De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 877]

Caput XXV
Conclusio cum monitis ad fidem et pacem

I.	Monita ad fidem servandam.
II.	In bello pacem semper spectandam:
III.	Et amplectendam etiam cum damno, Christianis praesertim:
IV.	Utile id victis:
V.	Et victori:
VI.	Et quorum res dubiae sunt.
VII.	Pacem factam summa religione servandam.
VIII.	Votum et finis operis.

Atque hic finire me posse arbitror, non quod omnia dicta sint quae dici poterant, sed quod dictum satis sit ad iacienda fundamenta, quibus si quis velit superstruere speciosiora opera adeo me invidentem non habebit, ultro et gratiam referet. Tantum antequam dimitto lectorem, sicut cum de bello suscipiendo agerem monita quaedam de bello quantum fieri potest declinando adieci, ita nunc quoque monita pauca addam quae in bello et post bellum valeant, ad fidei curam et pacis: et fidei quidem tum propter alia tum ne spes pacis adimatur. Fide enim non tantum respublica quaelibet continetur ut Cicero¹ dicit, sed et maior illa gentium societas: Hac sublata ut vere Aristoteles² ἀνῄρηται ἡ πρὸς ἀλλήλουσ χρεία τῶν ἀνϑρώπων, tollitur quod inter homines èst commercium. [2] Itaque merito idem ille Cicero³ nefarium esse ait fidem frangere quae continet vitam: Sanctissimum, ut Seneca⁴ loquitur, humani pectoris bonum: quam tanto magis praestare debent summi hominum rectores quanto caeteris impunius peccant: Itaque fide sublata feris erunt similes⁵,

1 Off. iii [imo ii, 24, 84].

2 Rhet. ad Theod. i. c. 15.

3 Cic. pro Q. Ros. [comoedo 6, 16].

4 Epistola lxxxviii [§ 29] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Feris erunt similes] Legati Iustiniani apud Procopium Persicorum ii [10] Chosroen sic alloquuntur: εἰ μὴ πρὸς παρόντα σε, ὦ βασιλεῦ, οἱ λόγοι ἐγίγνοντο, οὐϰ ἄν ποτε ᾠόμεϑα Χοσρόην τοῦ Καβάδου ἐς γῆν τὴν ῥωμαίων ἐν ὅπλοις ἥϰειν: ἀτιμάσαντα μὲν τοὺς διομωμοσμένους σοι ἔναγχος ὅρϰους, ὃ τῶν ἐν ἀνϑρώποις ἁπάντων ὕστατόν τε ϰαὶ ἐχυρώτατον εἶναι δοϰεῖ τῆς ἐς ἀλλήλους πίστεώς τε ϰαὶ ἀληϑείας ἐνέχυρον: διαλύσαντα δὲ τὰς σπονδὰς, ὦν ἡ ἐλπὶς ἁπολέλειπται μόνη τοῖς διὰ τὴν ἐν πολέμῳ ϰαϰοπραγίαν οὐϰ ἐν τῷ ἀσϕαλεῖ βιωτεύουσιν. οὐ γὰρ ἅλλο οὐδὲν τὸ τοιοῦτον εἵποι τις ἂν εἷναι, ἢ τῶν ἀνϑρώπων τὴν δίαιταν ἐς τὴν τῶν ϑηρίων μεταβεβλῆσϑαι· ἐν γὰρ τῷ μηδαμῆ σπένδεσϑαι, τὸ πολεμεῖν ἀπέραντα λελείψεται πάντας, πόλεμος δέ, ὁ πέρας οὐϰ ἔχων, ἔξοιϰίζειν τῆς ϕύσεως τοὺς αὐτῷ χρωμένους ἐς ἀεὶ πέϕυϰεν. Nisi ad te praesentem, rex, haec haberetur oratio, nunquam putassemus Chosroen Cabadae filium cum armis intraturum in fines Romanos, contemtis primum iuramentis iuratis, quod inter homines summum firmissimumque creditur veritatis et fidei pignus, ruptis praeterea federibus, quae sola spes relinquitur iis qui ob belli mala non in tuto vivunt: Quid enim hoc aliud esse dicamus, quam hominum vitam in ferarum vitam mutare? Nam sublatis federibus, sequetur ut omnes inter se aeterna gerant bella. Bella autem sine fine hanc vim habent, ut homines perpetuo teneant naturae suae extorres [add. edd. 1642, 1646].

[p. 878]

quarum vim omnes exhorrent. Et iustitia quidem in caeteris sui partibus saepe habet aliquid obscuri: at fidei vinculum per se manifestum est, imo ideo quoque usurpatur ut de negotiis omnis dematur obscuritas. [3] Quo magis regum est religiose hanc colere, primum conscientiae, deinde et famae causa que stat regni auctoritas. Ne dubitent igitur eos qui ipsis fallendi artes instillant, idipsum facere quod docent. Non potest diu prodesse doctrina quae hominem hominibus insociabilem facit: adde et Deo invisum.

ii. Deinde in tota belli administratione non potest securus et Deo fidens animus retineri nisi semper in pacem prospectet. Verissime enim dictum a Sallustio¹: Sapientes pacis causa bellum gerere: Cui congruit Augustini² sententia: non pacem quaeri ut bellum exerceatur, sed bellum geri ut pax acquiratur. <Ipse Aristoteles³ non semel accusat gentes quae bellicas actiones quasi pro ultimo fine sibi proponerent>⁴. Ferinum quiddam vis est: quae in bello maxime eminet: quo diligentius curandum est ut humanitate temperetur ne nimium feras imitando dediscamus hominem.

iii. Pax ergo tuta satis haberi si potest, et malefactorum et damnorum et sumtuum condonatione non male constat: praecipue inter Christianos, quibus pacem suam Dominus legavit. Cuius optimus interpres⁵ nos vult, quantum fieri potest, quantum in nobis situm est, cum omnibus pacem quaerere. <Viri boni est initia belli invitum suscipere extrema non libenter persequi: ut apud Sallustium⁶ legimus>⁷.

iv. Satis quidem hoc unum esse debet, sed et plerumque utilitas humana eodem trahit: primum eos qui minus valent: quia periculosum est longum cum valentiore certamen, et,

1 Oratione ad Caes. [de Rep. 1, 6, 2].

2 Epist. 1. ad Bonif. [imo Ep. clxxxix, 6].

3 vii Pol ii. et xiv [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Ipse - proponerent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Rom. xii, 18.

6 [Imo Cic., Ep. ad fam. iv, 7].

7 [Viri - legimus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 879]

ut in navi fit, iactura aliqua redimenda maior calamitas, omissa ira ac spe fallacibus, ut recte Livius¹ dixit, auctoribus. hunc sensum Aristoteles² sic enuntiat³: ϰρεῖττον τοῖς ϰρείττοι μέρος τι τῶν ὑπαρχόντων προέσϑαι, ἢ πολέμῳ ϰρατηϑέντας αὐτοὺς αὐτοῖς χρήμασιν ἀπολέσϑαι. Satius est his qui plus pollent aliquid rerum suarum relinquere, quam bello victos cum rebus perire.

v. Sed et eos qui validiores sunt: quia bonis suis rebus, ut idem Livius⁴ non minus vere ait, ampla ac speciosa dantibus pax est <: ac melior tutiorque quam sperata victoria>⁵. Cogitandus enim⁶ Mars communis: διεξιτέον, ait Aristoteles⁷, τὰς μεταβολὰς τὰς ἐν πολέμῳ ὡς πολλαὶ ϰαὶ παράλογοι γίγνονται. Cogitandum in bello quam multae quamque improvisae mutationes accidere soleant. <In oratione quadam⁸ pro pace apud Diodorum⁹ culpantur οἱ τὸ μέγεϑος τῶν εὐημερημάτων προσϕερόμενοι, ὥσπερ τῆς τύχης οὐϰ ἐναλλὰξ εἰϑισμένης βραβεύειν τὰ ϰατὰ πόλεμον προτερήματα. qui rerum gestarum a se magnitudinem extollunt, plane quasi non is mos esset fortunae belli prospera vicibus largiri>¹⁰. Et maxime metuenda desperantium audacia¹¹, tanquam acerrimi morientium belluarum morsus.

vi. Quod si uterque pares sibi videantur, id vero Caesare¹² auctore optimum tempus de pace agendi dum sibi uterque confidit.

vii. Pax autem facta qualibuscumque legibus, servanda omnino ob eam quam diximus fidei sanctimoniam, solliciteque cavenda, non tantum perfidia, set et quidquid animos exasperat. Nam quod de privatis amicitiis dixit Cicero¹³, ad has publicas non minus recte aptes, cum omnes summa religione ac fide tuendas, tum eas maxime quae ex inimicitiis revocatae sunt in gratiam.

viii. Inscribat haec Deus (qui solus hoc potest) cordibus eorum quorum res Christiana in manu est, et iisdem mentem

1 [Livius vii, 40, 18].

2 [Aristot., Rhet. ad Alex. 3].

3 Aristoteles sic enuntiat] Philo vero de constitutione principis [13] hunc in modum: εἰρήνη ϰᾂν ᾖ σϕόδρ᾽ ἐπιζήμιος, λυσιτελεστέρα πολέμου. Pax quamvis cum magno detrimento, bello utilior [add. edd. 1642, 1646].

4 [Livius xxx, 30, 18].

5 [: ac - victoria, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [quoque, ed. 1625; enim, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Aristot., Rhet. ad Alex. 3].

8 [quaedam, ed. 1632; quadam, edd. 1631, 1642, 1646].

9 [Diod. Sic. xiii, 53].

10 [In - largiri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Et maxime metuenda desperantium audacia]

Δειναὶ γὰρ ϰαὶ ϰοῖται ἀποιχομένοιν λέοντος [Plut., Marius 432 C].
Quippe timenda etiam morientis lustra leonis [add. edd. 1642, 1646].

12 Bell. civil. i [imo iii, 10].

13 [Apud Hieron., Apol. adv. Ruf. i, 1].

[p. 880]

divini humanique iuris intelligentem duit, quaeque semper cogitet lectam se ministram ad regendos homines, Deo carissimum animal¹.

Finis

Librorum de iure belli ac pacis

1 Homines, Deo carissimum animal] Sic Chrysostomus sermone de Eleemosyna [in princip.] dixit: ἄνϑρωπος τὸ περισπούδαστον ζῶον τῷ ϑεῷ [add. edd. 1642, 1646].