De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 803]

Caput XVII
De his qui in bello medii sunt

I.	A pacatis nihil sumendum nisi ex summa necessitate cum restitutione pretii:
II.	Exempla abstinentiae et praecepta.
III.	Quod sit officium pacatorum circa bellantes.

Supervacuum videri posset, agere nos de his qui extra bellum sunt positi, quando in hos satis constet nullum esse ius bellicum. Sed quia occasione belli multa in eos, finitimos praesertim, patrari solent praetexta necessitate, repetendum hic breviter quod diximus alibi¹, necessitatem ut ius aliquod det in rem alienam summam esse debere: requiri praeterea ut in ipso domino par necessitas non subsit: etiam ubi de necessitate constat, non ultra sumendum quam exigit: id est si custodia sufficiat, non sumendum usum: si usus, non sumendum abusum: si abusu sit opus, restituendum tamen rei pretium.

ii. [1] Moses² cum summa ipsum et populum necessitas urgeret transeundi per agros Idumaeorum, primum ait transiturum se via regia, neque deflexurum in arva aut vineta: si vel aqua ipsorum opus haberet, persoluturum se eius pretium. Idem praestiterunt laudati et Graecorum, et Romanorum duces. <Apud Xenophontem³ Graeci qui cum Clearcho Persis pollicentur, nullo se damno iter facturos: et si venales commeatus praeberentur, neque esculenta se neque poculenta cuiquam erepturos>⁴. [2] Dercyllides narrante <eodem>⁵ Xenophonte⁶ παρήγαγε τὸ στράτευμα διὰ τῆς ϕιλίας χώρας μηδὲν βλάψας τοὺς σνμμάχονς, copias duxit per sines pacatos ita ut nullo detrimento socii afficerentur. <Livius⁷

1 Lib. ii, c. ii. §. 10 [Lib. ii, c. 12 edd. 1625, 1631].

2 Num. xx, 17 [sqq.] [omis. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Xenoph., Exp. Cyril ii, 3, 23 sqq.].

4 [Apud - erepturos, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [eodem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Xenoph., Hist. Gr. iii, 1, 10].

7 [Livius xli, 22, 6].

[p. 804]

de Perseo rege: Per Phthiotidem Achaiam, Thessaliamque sine damno iniuriaque agrorum per quos iter fecit, in regnum rediit. De Agidis Spartani exercitu Plutarchus¹: ϑέαμα ταῖς πόλεσιν ἦσαν, ἀβλαβῶς ϰαὶ πρᾴως ϰαὶ μονονοὺ ϰαὶ ἀψοϕητὶ διαπορευόμενοι τὴν Πελοπόννησον: spectaculum erant civitatibus clementer ac sine noxa et pene sine strepitu peragrantes Peloponnesum²>³. De Sulla Velleius⁴: Putares venisse in Italiam, non belli vindicem, sed pacis auctorem: tanta cum quiete exercitum per Calabriam Apuliamque cum singulari cura frugum, agrorum, urbium, hominum, perduxit in Campaniam. De Pompeio Magno Tullius⁵⁶: Cuius legiones sic in Asiam pervenerunt, ut non modo manus tanti exercitus, sed nec vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur. De Domitiano ita⁷ Frontinus⁸: Cum in finibus Ubiorum castella poneret, pro fructibus eorum locorum quae vallo comprehendebat pretium solvi iussit, atque ea iustitiae fama omnium fidem sibi adstrinxit⁹. De Parthica Alexandri Severi expeditione Lampridius¹⁰: Tanta disciplina, tanta reverentia sui egit, ut non milites, sed senatores dicerentur: quacunque iter milites faciebant, tribuni accincti, centuriones verecundi, milites amabiles erant: ipsum vero ob haec tot et tanta bona provinciales ut Deum suscipiebant. De Gothis¹¹, Hunnis, Alanis, qui Theodosio merebant Panegyrista¹²: Nullus tumultus, nulla confusio, nulla direptio ut a barbaris erat; quin si quando difficilior frumentaria res fuisset, inopiam patienter ferebat, et quam numero arctarat annonam comparcendo laxabat. Stiliconi Claudianus¹³ idem tribuit:

1 [Plutarch., Agis 801 D].

2 Sine strepitu peragrantes Peloponnesum] Par testimonium Tito Quintio Flaminio perhibet Plutarchus [371 D] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Livius - Peloponnesum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Lib. ii [25].

5 De pompeio Magno Tullius]. Et Plutarchus [Pompeius 624 A]: ἀϰούων τοὺς στρατιώτας ἐν ταῖς ὁδοιπορίαις ἀταϰτεῖν, σϕραγῖδα ταῖς μαχαίραις αὐτῶν ἐπέβαλεν· ἣν ὁ μὴ ϕυλάξας, ἐϰολάζετο. Cum audisset milites suos per itinera licentiosius agere, sigillum gladiis eorum apposuit. quod qui non custodisset, is puniebatur [add. edd. 1642, 1646].

6 Pro lege Manilia [13, 39].

7 [De Germanico ita, edd. 1625; De Domitiano ita, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Libro ii Strat. c. ii [§ 7].

9 [astrinxit, edd. 1625, 1631; adstrinxit, edd. 1632, 1642, 1646].

10 [Lamprid., Alexander Severus 50].

11 De Gotthis] multa de huius gentis modestia habemus apud Cassiodorum ut v, 10. et 11, 13. Eodem autem libro epistola 25 [imo 26]. Nec possessorum segetes aut prata vastetis. sed sub omni continentia properate: ut grata nobis esse vestra occursio possit. Quia ideo exercituales gratis subimus impensas, ut ab armatis custodiatur intacta civilitas. lib. ix, 25: Arma eius nulla possessorum damna senserunt [add. edd. 1642, 1646].

12 [Latinus Pacatus, Paneg. 32].

13 [Claudian., de Cons. Stil. i, 162 sqq.].

[p. 805]

 

Tanta quies tantusque metus servator honesti

 

Te moderante fuit, nullis ut vinea furtis

 

Aut seges erepta fraudaret messe colonum.

Et Belisario Suida¹. [3] Hoc praestabat exacta cura provisus rerum necessariarum² et bene soluta stipendia, et vigor disciplinae, cuius legem audis apud Ammianum³⁴: pacatorum terras non debere calcari. Et apud Vopiscum Aureliano⁵: Nemo pullum⁶ alienum rapiat: ovem nemo contingat, uvam nullus auferat, segetem nemo deterat, oleum, sal, lignum nemo exigat⁷. Item apud Cassiodorum⁸: Vivant cum provincialibus, iure civili: nec insolescat animus qui se sentit armatum: quia clypeus ille exercitus nostri quietem debet praestare Romanis⁹. <His accedat illud Xenophontis expeditionis libro vi¹⁰, μὴ ἀναγϰάζειν πόλιν ϕιλίαν ὅτι μὴ αὐτοὶ ἐϑέλοντες διδοῖεν: civitatem amicam cogendam non esse ut quicquam daret invita>¹¹. [4] Ex quibus dictis optime interpreteris illud magni Prophetae, imo Propheta maioris¹² monitum: μηδένα διασείσητε, μηδὲ συϰοϕαντήσητε ϰαὶ ἀρϰεῖσϑε τοῖς ὀψωνίοις ὑμῶν: A concussione, a calumnia¹³ in quosvis abstinete contenti

1 Et Belisario Suida] [In voce]. Saepe hanc in Belisario virtutem praedicat comes eius testisque actionum Procopius. vide egregiam eius orationem huc pertinentem quam ad milites habuit prope Siciliam, cum in Africam tenderet, narrationemque itineris per Africam Vandalicorum primo [12 et 17]. Ex Gotthicorum autem iii [1] integrum huc locum apponam: εἰς δὲ τοὺς ἀγροίϰους ἔτι τοσαύτῃ ϕειδοῖ ϰαὶ προνοίᾳ ἐχρῆτο, ὥστε βιασϑῆναι μὲν αὐτῶν οὐδένα πώποτε, στρατηγοῦντος Βελισαρίου, τετύχηϰε· πλουτεῖν δὲ παρὰ δόξαν ξυνέβαινε πᾶσιν, οἶς ἂν αὐτὸς ὲπιδημοίῃ στρατιᾶς πλήϑει· ἀπεδίδοντο γὰρ αὐτοῖς ϰατὰ γνώμην τὰ ὤνια πάντα. ϰαὶ ἡνίϰα μὲν ἀϰμάζοι τὰ λήια ἐς τὸ ἀϰριβὲς διεϕύλαττε, μήτινα παροῦσα ἡ ἵππος λυμῄνηται· τῶν δὲ ὡραίων ἐν τοῖς δένδροις ὄντων ἄψασϑαι αὐτῶν οὐδενί τὸ παράπαν ἐξουσία ἐγένετο. Adversus agricolas tanta cura providentiaque agebat, ut eorum nemo vim pateretur, exercitum ducente Belisario: contra vero opulenti fierent omnes quocunque ille cum multo milite advenisset: vendebant enim illi militibus res suas suopte arbitratu. et cum maturae essent segetes, sollicite cavebat ne ab equite corrumperentur. tum vero poma in arboribus pendentia tangere nemo omnino permittebatur. Similem Alemannorum laudem in expeditione ad sanctum Sepluchrum vide apud Nicetam Manuele Commeno [1, 4]. Gregoras autem libro ix [cap. 5] idem in Venetis praedicat: ἦσαν γε μὲν οὐδένες, οὓς οὐ μάλα ἐξέπληξεν ἡ τῶν Βενετιξῶν εὐταξία, χαὶ ἡ μετὰ διϰαιοσύνις μεγαλοπρέπεια. οὐδὲ γὰρ ἡξιωσε τῶν πάντων ἐχείνων οὐδεὶς ἐξελϑὼν ἀφελέσϑαι τι τῶν ἁπάντων ἄνευ τιμῆς ἁργυρίου. Nemo erat quem non admiratione percelleret Venetorum disciplina, et coniuncta cum iustitia animi magnitudo. Nemo enim de exercitu egressus quicquam rerum sumere volebat nisi pecunia depensa [add. edd. 1642, 1646].

2 Provisus rerum necessariarum] Plinius historiae Naturalis xxvi, 4: curve Romani duces primam semper in bellis commerciorum curam habuere? Cassiodorus iv, 13: Habeat quod emat ne cogatur cogitare quod auferat. Similia habet v, 10, et 13 [add. edd. 1642, 1646].

3 Apud Ammianum] quem vide et libro xxi [5, 8] [add. edd. 1642, 1646].

4 Lib. xviii [2, 7].

5 Aurelian. [7]. [Haec nota marg. in edd. 1625, 1631, 1632, 1642, 1646]. Vocem: Aureliano, in textu habent tantum edd. 1642, 1646].

6 [pallium, edd. 1625, 1631, 1632; pullum, edd. 1642, 1646].

7 [post exigat, sequitur in edd. 1625, 1631, 1632: annona sua contentus sit, quod edd. 1642, 1646 omittunt].

8 [Cassiod. Var. vii, 4].

9 [exercitus tui quietem debet praestare paganis, edd. 1625, 1631, 1632; exercitus nostri quietem debet praestare Romanis, edd. 1642, 1646].

10 [Xenoph., Anabasis vi, 2, 6].

11 [His - invita, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Luc. iii. 14.

13 A calumnia] possis vertere a rapina. quo sensu ea vox sumitur in Graeca versione Iobi xxxv, 9. Psal. cxviii, 121 [cxix, 122]. Prov. xiv, 33 [imo 31], xxii, 16, cxviii [imo xxviii] 3. Ecclesiastae iv, 1. item Levitici xix, 11. Eandem Graecam vocem per defraudare vertit vulgatus interpres Lucae xix, 8 [add. edd. 1642, 1646].

[p. 806]

estote stipendiis vestris¹. Cui simile illud Aureliani apud Vopiscum dicto loco²: annona sua contentus sit³; de praeda hostis non de lachrymis provincialium vivat⁴. Nec est quod quis putet dici haec pulchre sed praestari non posse. Neque enim aut moneret haec vir divinus, aut sapientes legum auctores praeciperent, si crederent impleri non posse. Denique necesse est concedamus fieri posse, quod factum videmus⁵. Ideo attulimus exempla, quibus accedat illud insigne quod ex Scauro memorat Frontinus⁶⁷, pomiferam arborem quam in sede castrorum fuerat complexa metatio postero die abeunte exercitu intactis fructibus relictam. [5] <Livius⁸ cum narrasset milites Romanos in castris ad Sucronem procacius egisse, et quosdam eorum noctu praedatum in agrum circa pacatum iisse, adiicit omnia libidine ac licentia militum, nihil instituto ac disciplina militari gestum. Est et alter insignis eius scriptoris locus⁹, ubi iter Philippi per Denthelatarum agros narratur: Socii erant sed propter inopiam haud secus quam hostium fines Macedones populati sunt, rapiendo enim passim, villas primum, deinde quosdam etiam vicos evastarunt, non sine magno pudore regis, cum sociorum voces nequicquam Deos sociales nomenque suum inplorantes audiret. Apud Tacitum¹⁰ Peligni turpis fama, dum socios magis quam hostes praedatur. Idem¹¹ Vitellianos notat per omnia Italiae municipia desides et tantum hospitibus metuendos. In Verrina quoque Ciceronis de Praetura urbana¹² haec est accusatio: oppida

1 Contenti estote stipendiis vestris] Ambrosius ad hunc Lucae locum [ii, 77]: Idcirco stipendia constituta militiae, ne dum sumptus quaeritur, praedo grassetur. Quae transcripsit Augustinus Sermone xix, de verbis Domini secundum Matthaeum [Sermo lxxxii, 1. in Appendice]. Sunt egregiae ad hanc rem constitutiones apud Gregorium Turonensem libro ii, cap. 37. in capitulis Caroli et successorum lib. v. tit. clxxxix, in concilio Galliae Tomo ii. in Capitulari ii Ludovici Pii capite xiv. et Tomo iii, in Concilio ad S. Macram. Adde legem Baioariorum tit. ii, 5. Friderici i legem sic refert Guntherus [Ligurin, vii, 299 sqq.]:

Si quis pacificae plebis villasve domosve
Usserit, abrasis signabitur ora capillis,
Et pulsus castris post verbera multa recedet [add. edd. 1642, 1646].

2 [Aureliani apud Vopiscum, edd. 1625, 1631; Aureliani dicto Vopisci loco, ed. 1632; Aureliani apud Vopiscum dicto loco, edd. 1642, 1646].

3 [annona sua quisque ut contentus esset, edd. 1625, 1631; annona sua contentus sit, edd. 1632, 1642, 1646].

4 [viveret, ed. 1625, 1631; vivat, ed. 1632; habeat, edd. 1642, 1646.

5 Necesse est concedamus fieri posse quod factum videmus] Sic et Guicciaridinus disserit libro xvi [add. edd. 1642, 1646].

6 Ex Scauro memorat Frontinus]. De Nigri severitate ob raptum gallum gallinaceum vide Spartianum [Pescennius Niger 10] [add. edd. 1642, 1646]

7 Lib. iv, c. 1 [Strateg. iv, 3, 13].

8 Libro xxviii [24, 9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Lib. xl [22, 10-11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Ann. xii [49] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Hist. iii [2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Cic., Verr. 1, 21, 56].

[p. 807]

pacata sociorum, atque amicorum diripienda ac vexanda curasti>¹. [6] Atque hic omittere non possum Theologorum² sententiam quam verissimam puto, regem qui quae debet stipendia militibus non solvit, non tantum militibus teneri de damnis inde secutis, sed et subditis suis et vicinis quos inedia coacti milites male habuerunt.

iii. [1] Vicissim eorum qui a bello abstinent officium est nihil facere quo validior fiat is qui improbam fovet causam, aut quo iustum bellum gerentis motus impediantur secundum ea quae dicta a nobis supra³ sunt: In re vero dubia aequos se praebere utrisque in permittendo transitu, in commeatu praebendo⁴ legionibus, in obsessis non sublevandis. <Corcyrenses apud Thucydidem⁵ Atheniensium officii esse aiunt, si extra partes esse velint, aut Corinthios prohibere ne ex agro Attico militem conducant, aut idem sibi permittere. Philippo Macedonum regi obiectum a Romanis dupliciter ab eo fedus violatum, et quod sociis populi Romani iniurias fecerit, et quod hostes auxiliis et pecunia iuverit. Eadem urget>⁶ T. Quintius⁷ in colloquio cum Nabide: Vos tamen, inquis, vestramque amicitiam ac societatem proprie non violavi. Quoties vis te arguam id fecisse? sed nolo pluribus: summam rem complectar: quibus igitur rebus amicitia violatur? nempe his maxime duabus, si socios meos pro hostibus habeas, si hostibus te coniungas. [2] Apud Agathiam⁸ legimus hostem esse qui faciat quod hosti placet, et in Procopio⁹, in exercitu hostium eum censeri¹⁰ qui quae proprie ad bellum usui sunt hostili exercitui subministrat. Demosthenes¹¹ olim dixerat: ὁ γὰρ οἷς ἂν ἐγὼ ληϕϑείην ταῦτα πράττων ϰαὶ ϰατασϰευαζόμενος οὕτος ἐμοὶ πολεμεῖ ϰᾂν μήπω βάλλῃ μήδε τοξεύῃ. Qui ea facit et machinatur quibus ego capipossim, etiamsi nec feriat, nec iaculum emittat, hostis mihi est. <M. Acilius¹² Epirotis qui milite Antiochum non iuverant,

1 [Livius - curasti, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Aegid. Regius de actibus supernaturalibus disput. 31. dub. 7, n. 95.

3 Libro iii, cap. 1.

4 Aequos se praebere utrisque in permittendo transitu, in commeatu praebendo] Exemplum nobile vide apud Parutam libro viii [add. edd. 1642, 1646].

5 Lib. i [35] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Corcyrenses - urget, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Livius xxxiv, 32, 14].

8 Lib. iii [imo iv, 4 in princ.].

9 Gott. 1 [3].

10 In exercitu hostium eum censeri] Et contra, socium et amicum recte ait dici non eum modo qui iuxta stat in procinctu, sed et qui omnia quibus opus habet bellum aperte suppeditat, in Epistola Amalasunthae ad Iustinianum [add. edd. 1642, 1646].

11 Phil. iii [17] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Lib. xxxvi [35, 9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 808]

sed pecuniam ei misisse insimulabantur, negavit scire se hostium an pacatorum numero eos habere deberet. L. Aemilius¹ Praetor Teios arguit, quod commeatu classem hostium iuvissent, vinum promisissent: addens ni eadem Romanae classi darent, se pro hostibus eos habiturum. Memoratur et Caesaris Augusti² dictum: ἔϰσπονδον πόλιν εἶναι, πολέμιον ἔχουσαν παρ᾽ αὐτῇ: pacis ius amittere civitatem, quae hostem recipiat>³. [3] Proderit etiam cum utraque parte bellum gerente foedus miscere ita ut cum utriusque bona voluntate a bello abstinere, et communia humanitatis officia utrisque exhibere liceat. <Apud Livium⁴ est: pacem, quod medios decet amicos, optent: bello se non interponant. Archidamus⁵ Spartae rex Eleis cum viderentur in Arcadum partes inclinare epistolam scripsit hoc tantum continentem: ϰαλὸν ἡσυχία: bonum est quiescere⁶>.

1 Lib. xxxvii [28, 2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Plut. Bruto [1011 D] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [M. Acilius - recipiat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Lib. xxxv [48, 9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Plutarch., Apophthegm. 219 A].

6 [Apud - quiescere, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].