in te voeren tegens die manier van leven, die uEd. selver, meer als op een plaets, bekent staet dat se ten hoochsten uytmuntende, volcomen prijselijck ende God behaechgelijck is; als onder andere in de volgende 9^e deele?⁶⁹ UEd. heeft quansuys gevreest, dat het soude konen gebueren, dat alle menschen den Heere souden mogen comen te geloven in dit stuck ende in de reste niet. Ick en can niet verswijgen dat dese uEd. reden mij dickmael bedroeft gehadt heeft, wetende dat het niemant niet licht sal vallen het quaet goet ende goet quaet genoempt te hebben. Ende al dat ick hier geseyt hebbe tot wechneeminge van dese swaricheyt, bij uEd. voorgestelt, is in het Evangely niet wijtloopich ende duysterlijck - als uEd. meent⁷⁰ - te kennen gegeven, maer met corte, bondige ende claere woorden, die ter saecke dienen, ende dat oock doorgaens voor alle diegeene die daernae begerich sijn. Waerom het gansch onnodich is, dat de wijtloopige woorden ingebonden of de twijffelachtige bequamelick uytgeleyt, maer allenelick dat se door den geloove in eenvoudicheyt des herten aengenomen werden. Ende off dat misschien hier of daer van noode waer, soo is 't vooral van noode, dat de woorden des Geests, die selver geest en leven sijn, door denselven geest verclaert werden ende niet nae den sin des vlees, uyt eygen verstant geboogen;⁷¹ vooral niet nae dien regel die uEd. het recht der natueren noempt ende daeronder alles wilt trecken dat van diegeene die onder de heydenen de naem van wijsen gehadt hebben, de natuer toegeschreven is, ende dat om de ongemacken die ons anders naeckende sijn in het vleys, te ontgaen. Want wij weten dat het vleys niet en verstaet wat des geests is noch oock denselven can onderwerpen sijn, alsoo sulcx hem sotheyt dunkt, 1 Cor. 2, cap. 13,14,15. Ick gebruycke groote vrijmoedicheyt tegens uEd., omdat de lieffde mijns Heere mijn drinckt ende te meer omdat ick wel weet dat dit ende wat dies meer is, uEd. niet onbekent en is. Is het andere gebeurt, als uEd. schrijft in sijn Christelicke godsdienst, fol. 136, ‘dat se niet willen dat hetgeen tegens haer genegentheyden strijt, waer sal schijnen om dies wille, dat het haer hart valt de eer ende andere gemacken niet te achten, 'twelck gedaen most werden, soo sij aennemen 'tgeen van den Gesalfde verhaelt wert, ende daerom oock sijn gebooden souden moeten gehoorsamen.’⁷² 't Can ons, al is 't dat wij sijn naem belijden, oock gebueren. Daerom wij malcanderen hebben te waerschouwen als ons selven ende wederom garen waerschouwinge van malcander te ontfangen.

Mijne bedenckinge over de 5^e bewijsreden⁷³ is dese. Dat de Mosaysche we(t), ende voorneementlijck in dat deel daerop uEd. hier wil gesien hebben, selffs voor de jooden heeft beginnen op te houden oock van 't begin des Evangelium(s) aen, blijckt onder anderen bondich en claer daer, daer de Heere seyt: ‘De wet en propheten sijn tot op Jan toe. Van dien tijt wert

68 De Bye schreef hier in margine: ‘2^e boeck, 20^e cap., 16^e deel.’ Grotius citeerde aldaar Mt. 7:1.

69 De iure belli ac pacis I, cap. II § IX.

70 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 6.

71 Vgl. Joh. 6:63; Rom. 8:5-7.

72 De veritate religionis christianae II, 22; het citaat bevindt zich aldaar op p. 137.

73 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 7-8.

[p. 233]

het rijck der hemelen vercondicht,’ Math. 11, cap. 13. Wat was doch in dese vercondinginge begrepen. Was 't niet den doop tot boete ende vergevinge der sonden? Conde oock de wetten waerdoor de misdaden gestraft werden, lange bestaen met die vergevinge? Ende de Heere gecomen sijnde, heeft hij niet alleen vergevinge van alle sonden vercondich(t) ende aengeboden, maer oock bevolen dat men van gelijcken sijn naesten, die tegen ons gesondicht heeft, soude vergeven, Math. 6. cap. 15; 18:35, met dreygenge, soo men 't niet en doet, dat ons de sonden, al vergeven sijnde, wederom sullen toegerekent worden, jae, al waer 't dat iemant tseventich mael seven mael wederom tegens ons comt te misdoen ende hij seyt dat het hem berout, soo wil hij oock dat men 't hem vergeven sal.⁷⁴ Ende soo 't gebuert, dat hij halsterrich blijft, seyt de Heere niet dat men hem sal straffen naer de wet van Moses, veel min van Justinianus off andere. Maer, seyt hij, ‘laet hij u sijn als een heyden of tollenaer.’⁷⁵ Derhalven is 't soo veer van daer, dat de Heere nergens soude spreecken van 't ophouden van de straffe des wets, dat dit een van de principaele punten des Evangeliums is, dat van 't begin aen doorgaens verhaelt wert. Derhalven is 't niet mogelick dat Paulus, als hij seyt dat den overpriester sadt off gesedt was, oordelende - soo luyt het Griex - naer de wet,⁷⁶ anders soude geseyt hebben. Daer was geen questy van de misdadigen te straffen ofte te vergeven. Maer den apostel overtuycht door dese reeden den overpriester, die geset off geseten was, oordelende nae de wet, van sonden tegens de w[e]t begaen. Oock is 't veere van daer, dat de Heere door de voorreden van sijn gebooden, Math. 5:17, de straffe des wets soude bevesticht hebben. Want beneffens onse voorgaende reeden, soo weeten wij dat de wet, die om der overtredinge willen gegeven was, nu ten eynde gecomen was, niet ontbonden, maer vervult sijnde, ende het beloofde saet gecomen sijnde. Gal. 3:16; Rom. 6, hoe soude dan door hem de straffe conen bevesticht werden? Sulcks was door de wet geschiet. De Gesalfde vercondicht, leert ende beveelt uyt de naem sijns vaders vergevinge der sonden sonder onderscheyt.⁷⁷ Terwijl men dan wel vaten can dat de schaduachtige afbeeldinge vervult werden door de comste van 't waere weesen, soo can men oock wel vaten dat de wetten tot straffen der misdaden gegeven, vernietticht ende crachteloos worden, daer het gelooff gecomen is, waerdoor wij gerechtveerdicht werden⁷⁸ ende in ons gemoet gereynicht en vernieuwt tot volcome gerechticheyt en heylicheyt om den levendigen God te dienen,⁷⁹ vergevende gelijck ons onsen hemelschen vader vergeven heeft.⁸⁰ Derhalven can uEd. niet alleen wel gissen, maer oock ten vollen weeten, wat dien godvreesende man, daer uEd. van verhaelt,⁸¹ beweecht mach hebben om de woorden, van den Gesalfden gesprooken, in soodanigen sin te verstaen. Waeruyt mijns oordeels oock volcht, dat het de jooden nae de vercondiging des Evangeliums, 'tsij gelovig off ongelovich, niet geoorloft is geweest te straffen naer de wet, vooral metter doot, daer God de misdaden vergaff. Dit waer voorneementlick in de gelovigen onverdraechelick geweest, daer nochtans de uyterlicke godsdienst lange tijt in haer verdraegen is. Ende dat het Evangely sulcks eyst, getuycht uEd. selfs onder anderen in 't 2e boeck, cap. 20, 10^e deelinge, aldus: ‘De Gesalfde eyst van ons sonder onderscheyt, dat wij eenyder soude vergeven, die tegens ons gesondicht heeft, Math. 6:14,15, dat is, dat wij haer om de smerte van ons quaet geen quaet sullen verschaffen ofte toewenschen.’⁸² Welcke bijgevoechde verclaeringe, al is 't dat se den eysch van den Gesalfde t'eenemael verduystert - want soo doende soude men naer uEd.^s meeninge conen vergeven ende ondertusschen met de doot straffen -, soo blijckt evenwel des Heeren meyninge uyt sijn eygen reede, die geensins soodanich is als uEd. die uytleyt. Want soo en heeft God ons in sijnen sone niet vergeven. Oock en begeeren wij soodanige vergevinge niet over onse sonden. Dit weet uEd. immers wel, jae, dat en waer geen vergevinge. Want de vergevinge neemt de misdaet wech met de schult, als uEd. op deselve plaets een weynich lager seyt van de wraecke, oock voor sooveel die het toecomende quaet soeckt voor te comen: ‘De Gesalfde - seyt uEd. - wil voorwaer dat wij oock dese vergeven

74 Mt. 18:22.

75 Mt. 18:17.

76 Act. 23:3.

77 Rom. 3:22.

78 Vgl. Rom. 3:28; 5:1; Gal. 2:16.

79 Vgl. Eph. 4:23-24; 1 Thess, 1:9; Hebr. 9:14.

80 Mt. 6:14.

81 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 8.

82 De iure belli ac pacis II, cap. XX § X, 5.

[p. 234]

sullen, eerstelick, indien hij die ons leed gedaen heeft, waerschijnelicke teyckenen geeft van een leeddraegent gemoet, Luc. 17:31,⁸³ in welcke plaetse van seeckere volcome vergevinge gesproocken wert, dat is, van soodaenige, die dengeene die gesondicht heeft, wederom herstelt in sijn oude recht van vruntschap; waeruyt volcht, datter van hem niets dat nae straff ruyckt, geëyst mach werden. Daer beneffens etc'.⁸⁴ Daer en is voorwaer geen reeden, waerom bij Math. 6:14,15 niet soo volcome vergevinge verstaen soude werden als hier, 't en waer men seggen wilde dat, als God ons de sonden vergeeft, wanneer wij hem daerom bidden, wij met hem niet versoent en werden. Ende 'tselve dat voor ons bij God van noode is om volcome vergevinge te becomen, dat is oock voor ons evennaesten bij ons van noode, te weeten berouw en leedweesen, ende daervan spreeckt Math. soowel als Lucas,⁸⁵ als wij achtneemen op 'tgeen dat voorgaet. Terwijl dan, oock nae uEd.^s eygen gevoele, het woort des gelooffs, van d(en) Heere ons vercondicht ende van de wet tevooren betuycht, alle sondaers vrijspreeckt, en is 't geensins tegens de wet dat de rechter de hand daerdoor geslooten wert, dat hij vooral met de doot niet straffen mach. Want is het een dootslach - als uEd. voorheene ergens seyt - als men een onschuldigen het leven met voordacht neemt, soo soud(e) den rechter, soo een straffende die God vergeven heeft, niet vrij van schult sijn. 't Is dan onnoodich, dat de Gesalfde den rechter soude verbieden te straffen. De saeck selfs ende des dootslagers onschult moet ons ende hem genoch sijn. Het oude is vergaen, het is al nieuw geworden.⁸⁶ Het priesterdom is verandert off afgeschaft ende tegelijck de wet,⁸⁷ Heb. 7 en 8. Die dan nieuw is, regulere hem nae de nieuwe wet; die die verwerpt, en sal de verdommenis niet ontgaen, als wij al tsaeme weeten.

UEd.^s seste reeden⁸⁸ is genomen van 't exempel van Cornelis den hooftman,⁸⁹ 'twelck om de waerheyt te seggen geen exempel en is. Want terwijl men - als uEd. alhier seyt - niet en leest dat hij den oorloch verlaeten heeft, soo is 't oock, dat ons dat onbekent is; dienvolgende oock het tegendeel, te weeten, off hij daerin gebleven is. Derhalv(e) en can uEd. dit tot geen bewijs strecken, dat door de wet des Gesalfdes het recht om te oorlogen niet t'eenemael wechgenomen en is. Maer genomen datter uytdruckelick van hem getuycht waer, dat hij in den oorloch gebleven waer, ende oock selver door Lucas, soo en soude uEd. dat evenwel niet conen helpen. Want de questie is, off de wet en 't woort des Heeren ons dat t'eenemael afleert ende niet off dees off die, gelovende, sus off soo gedaen heeft. Dat uEd. seyt dat hij den H. Geest ontfangen heeft ende in de naem des Heeren met water gedoopt is, en can ons niet verseeckeren dat hij, blijvende in den oorloch, niet en deede tegens de wetten des Gesalfdes, welcker gront en siele is de liefde uyt reyner herten, uyt een goet gemoet ende ongeveynst gelove tot God ende ons evennaesten, in gelijcken aert als God die aen ons door sijnen sone beweesen heeft, 1 Tim. 1:5; 1 Jan. 4:7,8,9,10,11,12. Dese leert ons voor ons vijanden te bidden, opdat se mochten behouden werden, ende de wraecke dergeener die buyten hoope sijn, in sijne handen over te geven. Soo den hooftman dan in den oorloch gebleven is, is hij oock meteene gebleven onder dien eed, die hem verplichten om sijn evenmensch, die hem om soo te seggen noyt stroe in de weeg geleyt hadde, op 't bevel des keysers op 't lijff te vallen, van goet en bloet te beroven. Een reedelick mensch sal hiervoor schricken, hoeveel te meer een, wiens hert met de liefde Godes die in sijn Gesalfden is, vervult is, die noyt eenig leed aen haere vervolgers vergolden heeft. Hoe can dat bij een die gelooft, gevonden werden van dewelcke uEd. in sijn 2^e boeck, 24^e cap., 1. deelinge, aldus spreeckt, ten propoosten van een rechtveerdigen oorloch, dat het veeltijts gebeurt, dat het godvruchtiger ende rechtveerdiger is sijn recht te laeten vallen als terstond tot de wapenen te loopen: ‘Want men mach - seyd uEd. - met alder eere sijn eygen leven verwaerloosen om eens anders leven en eeuwige behoudenis te versorgen. 'tWelck vooral den christgelovigen betaemt, die daerin volgen het aldervolmaeckste voorschrift van den Gesalfden, die voor ons, noch godloos en wrevelich sijnde, heeft willen sterven, Rom. 5:6, welcke

83 Bedoeld is Lc. 17:3.

84 De iure belli ac pacis II, cap, XX § X, 6.

85 Mt. 18:15; Lc. 17:3.

86 2 Cor. 5:17.

87 Hebr. 7:12.

88 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 9.

89 Act. 10.

[p. 235]

voorschrift ons noch veel meer aendrijft om 't onse off 'tgeen men ons schuldich is, niet te vervolgen met sooveel onheyls als den oorloch meede brengt.’ Mach men sijn eygen leven verwaerloosen en betaemt het een gelovige den Gesalfden nae te volgen om dusdanige reeden, hoe heeft de hooftman off oock iemand anders met een goet gemoet onder soodanigen eed conen blijven; ende dat noch sooveel te meer, terwijl de Heere ons en oock hem niet alleen leert dat wij dat met alder eere mogen doen of dat ons sulcx betaemt, maer oock dat wij 't moeten doen, off dat wij geen deel aen sijn heerlickheyt en hebben off sijns niet waerdich sijn, Mar. 8:34,35,36,37,38; Luc. 14:26,33. 'tWelck uEd. ten deele aldaer oock rondelick belijd, in de 2^e deelinge seggende: ‘Indien de Gesalfde wil dat wij sommige dingen sullen laeten vaeren om tot geen pleyten - of rechten - te comen, moet men gelove dat hij gewilt heeft dat men om niet tot den oorloch te comen noch sooveel grooter dingen soude laeten vaeren, als den oorloch schadelicker is als het pleyten.’⁹⁰ Ende in de 3.^e deelinge: ‘Belangende de straffen, is 't vooreerst onse schuldige plicht, indien niet als menschen, voorseecker als christenen, dat wij lichtelick en garen vergeven 'tgeen tegens ons misdaen is, gelijck God ons vergeven heeft in den Gesalfde.’⁹¹ Ende aldaer op 't eynde: ‘Ende dese oorsaecken om ons van den oorloch te onthouden ontstaen uyt de liefde die wij onse vijanden off schuldich sijn off terecht bewijsen.’⁹² Soude iemand die onder den eed staet ende aen een ander hem verplicht heeft, dit alles conen naecomen ende sijn eed niet breecken? Off, om beter te seggen, en verbind de soodanige hem niet door eede om dit alles te versaecken? Want niet haest tot de wapenen te loopen, swaere ende gewichtige dingen te laeten vaeren, omdat den oorloch schadelick is, te vergeven - dat is, in vruntschap aen te neemen - gelijck ons God vergeven heeft in sijnen soone ende de liefde aen onse vijand te bewijsen die wij hem schuldich sijn, blijft niet in onse keur, als wij ons met soodanigen eed aen een ander verplichten, in wiens keur dat alleen dan gestelt is; waerin men noch veel erger doet, indien de soodaenighe eersuchtich, opgeblaesen ende ongelovich is, als doen ter tijt de oppermacht was, die, nae uEd.^s eygen oordeel, ongerechticheyt en dieverij pleegden door publyck macht, daer sij die in 't particulier verbooden, te weeten in uEd.^s Christ. godsdienst, fo. 110.⁹³ Dit soo sijnde, hoe heeft den hooftman off iemand anders onder soodaenigen eed met een goet gemoet conen blijven, genomen datter al sommige oorloch den christgelovigen noch geoorloft waer? Heeft hij tenminsten niet deselve ofte diergelijcke bedenckinge conen hebben, als uEd. in de 10^e deelinge, die op de voorverhaelde volcht, stelt, seggende: ‘Indien volgens het jootsche recht iemand oock vluchten most, die onverhoets een mensch gedoot had; indien God verbooden heeft, dat den tempel van David, die geseyt wert heylsaeme oorlogen gevoert te hebben, gebouwt soude werden, omdat hij veel bloets vergooten had; indien bij die oude Griecken oock de soodanige versoeninge van nooden hadden die sonder schult haer met een dootslach besoetelt hadden, wie en siet niet voorneementlick christgelovich sijnde, wat een saeck het is vol van rampsalicheyt en onheyl ende wat men al behoort te doen om den oorlooch, als se al niet onrechtveerdich is, te vlieden?’⁹⁴ Soo hij alleen dit oyt gedacht, geweeten en gelooft heeft, can ick mij niet voor laeten staen dat hij in den oorloch onder soodanigen eed gebleven is, off hij most, met David, als hij overspel en dootslach begaen had, gansch in suyseling sijn geweest.⁹⁵ Ende dan can uEd. oock sijn exempel - als voorheen geseyt is - geen voordel geven. Hoeveel te min can hyer dan in gebleven sijn, soo hij geleert en beleeft heeft 'tgeen wij hiervooren verhaelt hebben en wat dies meer is. Dat uEd. vorder seyt dat onder de gebooden van den Gesalfden geen verbod van oorloch begrepen is, hoop ick dat uEd. door het voorgeseyde, soo bij uEd. selfs als bij mij bijgebracht, naerder in bedenckinge gecomen sijnde, sult laeten vaeren. Wat is den oorloch anders als sijn vijanden leed en

90 De iure belli ac pacis II, cap. XXIV § II, 3.

91 De iure belli ac pacis II, cap. XXIV § III, 1; vgl. Eph. 4:32.

92 De iure belli ac pacis II, cap. XXIV § III, 3.

93 De veritate religionis christianae II, 14.

94 De iure belli ac pacis II, cap. XXIV § X, 2.

95 De Bye doelde wellicht op 2 Sam. 11-12.

[p. 236]

schade te doen aen goet en leven? En wat is ons duydelicker belast van de Heere als deselve lieff te hebben ende wel te doen, Math. 5:44; Rom. 12:20,21, nae sijn exempel lijdende, Math. 17:29;⁹⁶ 1 Piet. 2:21. Can den oorloch crachtiger verbooden werden als soo? Is ons niet verbooden ons selven te wreecken, leed ontfangen hebbende wederom leed te vergelden ende soo voort.⁹⁷ Wat overheyt isser nu, die voor sooveel sij een voornaemste lid is van dat lichaem dat sij regeert, als se oorlooch voert, haer selven niet en wreeckt ende leed met leed vergeld? En dit - 'twelck noch 't archste is - raeckt niet alleen den schuldigen, maer meest den onschuldigen. Ende wat de bescherminge der goeden ofte onnoselen aengaet, daertoe en is noyt rechtveerdiger oorsaeck geweest, dan als Pieter, het swaert treckende, sijn Heere socht te beschermen ende leed met leed te vergelden, Math. 26:51? Maer wat seyt de Heere? ‘Brengt het swaert wederom in sijn plaetse. Want alle die 't swaert neemt, sal door 't swaert vergaen.’⁹⁸ Hier valt geen uytvlucht, wat men oock bijbrengen mach; dese reeden heeft geen bepaelinge, noch van personen noch van tijt. Die Pieter socht te beschermen is een Heere boven alle heeren ende had een rijck te beërven dat alle rijcken te boven gaet. Hij wilde niet beschermt weesen door eens anders leed; en sullen wij dat begeeren sonder ons te moeten schaemen? Hij most lijden, omdat den Vader hem daertoe geropen had; wij, omdat hij er ons toe roept. Is sijn woort niet des Vaders? Uyt dit alles ende wat dies meer is, blijckt, dat het gansch onnoodich was dat sulcks hier soude verhaelt ofte van Lucas verclaert werden; daerom uEd. oock dat t'onrecht eyst.

Op de sevende bewijsreede,⁹⁹ die met de voorgaende overeencompt, vallen gelijcke bedenckingen, daerbij men in tegendeel van uEd.^s reede noch dit can voegen, dat, terwijl doorgaens soo van de Heere als sijn apostelen ons d'ootmoedicheyt, rechtveerdicheyt, nedericheyt, opneeminge van 't cruys en naevolginge sijner voetstappen, oock dienvolgende liefde, vrede, weldadicheyt, barmherticheyt, vergevinge, weerloosheyt en wraeckeloosheyt met ende tegens alle menschen, oock vijanden, soo ernstich bevolen en door haer levendich exempel bevesticht werd - welcke hoedanicheeden altsaemen, hooft voor hooft, crachtige werckinge meedebrengen, strijdende met de beweegingen, jae, die doodende die ons tot wereltlicke heerschappije, straffe off bescherminge door 't swaert drijven -, Cornelius off Sergius off haers gelijcke veellicht had conen dencken ende geloven dat het haer geensins geoorloft was te hanthaven ende te doen 'tgeen haer ampt in veele meedebracht. Derhalven, indien nochtans - als uEd. seyt - soodaenige dingen geoorloft waren - hoewel se soo weynich tsaemen conen staen als vier en water - had sulcks hier voorneementlick off in 't voorgaende exempel behooren verhaelt te werden, opdat sij en haere naecomelingen veel ongemacks ende leeds, dat uyt het weygeren ende naelaeten van dusdaenige dingen soo voor haer selven als voor de haere ende andere van tijt tot tijt seeckerlick compt te ontstaen, soude hebben mogen voorcomen. 'tWelck niet geschiet sijnde, moet men 't met veel meerder recht, jae, volgens den regel des Evangeliums daervoor houden, dat de meyninge des Heeren niet anders is, als wij uyt sijne en sijner apostelen leere ende exempel claerlick conen speuren.

Waertegens men niet en can bevinden dat Pauwls iet gedaen heeft in 'tgeen van hem, Act. 23, verhaelt wert; 'twelck uEd.^s 8^e bewijsreeden is.¹⁰⁰ Want van sijn neeff verstaen hebbende dat hem lage geleyt waere van de jooden, versoeckt hij dat sijn neeff bij de mareschalck mocht gebracht werden. 'tWelck hem vergund sijnde, versoeckt sijn neeff aen den mareschalck, dien hij oock de saeck openbaert, dat hij het versoeck der joden geliefden af te slaen. Hier wert geen straffe off leed tegens iemand versocht. Hierop resolveert de mareschalck terstond dat hij den apostel tot Felicx soude sende ende vreesende - soo 't schijnd - dat hem de jooden hierin hinderlick mochte sijn, verseeckert hij hem met veele soldaten, ende dit alles buyten weeten off toedoen - sooveel ons bekent is - van den apostel. Wat is hierin doch, bidde ick uEd.,

96 De verwijzing is niet juist.

97 Rom. 12:17, 19.

98 Mt. 26:52.

99 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 10.

100 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 11.

[p. 237]

mijn waerde vrund, dat ons soude conen leeren dat de wet des Gesalfdes het recht om te oorlogen off gewelt met gewelt te verdrijven niet wech en neemt, terwijl wij niet en conen weeten dat 'tsij den apostel, 'tsij iemand anders van de gelovigen daer raed off daet toe gegeven heeft? 'tWelck, als al bleeck, oock selffs van den apostel, evenwel bij diegeen die haer aen 't woort ende exempel haers Heeren vasthouden, niet en soude gelden. Want heeft Pieter daertoe conen comen, dat hij uyt vrees van de jooden, ende daernae andere met hem, veynsde ende niet recht nae de waerheyt en wandelde,¹⁰¹ soude sulcks oock Pauwls cone beure hebben, jae, veel meer, terwijl 't hem sijn leven golt? Maer gelijck wij Pieter daerin niet moeten volgen, want de waerheyt door sijn doen niet vermindert werd, soo en soude wij oock hierin Pauwls niet moeten volgen. Hieruyt can uEd. nu mercken, hoe weynich het gelden mach, dat uEd. seyt dat hyer niet tegens geseyt en heeft noch oock de soldaten vermaent, dat het God mishaechden dat men gewelt met gewelt soude weeren; 'twelck uEd. noch daerenboven oock niet weeten can. Dat uEd. seyt dat Pauwls soodanich een geweest is, die geen geleegentheyt versuymt en heeft om een yder tot sijn schuldige plicht te vermaenen, moet ons een oochschijnelick bewijs sijn dat hij 't gedaen heeft, al is 't van Lucas niet geschreven; ende soo hij 't niet gedaen heeft, dat hij sulcks ongelegen en sonder vrucht geoordelt heeft. Maer genomen dat het soo waer - als uEd. dunckt -, datter gelegentheyt waer geweest om sulcks met hoop van vrucht te doen ende den apostel haddet evenwel naergelaeten, soo en volcht daeruyt geensins, dat de wet des Heeren niet en verbiet off dat het God niet en mishaecht gewelt met gewelt te weeren. Sal men, om de waerheyt te seggen, op dusdaenich onwis gissen soodanich besluyt moegen maecken, soo sal 't oock niet ongeoorloft sijn dat men een onschuldigen om eens anders wille gevangen houd, geeselt, gebonden send aen den keyser off aen de soldaten overgeeft om gecruyst te werden, terwijl wij niet en leesen - ende daerom met uEd. met gelijcke recht mochten voor vast stellen - dat off Pauwls aen Felix, Festus en Agrippa,¹⁰² off de Gesalfde aen Pilatus off aen de krij[g]sknechten - denwelcken nochtans haer beyder onschult wel gebleecken was - te kennen gegeven heeft dat het God mishaechden 'tgeen sij aen haer begingen; daertoe nochtans veel meer fondaments was als tot hetgeen uEd. hier eyst. Want dit wisten sij alreede wel, dat het onrecht was, ende het ander most van haer eerst, door den gelove in den Gesalfde, geleert werden.

Sooveele uEd.^s negende reeden¹⁰³ belanckt, daerover heb ick mij meermaelen verwondert, dat uEd. het eygen eynde van 't betaelen der schattinge seyt te sijn, dat de publycke machten souden hebben waermeede sij de costen souden conen vervallen, die tot bescherminge der goeden ende straffe der quaeden van noode sijn. Want soo uEd. niet en houd dat sulcks het eygen eynde is van 't betaelen der schattingen, soo valt uEd.^s argument; dat evenwel niet en bestaet, doordien het oochmerck der gelovigen ende het bevel des apostels,¹⁰⁴ dat sij hierin gehoorsaemen, niet daerop en siet, dat de overheyt daerdoor soude gestijft werden om haer met 't swaert te beschermen, maer alleenlick om haer consciëntie voor God ende voor de menschen reyn te houden sonder iemand ergernis te geven - daerom oock de Gesalfde Pieter beval het hooftgelt te betaelen, Math. 17:27 -, garen een ydereen gevende dat hem toecompt, Math. 22:21; Rom. 13:5,6,7. Indien uEd. nu beweesen had dat het op- off instellen der schattinge van de Heere ofte sijn apostelen gebooden waer gelijck het betaelen ende het dienvolgende een schuldige plicht der overheyt waer, daeraen haer consciëntie verbonden waer, soo soude het volgen, dat het eynde van dien - dat dan soodaenich soude conen sijn, als uEd. seyt - eerlick, goet ende plichtschuldich waer. Dat evenwel het eygen eynde van 't instellen der schattinge altijt soodanich is, en can oock niet geseyt werden. Want uEd. weet dat 'tselve verscheyden is. Dat oock de bescherminge ende de straffen niet altijt dusdanige costen van nooden hebben, leert

101 Mt. 26:69-75; Mc. 14:66-72; Lc. 22:55-62; Joh. 18:15-18,25-27.

102 Vgl. Act. 24-26.

103 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 12.

104 Rom. 13:3,4,6.

[p. 238]

ons de Mosaïsche wet.¹⁰⁵ Het seggen van Tacitus off oock van Augustinus¹⁰⁶ can ons hierin niet terechthelpen; want wij ondersoecken wat de Heere seyt.

Mijne bedenckinge op de 10.^e bewijsreeden¹⁰⁷ is dese, dat, als men uEd. al toestaet 'tgeen uEd. volgens uEd.^s gevoelen ende niet nae des apostels meyninge uyt Act. 25 besluyt, 'tselve uEd. geen vordel geven can. Want de questie is niet, off de billickheyt meedebrengt off vereyst dat sommige misdaden met de doot behooren gestraft te werden, maer off de wet des Evangeliums niet t'eenemael wech en neemt alle soodaenige straffen, als de billickheyt off Mosis off iemant anders wetten, die buyten den gelove ende het woort des levens sijn, leeren ofte instellen. Van de billickheyt spreeckt uEd. hier eygentlick alleen. Soo is dan mijn bedencken, schoon genomen datter misdaden sijn die de doot volgens 't oordel van billickheyt verdienen, dan daerom niet en volcht, als uEd. wel seyt in 't 2^e b., 20^e cap., 4^e deel.^en, dat de straffe van dien noodsaeckelick is. ‘Want God ende de menschen - seyt uEd. - vergeven veel en menichmael.’ Daer 't dan seecker is dat God door den Gesalfde vergevinge aenbiet en ons oock van gelijcke aen ons evenmensche beveelt aen te bieden van sijnentweegen,¹⁰⁸ en can oock niemand daerover eenige straffe - ick laet des doots staen - vorderen, al waer 't dat de billickheyt sulcks meedebracht off eyste. Ende sooveel de misdaden belanckt die nae datum begaen werden, en dat van halsterrigen, die en conen geensins naer 't oordeel ofte eysch van de billickheyt tot verderff gestraft werden, terwijl God door sijn beminden wetten gegeven heeft, waernae hij wil dat men de soodaenigen straffen sal tot behoudenis des geests in den dage des Gesalfdes off anders hem de wraecke laeten. Het oordel off den eysch can wel blijven van de billickheyt om te straffen, oock naedat de wet des Evangeliums vercondicht is, gelyck de geheele natuyrlicken mensch bij meest alle menschen in sijn wesen blijft, oock naedat de geestelicke verscheene ende een heere des hemelsch geworden is, en oock niet verandert wert noch vernieuwt, tensij hij in hem gelooft die van boven is, ende alsoo door geest, vier en water herboren wert, als Jan 3:3 etc. getuycht wert van de Heere. Jae, dat meer is, al herbooren sijnde, soo can bij de mensch noch evenwel soodaenich oordel wel blijven. Maer dan volcht hij nietemin dat des geests ende niet dat des billickheyts alleen is. Maer uEd. meent, soo de meyninge des Heeren waer geweest dat niemand voortaen metter doot straffen soude, dat den apostel soo niet en had behooren te spreecken, waerdoor hij in de herten der menschen dat gevoelen liet, dat het soowel nu als eertijts geoorloft was de misdadigen met de doot te straffen. Waerop uEd. dit seggen fondeert, can ick niet wel begrijpen, 't Is immers claerlick soo, dat den apostel besich is niet om iemand te beschuldigen off te eysschen straffe over iemand ende daerom beweerende dat men sommige misdaden, die de doot verdient hadden, met de doot behoorden te straffen, maer hij soeckt sijn onschult te verdeedigen; ende siende dat hem Festus lichtelick aen de jooden soude overgegeven hebben, soeckt hij door dese reeden de stadthouder te overtuygen, dat daertoe geen oorsaeck was, terwijl hij noch tegens de billickheyt noch tegens de wet[t]en iets misdaen hadde. Waeruyt voorwaer niemand billicke oorsaeck can neemen om sulcks te dencken, als uEd. seyt. Seyt de Heere niet, sittende voor den overpriester en raet, als hij van een van de dienaeren geslaegen wiert: ‘Heb ick quaelijck gesproocken, getuycht van den quaede?’¹⁰⁹ Wie can hieruyt rechtveerdige oorsaeck neemen om te dencken dat het den christgelovigen niet onbetaemelick en is tegens sijn evennaesten voor den hoochprieste[r] ofte andere onrechtveerdige van den quaede te getuygen? Indien dat eenige clem hadde, soo is 't oock noch geoorloft, mocht iemand dencken sijn naesten voor den rechter te beschuldigen, als men iet tegens hem heeft, omdat Pauwls oock, Act. 24:19, seyt dat de jooden die hem in den tempel gevonden hadden, aldaer voor den rechter hadden behooren te verschijnen om hem te beschuldigen, soo sij iets hadden. Maer dit soude, gelijck oock het voorgaende, buyten reeden sijn,

105 De Bye lijkt hier niet aan één bepaalde tekst gedacht te hebben.

106 Tacitus, Historiae IV, 74, en Augustinus, Contra Faustum XXII, 74 (Migne, PL XLII, kol. 447), geciteerd in De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 12.

107 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 13; Grotius nam daar Act. 25:11 als uitgangspunt.

108 Vgl. Eph. 4:32.

109 Joh. 18:23.

[p. 239]

alsoo dusdaenige voorwerpinge nergens anders toe en strecken als om te bewijsen dat men buyten alle kijff onschuldich is. Vorder en leert ons, soo hier als in andere saecken, Pieter niet anders als Pauwls. Want hij en seyt noch daer - te weeten 1 Piet. 2:19,20 - noch ergens elders dat de billickheyt oordeelt off vereyst, dat sommige misdaden met de doot gestraft werden, maer ‘dat het genade is, indien om de consciëntie Godes iemand druck verdraecht, t'onrecht leed ontfangende. Want wat voor een loff is 't - seyt hij - dat ghijluyden sondigende ende gecastijt wordende, verdraecht; maer indien ghijluyden weldoende ende leed ontfangende verdraecht, dat is genade bij God.’ Wat doet den apostel hier anders, als dat hij de gelovigen vermaent toe te sien, dat se doch onschuldich bevonden mogen werden, opdat haer lijden haer genade bij God verschaffe. Dewelcke sij verliesen, soo sij schuldich bevonden werden. Soo en volcht dan noch uyt dese noch uyt d'andere plaetse, dat de¹¹⁰ halsstraffen volgens het oordel ofte den eysch van de billickheyt nu naer de comste van den Gesalfde terecht gepleecht werden, veel min datter eenige oorloch geoorloft is. Maer dit can uyt dese laeste plaetse wel bevesticht werden, dat wij gero[e]pen sijn, als den apostel daerop vervolgende seyt, om tot ons onschult te lijden ende daerin te volherden, ‘Want oock de Gesalfde leed ontfangen heeft voor ons, ons naelaetende een voorschrift opdat wij sijne voetstappen soude achtervolgen; die geen sonden gedaen en heeft noch bedroch in sijn mond gevonden is; die gelastert sijnde niet wederom en lasterde, leed ontfangende niet en dreychde, maer gaf 't over aen hem die rechtveerdich oordelt.’¹¹¹ Dit 's immers verre iet anders, jae, het rechte tegendeel, als ick niet anders sien en can.

De elffde bewijsreeden,¹¹² genomen uyt de Openbaeringe van Jan, en can niet t'eenemael van mij overgeslagen werden, hoewel dat boeck vol is van prophetische reeden, die voor mij vrij duyster sijn. Soo leesen wij dan op de plaetse bij uEd. bijgebracht, cap. 18:16:¹¹³ ‘Vergelt haer, gelijck sij u vergolden heeft, ende verdubbelt haer dubbelt nae haere wercken; in den beecker, daer se u ingeschoncken heeft, schenckt haer dubbelt.’ Vooreerst en is 't niet noodsaeckelick, dat men dit verstaet tot Godes volck gesproocken te sijn van dewelcken wel recht voorheenen gesproocken wert, maer oock wert haer meteene belast, dat se van Babel sullen uytgaen, opdat se haerder plagen niet deelachtich en werden.¹¹⁴ Soo schijnt er dan een derden te sijn, die haer plagen sal. Dese can men houden te sijn de tien hornen, die het Beest heeft, waervan in 't voorgaende cap. geseyt wert, ‘dat se de hoere haten sullen ende haer woest en naeckt maecken en dat se haer vleysch eeten sullen ende met vier verbranden. Want God heeft in haere herten gegeven te doen sijn raed’, vs. 3,16,17. Waerop in 't begin van dit cap. den engel haer val en wee vercondicht.¹¹⁵ Ende een ander stemme waerschouwt Godes volck ondertusschen, haer vermaenende om uyt te gaen, terwijl Babels off der hoere sonden tot den hemel geclommen sijn, ende dat God haerder ongerechticheeden gedachtig is.¹¹⁶ Daerop dan volcht een aenmaeninge, mijns oordels, aen diegeen die haer plagen sullen ende door wien God sijn oordel over haer uytvoeren sal. Maer genomen dat Gods volck in 't 6. vs. aengesproocken wiert, soo en vind men hier niet anders als van vergeldinge en inschencken. Op wat manier off wijse dat sulcx sal geschieden, can iemand oordelen die dat terecht verstaet. Dat de godvruchtigen soude oorlogen met swaert en spiets, wert noch hier noch nergens getuycht. Daer wert in de Openbaringe, soo hier als elders, wel geseyt dat de duyvel, draeck, beest ende haer aenhanck met het lam ende sijn vercoren sullen strijden; maer hij wederstaet se met Godes woort en macht, daermeede hij oock overwint in sijn bloet ende sij in hem.¹¹⁷ Wat der gelovigen strijd is ende hoedaenich haere waepene sijn, is genoch bekent. Oock staet wel te letten voor ydereen, dat hij dese tijt afwachte ende niet anders en doet als 'tgeen de Heere begeert. Is 't dat door Babylon verstaen wert het rijck ende heerschappije deses werelts ende dat de

110 Het hs. geeft ten onrechte: se.

111 1 Petr. 2:21-24.

112 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 13a. Deze bewijsreden ontbreekt in de edities van 1642 en 1646 (BG nos. 571, 572); vgl. de editie van 1913-[1928] (BG no. 614), II 1, p. 69 n. 2.

113 Bedoeld is Apocal. 18:6.

114 Apocal. 18:4.

115 Apocal. 18:2.

116 Apocal. 18:5.

117 Vgl. Apocal. 12:11; 17:4.

[p. 240]

gelovigen die oordelen sullen ende haer vergelden nae haere wercken, haer te niet doende, soo moet dat door die macht ende mannier geschieden, die den steen gebruyckt die sonder handen van den berch gescheurt wiert, Daniel 2:34 etc., ende niet naer vleyschelicke wijse door spiets en swaert. Want daerdoor verderft ende verdrijft op deser aerden d'een macht d'ander wel, maer de macht blijft deselve die se tevooren was, van een ende deselven aert ende conditie, hoewel d'een tijt wat strenger en straffer als d'andere tijt.

Op de 12^e ende laeste bewijsreeden¹¹⁸ valt vooreerst die bedenckinge, dat uEd. hier ronduyt bekend 'tgeen uEd. in sijn 5^e bewijsreeden schijnt te ontkennen, dat is, dat de Gesalfde de wet van Moses, die de heydenen van de jooden scheyden - dat se in al haer deelen deed -, aen het cruys wechgenomen heeft, Eph. 2:14.¹¹⁹ Ende dat dit van de gansche wet verstaen wert, blijckt uyt hetgeen den apostel aldaer rechts voorheene van de heydenen seyt, dat se niet alleen de voorhuyd hadden, maer dat se oock in voortijden waeren sonder de Gesalfde, vervreemt van de borgerschap Israels ende vreemdelingen van de verbonden der beloften, geen hoop hebbende ende sonder God in de werelt; maer dat se nu in den Gesalfde naebij gecomen waere, die in sijn vleysch teniet gedaen hadden de wet der gebooden in leeringen.¹²⁰ 'tWelck van de heele wet verstaen wert, als uyt meer andere plaetsen blijckt, naementlick Rom. 7:6 vergeleecken met 8:1,3; Gal. 3:13,14,19,24,25,26,28; Col. 2:14, alwaer wel uytdruckelick van het straffen der misdaden ende van de verdommenis, waervan de gelovigen jooden verlost sijn, gesproocken wert. Voecht hierbij Heb. 7:16, alwaer uEd. in de voorgaende 6^e deelinge¹²¹ seyt dat van de straffe der misdaden gesproocken wert, ende dese wet wert, vs. 18, geseyt afgeschaft te sijn, doordien 't priesterdam [sic] afgeschaft is, oock omdat se cranck ende van geen nut en was. Hetwelcke anderwech alsoo verclaert wert, dat se wel heerlick was, maer nu niet meer, door de overmate groote heerlicheyt van den dienst des geests, 2 Cor. [3]: 8,9,10, die oock heylich, rechtveerdich ende goet was, maer niemand off rechtveerdich off levendich maecken conde, Rom. 3:20; 7:10,12,14,16; Gal. 3:21. Verder, om ter saecke te comen, geeff ick uEd. te bedencken, indien 't waer is, dat uEd. hier seyt, dat hetgeen door gemeene toestemminge van welgemanierde volkeren voor eerlick gehouden is, daeronder uEd. de straffen der misdaden ende wapenen om 't ongelijck te weeren wilt begrepen hebbe, niet alleen van den Gesalfde niet teniet gedaen is, maer oock onder 't algemeen gebod van al dat eerlick en deucht is, vervaet is, off dan ons het gebruyck van 't swaert niet soo hooch bevolen is als 'tgeen dat heylich, rechtveerdich etc. is; dat ons den apostel oock geleert heeft ende daerin hij ons voorgegaen is met beloften van soo wij dat doen, dat Godes vrede met ons sal sijn?¹²² Dit is voorwaer iet anders, als geoorloft te sijn. Maer hoe can uEd. dan het weer- en wraeckeloose leven prijsen boven het ander, als ick voorheene aengewesen heb?¹²³ Hoe can uEd. op 't eynde van 't 2^e boeck seggen dat het een grooter heylicheyt is sich van den oorlooch te onthouden, oock dan als 't geoorloft is te vechten?¹²⁴ Can der heylicheyt, ick laet staen grooter heylicheyt, sijn in 't naelaeten van 'tgeen ons soo ernstich gebooden wert? Maer dat dese dingen bij den apostel hieronder niet verstaen en sijn, blijckt uyt de plaetse selver, alwaer den apostel sijn seggen naerden [sic] verclaerende, seyt: ‘Welcke dingen ghijluyden oock geleert en ontfangen en gehoort en gesien hebt in mij, dese doet etc.’¹²⁵ Nu en is ons sijn leer, leven en doen immers niet t'eenemael onbekent ende wij en vinden der niet sulcks in, maer wel het tegendeel. Wij en vinden 't oock geensins in hem, wiens naevolger hij was; die hij oock seyt, dat in hem leefde.¹²⁶ Wat deucht off prijs off eere off weldadicheyt of rechtveerdicheyt can der gevonden werden, die in hem die de eenich geboren des Vaders ende 't schijnsel sijner heerlickheyt is, niet geweest en gesien is in uytsteeckentheyt? Ende nochtans en vinde wij er dese dingen niet, die uEd. ons hier soeckt aen te prijsen, jae, als noodwendich op te dringen, soo uEd.^s voorgeven waer is?

118 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 14; Grotius nam daar als uitgangspunt Eph. 2:14, Philipp. 4:8 en 1 Cor. 11:13,14.

119 Eph. 2:14,16.

120 Eph. 2:11-13,15.

121 De iure belli ac pacis I, cap. II § VI, 4.

122 Philipp. 4:9.

123 Zie supra, p. 227.

124 De iure belli ac pacis II, cap. XXIV § I, 1.

125 Philipp. 4:9.

126 Gal. 2:20.

[p. 241]

Dat Pauwls 1 Cor. 11:13,14 spreeckt van 'tgeen ons de natuyr leert, is waer, maer niet soo, dat hij daerdoor ons wil leeren dat wij alles wat oyt door gemeene stemminge van welgemanierde volckeren prijsselick geacht ende voor weldadicheyt en gerechticheyt gepreesen is, soude doen; maer hij, leerende dat het onbetaemelick is dat een vrouw biddende off propheterende, met ongedecten hoofde sal sijn, 1^e omdat se de eere des mans is, 2^e omdat se lanck hayr heeft, 'twelck de natuyr leert dat haer betaemelick is, gebruyck dese reeden tot sijn voorneemen wel en recht. Waer 't nu soo, dat ons den apostel ergens leerde, als hij hier doet, uyt cracht des H. Geests, dat wij het swaert moste gebruycken off dat ons sulcks betaemelick waer ende met de wet der liefde overeenquamp, soo soude hij off een ander lichtelick daerbij conen voegen: leert ons de natuyre selffs niet etc. - soo anders de natuyr dat leert ende sulcks onder 't woort δικαιώματα can begrepen werden -. Maer nu is 't verre van daer, als voorheene aengeweesen is en uEd. selfs eensdeels bekent staet, in 't 3^e boeck, 11^e cap., 2^e deel.^en seggende: ‘Alhoewel selfs dit, een mensch te dooden om 'tgeen dat verganckelick is, al is 't dat het van de gerechticheyt, eygentlick geseyt, niet af en wijckt, soo wijckt het nochtans van de wet der liefde.’ Dat uEd. hier eyndelick in 't voorbijgaen bijvoecht dat het Evangely niet wech en neemt het recht dat yder heeft tot sijn besit,¹²⁷ is waer. Maer dat het de menschen verbied dat recht off besit door 't swaert te beschermen, vertrouw ick dat nu door Godes genade en sijn woort van mij ende selffs uyt uEd.^s eygen gevoelen beweesen is. Wat isser claerder als dit: ‘Indien iemand u moeyelick valt ende den rock wil neemen, laet hem oock den mantel. Van hem die 't uwe beneemt, eyst niet weder etc. Die 't swaert neemt, sal door 't swaert vergaen.’¹²⁸ Dit laet vooral dusdaenige bescherminge niet toe.

Dit is 'tgeen ick lange tijt gedreycht hebbe uEd. toe te senden ende lichtelick noch achtergebleven waer geweest, 't en waer een christelicke genegentheyt mij aengeport hadde, als ick voorheene geseyt hebbe. Derhalven bidde ick uEd. mijn vrijmoedich schrijven ten besten te willen duyden. 't Is niet geschiet om met uEd. te twisten noch oock tot verachtinge van uEd.^s persoon, maer omdat ick uEd. alle liefde ende eere waerdich achte, vertrouwende dat soodaenige voorstel van bedenckingen, die bij mijn sijn ende soo wercken, als ick geseyt hebbe ende uEd. van mij vastelick mach aenneemen, niet onaengenaem sal sijn; oock weetende dat uE. mij garen ten goede sal neemen, soo ick soude mogen door swackheyt off onkund hier- off daerin gefeylt hebben. Want uEd. heeft voor desen in mij ende andere swaerder verdraegen. Ick hebbe hierdoor mijn goed hert t'uEd.^s-waerts willen te kennen geven uEd. aensiende, sooals uEd. bij mij altijt geweest is, want de verandering van uEd.^s staet mach bij andere wat, jae, mogelick bij veele veel gelden; maer bij mij en doet se niet meer, als ick hoop en wensch dat se bij uEd. selfs doet. ‘Verblijt uL. niet daerover - seyt de Heere - dat de geesten u onderworpen sijn, maer daerover dat uluyder naeme in 't boeck des levens geschreven sijn.’¹²⁹ Hoeveel min oorsaeck can uEd. dan hebben om iet sonders uEd. selven in te beelden, al is 't dat uEd.^s staet schijnt verbeetert te sijn; die inderdaet niet anders als een meerder last is. Ende dienvolgende is uEd.^s jock verswaert met geen cleyne hindernis ter salicheyt. Want heeft Pauwels de gelovigen, die haerselven machtich waeren, goetgevonden te raden, dat se soo souden blijven als hij was om haer te verschoonen ende om nimmermeer door het besorgen van de dingen deser werelt van den Heere eenichsins afgewent te werden,¹³⁰ hoeveel meer soude hij uEd. geraden hebben, soo 't noch te doen stond, uEd. van soo swaere ende sorchelicke dienst ende last, welckes loon verganckelick ende bij de gelovigen nietswaerdich is, te onthouden. De Heere geve uEd. ende ons altsaeme genade, dat wij sijne waerheyt recht bekennen ende gelove mogen, opdat se ons vrijmaecke¹³¹ ende dat wij heel en volcome gereynicht aen lichaem, siel en geest onstraffelick mogen voor Hem verschijnen in den dage sijns soons.¹³² Amen.

127 De iure belli ac pacis I, cap. II § VII, 14.

128 Mt. 5:40,42; 26:52.

129 Lc. 10:20.

130 1 Cor. 7:7-8, 33-34.

131 Vgl. Joh. 8:32.

132 Vgl. 1 Thess. 5:23; 1 Cor. 1:8.

[p. 242]

Mijne hartelicke groetenis aen uEd. ende desselfs beminde huysvrouw, mijne nichte, als oock uEd.^s dochter, blijvende, mijnheere ende waerde neve,

uEd.^s dienstbereyden dienaer ende neef
Claes de Bye, 1641.

Den 15^e April a.^o 1641, in Alckmair.

Adres: A son Ex.^ce Hugo Grotius, ambassadeur de la couronne de Suède au roy treschrétien, à Paris. 27 st.