De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 790]

Caput XV
Temperamentum circa acquisitionem imperii

I.	Quatenus iustitia interna permittat imperium acquiri.
II.	Laudabile esse hoc iure in victos abstinere:
III.	Sive eos miscendo victoribus:
IV.	Sive relinquendo imperium his qui habuerant:
V.	Interdum impositis praesidiis:
VI.	Aut tributis etiam et similibus oneribus.
VII.	Utilitas ab hac moderatione indicatur.
VIII.	Exempla: et de mutata forma reipublicae apud victos.
IX.	Imperium si assumendum sit, recte par tem eius victis relinqui:
X.	Aut certe libertatem aliquam:
XI.	Praecipue in religione:
XII.	Saltem victos clementer haberi oportere: et cur?

Quae in singulos aut exigitur aequitas, aut laudatur humanitas, tanto magis in populos aut in populorum partes¹ quanto in multos insignior est et iniuria et beneficentia. Iusto bello ut alia acquiri possunt ita et ius imperantis in populum, et ius quod in imperio habet ipse populus: sed nempe quatenus fert aut poenae nascentis ex delicto aut alterius debiti modus: Quibus addenda est causa vitandi periculi summi. Sed haec causa plerumque cum aliis miscetur, quae tamen ipsa tum in pace constituenda, tum in utenda victoria maxime spectanda est. Nam caetera est ut remittantur ex misericordia: In publico autem periculo quae modum excedit securitas, immisericordia est. Isocrates² ad Philippum τῶν βαρβάρων ἐπὶ τοσοῦτον ἐξαρϰέσει ϰρατεῖν ὅσον ἐν ἀσϕαλείᾳ ϰαταστήσαι τὴν σαυτοῦ χώραν: barbari hactenus edomandi sunt, quantum satis erit ut tuam regionem in tuto colloces.

ii. [1] Crispus Sallustius³ de Romanis veteribus, Maiores nostri religiosissimi mortales nihil victis eripiebant praeter iniuriae licentiam. Digna quae a Christiano diceretur sententia: quicum illud eiusdem⁴ convenit: Sapientes pacis causa bellum gerunt et laborem spe otii sustentant. Aristoteles⁵ non semel dixerat πόλεμον ειναι εἰρήνης χάριν, ἀσχολίαν δὲ σχόλης

1 Vict. de iure belli, n. 38, et 59.

2 [Isocrat., Epist. ii, 4].

3 Iugurth. [imo Bell. Catilin. xii, 4].

4 [De rep. ordin. i, 6].

5 De rep. vii c. 14 et 15 et x Nic. c. 7.

[p. 791]

bellum pacis et negotium otii causa institutum. Nec aliud vult Cicero¹ cuius hoc est sanctissimum effatum: Bellum ita suscipiatur ut nihil aliud nisi pax quaesita videatur. Eiusdem² et hoc simile: Sic suscipienda bella sunt ob eam causam, ut sine iniuria in pace vivatur. [2] Nihil haec distant ab his quae nos docent verae religionis Theologi³ finem belli esse amovere ea quae pacem perturbant. Ante Nini tempora ut ex Trogo⁴ alibi dicere coepimus fines imperii tueri magis quam proferre⁵ mos erat: intra suam cuique patriam regna finiebantur: Reges non imperium sibi sed populis suis gloriam quaerebant, contentique victoria imperio abstinebant: quo nos retrahit quantum potest Augustinus⁶ cum ait: Videant tamen ne forte non pertineat ad viros bonos gaudere de imperii latitudine⁷. qui et hoc addit: felicitas maior est vicinum habere concordem, quam vicinum malum subiugare bellantem. <Adde quod in ipsis Ammonitis Propheta Amosus⁸ severe reprehendit hoc studium proferendorum per arma finium>⁹.

iii. Ad hoc antiquae innocentiae exemplar proxime accessit veterum Romanorum prudens modestia: Quid hodie esset imperium, ait Seneca¹⁰, nisi salubris providentia victos permiscuisset victoribus? Conditor noster Romulus, ait apud Tacitum¹¹ Claudius, tantum sapientia valuit ut plerosque populos eodem die hostes, deinde cives habuerit <: addit exitio Lacedaemoniis et Atheniensibus nihil aliud fuisse, quam quod victos pro alienigenis arcebant>¹². Livius¹³ rem Romanam auctam dicit hostibus in civitatem recipiendis. Exempla extant in historiis Sabinorum, Albanorum, Latinorum deinde aliorum ex Italia: donec postremo,

Caesar Gallos in triumphum duxit, idem in curiam¹⁴.

1 De Off. i [23, 80].

2 [Ibid. 11, 35].

3 Th. 1, 2, q. 40, art. 1. ad 3. Wil. Mat. de belli sec. requis. q. 7.

4 [Iustinus i, 1, 3].

5 Tueri magis quam proferre] Alexander Imperator Artaxerxi Persae: δεῖν μένειν τε αὐτὸν ἐν τοῖς ἰδίων ὅροις ϰαὶ μὴ ϰαινοτομεῖν, μηδὲ ματαίαις ἐλπίσιν αἰωρούμενον μέγαν ἐγείρειν πόλεμον· ἀγαπητῶς δὲ ἔχειν ἕϰαστον τὰ ἑαυτοῦ. Manendum cuique intra suos fines nihil novando, neque debere quenquam incerta spe sublatum bella incipere, sed suo esse contentum [Herodian. vi, 2, 4] [add. edd. 1642, 1646].

6 De Civ. Dei, lib. iv, 15.

7 Gaudere de imperii latitudine] Vide Cyrillum libro v contra Iulianum [p. 177] reges Hebraeos hoc nomine laudantem, quod suis contenti essent finibus [add. edd. 1642, 1646].

8 i, 13 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Adde - finium, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 L. ii de ira, cap. 34 [§ 4].

11 Ann. v [imo xi, 24] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [: addit - arcebant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Lib. i [imo viii, 13, 16].

14 [Sueton., Caesar 80].

[p. 792]

<Cerialis in oratione ad Gallos quae apud Tacitum¹: Ipsi plerunque legionibus nostris praesidetis: ipsi has aliasque provincias regitis. Nihil separatum clausumve. Et mox: Proinde pacem et vitam quam victi victoresque eodem iure obtinemus, amate, colite>². Tandem quod mirandum maxime in orbe Romano qui sunt, ex constitutione imperatoris Antonini cives Romani effecti sunt quae verba sunt Ulpiani³. ex eo ut Modestinus⁴ ait Roma communis patria est. Et de ea⁵ Claudianus⁶:

Huius pacificis debemus moribus omnes
Quod cuncti gens una sumus.

iv. [1] Alia moderatae victoriae species est victis aut regibus aut populis relinquere quod habuerant imperium. Sic Hercules, Priami

Hostis parvi victus lachrymis,
Suscipe dixit, rector habenas,
Patrioque sede celsus solio:
Sed sceptra fide meliore tene⁷.

<Idem victo Neleo filio eius Nestori regnum permisit⁸>⁹. Sic Persae reges victis regibus regnum relinquebant¹⁰. <Sic Cyrus Armenio:¹¹>¹² Sic Poro Alexander¹³. Laudat hoc Seneca¹⁴¹⁵, nihil ex rege victo praeter gloriam sumere. Et Polybius¹⁶ celebrat Antigoni bonitatem, qui cum Spartam haberet in potestate reliquerit ipsis, τὸ πάτριον πολίτευμα ϰαὶ τὴν ἐλευϑερίαν, rempublicam maiorum ac libertatem, quo ex facto maximas per Graeciam laudes consecutus ibidem narratur. [2] Sic Cappadocibus permissum a Romanis uti qua vellent reipublicae forma: Et multi populi post bellum relicti liberi. Carthago libera cum suis legibus est, aiunt Rhodii¹⁷ ad Romanos post bellum Punicum secundum. Pompeius τῶν

1 [Tac., Hist. iv, 74].

2 [Cerialis - colite, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 L. in orbe, D. de stat. hom. [l. 17 D. 1, 5].

4 l. Roma. D. ad munic. [l. 33 D. l, 1].

5 [de Roma, edd. 1625, 1631; de ea, edd. 1632, 1642, 1646].

6 [Claudian., de Cons. Stilich. iii, 154, 159].

7 Sen. Troad. [735 sqq.].

8 Ael. l. iv, 5 [Var. Hist.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Idem - permisit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Hero. l. vii [imo iii, 15].

11 [Xenoph., Cyrip. iii, 1, 33 sqq].

12 [Sic - Armenio:, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Sic Poro Alexander] Pipinus Aistolfo Langobardo [add. edd. 1642, 1646].

14 de Clem. i. cap. 21 [§ 3] [cap. 21, add. edd. 1642, 1646].

15 Seneca] Totus locus dignus inspici, ubi et hoc egregie dictum: Hoc est etiam ex victoria sua triumphare, testarique se nihil quod dignum esset victore apud victos invenisse. Tigrani pars regni a Pompeio relicta. Eutropius vi [13] [add. edd. 1642, 1646].

16 [Polyb. v, 9].

17 Livius libro xxxii [imo xxxvii, 54, 26].

[p. 793]

ἐἰλημμένων ἐϑνῶν τὰ μὲν αὐτόνομα ἡϕίει¹, inquit Appianus², ex devictis gentibus quasdam reliquit liberas³. Et Quintius Aetolis dicentibus pacem firmam esse non posse nisi Philippus Macedo regno pelleretur, dixit sententiam eos dixisse immemores Romanorum moris, victis parcendi: addidit: Adversus victos mitissimum quemque maximum animum habere⁴. <Apud Tacitum⁵ est: Zorsini victo nihil ereptum>⁶. v. Interdum simul cum concessione imperii consultum victorum securitati. Sic a Quintio decretum⁷, Corinthus redderetur Achaeis, ut in Acrocorintho tamen praesidium esset: Chalcidem ac Demetriadem detineri, donec cura de Antiocho decessisset.

vi. Tributorum quoque indictio saepe non tam ad factorum sumtuum restitutionem quam ad securitatem et victoris et victi in posterum pertinet. Cicero⁸ de Graecis: Simul illud Asia cogitet nullam a se neque belli externi neque discordiarum domesticarum calamitatem abfuturam fuisse si hoc imperio non teneatur: id autem imperium cum retineri sine vectigalibus nullo modo possit, aequo animo parte aliqua suorum fructuum pacem sibi sempiternam redimat atque otium. Petilius Cerealis apud Tacitum⁹ pro Romanis apud Lingonas aliosque Gallos sic disserit: Nos quanquam toties lacessiti iure victoriae id solum vobis addidimus quo pacem tueremur. nam neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine tributis haberi queunt. Eodem pertinent et alia quae expressimus cum de inaequali federe ageremus¹⁰, tradere arma, classem¹¹, elephantos, non habere aciem, non exercitum.

vii. [1] Ut autem victis relinquatur suum imperium, non tantum humanitatis est sed saepe et consilii. Inter Numae instituta laudatur, quod a Termini sacris omnem sanguinem

1 [ἡϕίε, edd. 1625, 1631, 1632; ἡϕίει, edd. 1642, 1646].

2 Mithrid. [114].

3 Quasdam reliquit liberas] Earum ut noscatur conditio vide Polybium Excerptis legationum num. 6 [leg. gent. p. 234 sqq.]. Suetonium in Caesare ubi de Gallia [25]. Habet et quaedam Guillemannus non indigna lectu in rebus Helvetiorum [i, 8] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Livius xxxiii, 13, 9].

5 Ann. xii [19] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Apud - ereptum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Sic a Quintio decretum] Remissum id tamen postea. Polybius excerptis legationum num. xi [leg. gent. p. 234 sqq.]. Plutarchus Flaminio [374 C] [add. edd. 1642, 1646].

8 L. i ad Qu. frat. epist. 1 [c. 11 § 34].

9 Hist. iv [74].

10 Lib. ii, c. xv. §. 7 [add. edd. 1632, 1642, 1646].

11 Tradere arma, classem] Vide de Persis Agathiam libro iv [9] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 794]

abesse voluit¹, significans ad quietem et certam pacem nihil utilius quam suis se finibus tenere. Optime Florus²: Difficilius est provincias obtinere quam facere: viribus parantur, iure retinentur. <cui non dissimile apud Livium³ illud: facilius parari singula quam teneri universa: et Augusti dictum apud Plutarchum⁴: μειζον τοῦ ϰτήσασϑαι μεγάλην ἡγεμονίαν τὸ διατάξαι τὴν ὑπάρχουσαν>⁵. Darii regis legati Alexandro: Periculosum est peregrinum imperium: difficile est continere quod capere non possis. Facilius est quaedam vincere quam tueri: quam Hercule expeditius manus nostrae recipiunt quam continent⁶. [2] Quod Calanus Indus⁷ et ante eum Oebarus⁸ Cyri amicus explicabant corii⁹ similitudine, quod alia parte se tollat simul aliam pede presseris: Et T. Quinctius apud Livium¹⁰ comparatione testudinis¹¹ tutae ad ictus ubi collecta in suum tegmen est, obnoxiae atque infirmae simul exseruerit sui partem. Plato iii de legibus¹² huc aptat Hesiodi dictum: Omni dimidium plus. Et Appianus¹³ notat non paucos populos qui sub Romano imperio esse vellent, ab ipsis repudiatos: aliis etiam reges datos. <Scipione Africano iudice¹⁴ iam suis temporibus tantum Roma possidebat, ut avidum esset quicquam ultra appetere, abunde felix, si nihil ex eo quod obtinebat amitteret. Itaque et lustri condendi carmen quo Dii rogabantur ut res populi Romani meliores amplioresque facerent, ita emendavit¹⁵ precatus ut eas perpetuo incolumes servarent>¹⁶.

viii. Lacedaemonii et initio Athenienses in captas civitates nullum sibi vindicabant imperium: tantum eas republica

1 Plut. quaest. Rom. 15 [267 C].

2 [Florus iv, 12].

3 Libro xxxvii [35, 6] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Plutarch., Apophth. 207 D].

5 [cui - ὑπάρχουσαν, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [ὐπάρχουσαι, ed. 1631].

6 [Curtius iv, 11, 8].

7 Calanus Indus] Habet id Plutarchus Alexandro [701 E] [add. edd. 1642, 1646].

8 [Aristides, Or. in Romam p. 353 sq.].

9 [Quod alibi Plutarchus explicat corii, ed. 1625; Quod Calanus - explicabant corii, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Livius libro xxviii [imo xxxvi, 32, 6] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Comparatione testudinis] Plutarchus [Flamin. 378 D] sic narrat: Ἀχαιοὺς σϕετεριζομένους τὴν Ζαϰυνϑἰαν νῆσον ἀποτρέπων ἔϕη, ϰινδυνεύειν ἂν, ὥσπερ αἱ χελῶναι, πορρωτέρω τὴν ϰεϕαλὴν τῆς Πελοποννήσου προτείνωσι. Achaeos Zacynthum insulam appetentes cum dehortari vellet dixit, periculum eos adituros, si, testudinis more, caput extra Peloponnesum extulissent [add. edd. 1642, 1646].

12 [Plato, Leg. iii, 10]

13 [Appian., Praef. 7].

14 Val. Max. iv, 1 [§ 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 Ita emendavit] Utitur hac historia Claudianus Iulianus Consul in epistola ad Pupienum et Balbinum [Capitolinus, Maximus et Balbinus c. 17]. Imitatus Augustus, qui Dione [liv, 9] narrante, ἐπῃνεῖτο ἐϕ᾽ οἶς οὐϰ ἡξίου ἓτερόν τι προσϰτήσασϑαι, ἀλλ᾽ ἀϰριβῶς ἀρϰεῖσϑαι τοῖς ὐπάρχουσιν ἐδιϰαίου. Laudatus est, quod nihil novi acquirere voluit, sed quae iam habebantur sufficere əst arbitratus [add. edd. 1642, 1646].

16 [Scipione - servarent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 795]

uti volebant ad suam accommodata, Lacedaemonii quidem sub primorum potentia, Athenienses sub arbitrio populi, ut Thucydides¹, Isocrates², Demosthenes³ nos docent, <ipse etiam Aristoteles quarti de republica capite xi, et quinti vii,>⁴ quod ipsum in comoedia sic notat Heniochus⁵ illorum temporum scriptor.

Γυναῖϰε δ᾽ αὐτὰς δύ᾽ ἐταράττετόν τινε,
ἀεὶ συνοῦσαι· δημοϰρατία ϑατέρᾳ
ὂνομ᾽ ἐστὶ, τῇ δ᾽ ἀριστοϰρατία ϑατέρᾳ,
δι᾽ ἃς πεπαρῳνήϰασιν ἢδη πολλάϰις.
Tum geminae ad illas accesserunt mulieres
Quae cuncta conturbarunt: Optimatitas
Est nomen alteri, alteri Popularitas,
Quarum incitatu pridem externatae furunt.

Simile est quod Tacitus⁶ ab Artabano narrat Seleuciae factum: Plebem primoribus tradidit, inquit, ex suo usu: nam populi imperium iuxta libertatem, paucorum dominatio regiae libidini propior est. Sed eiusmodi mutationes an ad victoris securitatem faciant non est nostrae inspectionis. ix. Si minus tutum sit omni in victos imperio abstinere, temperari tamen res potest, ut aliquid imperii relinquatur ipsis aut ipsorum regibus. Populi Romani consuetudinem vocat Tacitus⁷ ut haberet instrumenta servitutis et reges. Eidem⁸ Antiochus inservientium regum ditissimus. βασιλεῖς Ῥωμαίων ὑπήϰοοι. in commentariis de Musonio⁹ <: et apud Strabonem¹⁰ circa finem libri sexti>¹¹. Lucanus¹²:

Atque omnis Latio quae servit purpura ferro¹³.

Sic apud Iudaeos mansit sceptrum in Synedrio etiam post¹⁴ confiscationem Archelai. <Euagoras Cypri rex, ut apud Diodorum¹⁵ est, dicebat velle se Persae obedire, sed ut regem regi. Et Dario victo aliquoties hanc conditionem ferebat Alexander¹⁶, ut ipse imperaret aliis, pareret

1 Thu. i [19].

2 Isoc. Pan. [Panathen. 18].

3 Dem. oratione de Chers. Diod. lib. xiii et xv. [Diod - xv add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [ipse - vii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Stobaeus 43, 27].

6 Ann. vi [48].

7 [Tac., Agricola 14].

8 Hist. ii [81].

9 [Stobaeus 48, 67].

10 [Strabo vi, 4, 2].

11 [et - sexti, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Lucan., Phars. vii, 228].

13 Latio quae servit purpura ferro] Vide Panegyricum Maximiano dictum [Claudiani Mamertini c. 10] [add. edd. 1642, 1646].

14 [usque ad, edd. 1625, 1631 in textu; etiam post, ed. 1631 in Erratis, edd. 1632, 1642, 1646].

15 Lib. xv [9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 Lib. xvii [54, apud eundem] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 796]

Alexandro¹>². Nos de modis miscendi imperii diximus alibi³. Quibusdam pars regni relicta, sicut veteribus possessoribus agrorum pars⁴.

x. Sed et cum omne imperium victis eripitur, relinqui illis possunt circa res privatas et publicas minores suae leges⁵ suique mores et magistratus. Sic in Bithynia proconsulari provincia Apamaea civitas privilegium habuit suo arbitrio rempublicam administrandi⁶, ut Plinii epistolae⁷ nos docent, et alibi Bithynis sui magistratus, suus senatus. Sic et in Ponto Amisenorum civitas legibus suis utebatur Luculli beneficio⁸. Gothi victis Romanis leges reliquerunt Romanas.

xi. [1] Huius indulgentiae pars est avitae religionis usum⁹ victis nisi persuasis non eripere: quod ut victis pergratum, ita victori innoxium probat Agrippa oratione ad Caium, quam Philo recitat in legationis suae renuntiatione¹⁰. Et apud Iosephum¹¹, tum ipse Iosephus tum Titus Imperator rebellibus Hierosolymitis obiiciunt, quod Romanorum beneficio sacris suis tanto cum iure uterentur, ut templo alienigenas arcere possent etiam capitis periculo. [2] At si falsa apud victos religio, ne vera opprimatur, recte curabit victor, quod Constantinus fecit fractis Licinii partibus, et post eum Franci aliique reges.

xii. [1] Postrema cautio haec est ut in imperio etiam plenissimo et quasi herili, victi clementer habeantur et ita ut eorum

1 Ut ipse imperaret aliis, pareret Alexandro] Tales et olim in Italia reges sub aliorum regum imperiis: Servius ad x Aeneida [655]. Sic apud Aeschylum Persis [24]:

Βασιλῇς βασιλέως ὕποχοι μεγάλου.
Reges regis magni subices.

Sic et apud Turcas teste Leunclavio libro xviii [add. edd. 1642, 1646].

2 [Euagoras - Alexandro, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. i, cap. iii. §. 17. Lib. iii, c. viii, 3. [add. edd. 1632, 1642, 1646].

4 [pars: unde Tetrarcharum nomen. ed. 1625; pars. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Suae leges] Philo legatione ad Caium [23]: Σεβαστὸς τοσαύτην ἑποιεῖτο τῆς βεβαιώσεως τῶν παρ᾽ ἑϰάστοις πατρίων, ὅσην ϰαὶ τῶν ῥωμαιϰῶν ἐπιμέλειαν. Augustus non minus curae suae duxit custodiam legum propriarum cuique genti quam Romanarum [add. edd. 1642, 1646].

6 Suo arbitrio rempublicam administrandi] Vide epistolam xciii Plinii, et sequentem Traiani libro x [epp. 92 et 93]. Sinope sub Persis rempublicam habebat popularem. Appianus Mithridaticis [83]. Talis apud Graecos sub Romanis umbra libertatis. Vide Ciceronem lib. vi ad Atticum epist. 1. Plinium lib. viii, epist. 24. Evocari ex insula Cyprios non licebat. Cicero ad Atticum v, 21 [§ 6] [add. edd. 1642, 1646].

7 Lib. x, epist. 48, et 84, et 117, et 119 [imo epp. 47, 79 112, 114] [Lib. x, epist. 56, et 84, et 111 et 113, edd. 1642, 1646].

8 Ib. epist. 97 [imo x ep. 92] [epist. 93 edd. 1642, 1646].

9 Avitae religionis usum] melius est ibi aliquem Deum coli quam nullum: ut Severi verbis modo [p. 770 n. 7] diximus. Sic Gotthi apud Procopium Gotth. ii [6], dicunt se ad suam religionem adegisse neminem [add edd. 1642, 1664].

10 [Philo, de legat. ad Caium 36].

11 [Ioseph., Bell. Iud. v, 9, 4; vi, 2, 1].

[p. 797]

utilitates cum victoris utilitatibus socientur. <Cyrus¹ victos Assyrios iubebat bono esse animo: eandem ipsorum sortem fore quae fuisset, mutato tantum rege. Mansuras ipsis domos, agros, ius in uxores, in liberos ut fuisset hactenus. Quin siquis iniuriam ipsis faceret, se ac suos vindices fore. Apud Sallustium² legimus: Populo Romano melius visum amicos quam servos quaerere: tutiusque rativolentibus quam coactis imperitare³>⁴. Britanni temporibus Taciti⁵ delectum ac tributa et iniuncta imperii munera impigre obibant, si iniuriae abessent: has aegre tolerabant: iam domiti ut parerent, nondum ut servirent. [2] Privernas⁶ ille in Senatu Romano interrogatus qualem ab ipsis pacem Romani exspectandam haberent: Si bonam dederitis, ait, et fidam et perpetuam. si malam haud diuturnam: ratione addita: ne credideris ullum populum, aut hominem denique, in ea conditione cuius eum poeniteat diutius quam necesse sit mansurum. Sic Camillus⁷ dicebat firmissimum imperium esse quo obedientes gaudeant. <Scythae⁸ Alexandro: Inter dominum et servum nulla amicitia: etiam in pace belli tamen iura servantur. Hermocrates apud Diodorum⁹: χάλλιστόν ἐστι τοῦ νιχᾶν τὴν νίχην ἐνεγχεῖν ἀνϑρωπίν ἀνϑρωπίνως: non tam vincere pulchrum, quam victoria clementer uti>¹⁰. Salubris ad victoriae usum Taciti¹¹ sententia: Bellorum egregii fines quoties ignoscendo transigitur. <In Caesaris Dictatoris epistola¹² est: Haec nova sit ratio vincendi, ut misericordia et liberalitate nos muniamus>¹³.

1 Xen. de Cyri inst. l. iv [4, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Sallust., Bell. Iugurth. vii, 6].

3 Volentibus quam coactis imperare] Lacedaemonii apud Thucydidem v [imoiv, 19]: νομίζομέν τε τὰς μεγάλας ἔϰϑρας μάλιστ᾽ ἂν διαλύεσϑαι βεβαίως, ούχ ἂν ἀνταμυνόμενός τις ϰαὶ ἐπιχρατήσας τὰ πλέω τοέμου χατ᾽ ἀνάγϰην ὅρχοις έγχαταλαμβάνων μὴ ἀπὸ τοῦ ἴσον ξυμβῇ, ἀλλ᾽ ἢν παρὸν τὸ αὐτὸ δρᾶσαι, πρὸς τὸ ἐπιειϰὲς ϰαι ἀρετῇ αὐτὸς νιϰήσας παρὰ ἃ προσεδέχετο μετρίως ξυναλλαγῇ. Sic existimamus, magnas inimicitias ita in firmam concordiam mutari, non si quis se ulciscens et fortuna usus prosperiore necessitatem alteris imponat iurandi in leges inaequales, sed si, cum id facere possit, aequitate usus non minore, quam in vincendo virtute, quam potest moderatissime rem transigat [add. edd. 1642, 1646].

4 [Cyrus - imperitare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Vit. Agr. [13].

6 Liv. l. viii [21, 4].

7 Liv. 1. viii [13, 16].

8 Curt. l. vii [8, 28] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Lib. xiii [19] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Scythae - uti, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Tac., Ann. xii, 19].

12 [Cic., Epp. ad Atticum ix, 7 c.].

13 [In - muniamus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].