De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 780]

Caput XIV
Temperamentum circa captos

I.	Quousque capere homines liceat iustitia interna:
II.	Quid interno iustitiae dominio in servum liceat:
III.	Non licere occidere innocentem:
IV.	Non punire inclementer:
V.	Non operas nimium graves imponere:
VI.	Peculium quomodo domini, quomodo servi.
VII.	An servis fugere liceat.
VIII.	An e servis nati domino teneantur et quatenus.
IX.	Quid faciendum ubi captorum servitus in usu non est.

Quibus in locis captivitas hominum et servitus in more est, si internam iustitiam respicimus¹ limitanda primum est ad rerum instar ut scilicet eousque licita sit talis acquisitio quousque debiti aut primarii aut subnascentis quantitas patitur, nisi forte in ipsis hominibus peculiare sit delictum quod libertatis damno puniri aequitas ferat. Hactenus igitur nec ultra iustum bellum gerens in hostis subditos captos ius habet, idque in alios valide transfert. [2] <Erit autem aequitatis et bonitatis officium hic quoque ea adhibere discrimina quae cum de interficiendis hostibus ageretur supra² annotata sunt. Demosthenes in epistola pro Lycurgi³ liberis laudat Philippum Macedonem quod non omnes qui inter hostes fuerant servos fecisset⁴. ϰαὶ γὰρ οὔτε δίϰαια εἶναι πρὸς ἅπαντας τὰ αὐτα οὔτε ϰαλὰ ἡγεῖτο, ἀλλὰ τὴν τῆς ἀξίας προσϑήϰην συλλογιζόμενος τὰ τοιαῦτ᾽ ἐπέϰρινεν. Neque enim, inquit, eadem in omnes aut aequa aut honesta censebat, sed rem exputans cum accessione eius quod quisque meruisset etiam in talibus velut iudicem agebat>⁵.

ii. [1] Sed primum notandum hic est ius illud quod quasi ex fideiussione pro civitate oritur neutiquam tam late patere quam ius quod ex delicto nascitur in eos qui poenae servi

1 Vict. de iure belli, nu. 41. Dec. lib. ii, c. 5, dub. 4. Covar. c. peccatum, pag. ii, § ii. Molina disp. 120 et 121. Valentia disp. 3, quae 16.

2 [Lib. iii c. xi].

3 [Demosth., Epist. iii, de Lycurgi liberis, 3].

4 Quod non omnes qui inter hostes fuerant servos fecisset] Filius eius Alexander Thebis captis exemit servituti et sacerdotes et eos qui decretis in se factis non adsenserant. Narrat Plutarchus in vita eius [670 E] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Erit - agebat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 781]

fiunt. unde Spartanus¹ quidam captivum se dicebat non servum². nam si rem recte inspicimus ius hoc generale in captos ex bello iusto par est ei iuri quod habent domini in eos qui se paupertate coacti in servitutem vendiderunt, demto quod etiam magis miseranda est eorum calamitas qui non suo facto speciali sed regentium culpa in eam sortem deveniunt. Δετνότατον δοριαλωτοὺς γενέσϑαι: Res acerbissima est belli iure captivum fieri, teste Isocrate³. [2] Est ergo servitus haec perpetua obligatio operarum⁴ pro alimentis itidem perpetuis. Chrysippea definitio huic generi servorum optime congruit: Servus est perpetuus mercenarius⁵. Et lex Hebraea eum qui inopia coactus se vendidit diserte mercenario comparat, Deut. xv, 18, 40, 53. et in redemtura eius operas ita vult ipsi prodesse sicut fructus ex agro vendito percepti prodessent veteri domino, Deut. xviii, 50. [3] Multum ergo distat id quod impune in servum fit ex gentium iure et id quod naturalis ratio fieri sinit. Ex Seneca⁶ supra citavimus. Cum in servum omnia liceant est aliquid quod in hominem licere commune ius animantium vetet. Philemonis⁷ istud⁸ eodem tendit:

Κᾂν δοῦλος ἡν τὶς οὐδὲν ἧττον, δέσποτα,
Ἄνϑρωπος οὗτός ἐστιν ἂν ἂνϑρωπος ᾖ.
Here quisquis est homo natus, quamvis serviat
Is servitutem, tamen esse homo non desinit.

Alibi item⁹ Seneca¹⁰: Servi sunt, imo homines: servi sunt, imo contubernales: servi sunt, imo humiles amici: servi sunt, imo conservi. quae et apud Macrobium¹¹ legas sensum plane eundem habentia cum¹² Pauli Apostoli¹³ dicto:

1 [Plutarch., Apophthegm. Lac. 40; 234 C].

2 Captivum se dicebat, non servum] Philo [Quod omnis probus liber 6]: ἐπεὶ ϰαὶ πατέρες υἱῶν τιμὰς ϰατέϑεσαν, ϰαὶ υἱοὶ πολλάϰις πατέρων ἢ ϰατὰ ληστείας ἀπαχϑέντων, ἢ ϰατὰ πόλεμον αἰχμαλώτων γενομένων, οὑς οἱ τῆς ϕύσεως νόμοι τῶν ϰάτωϑεν ὄντες βεβαιότεροι γράϕουσιν ἐλευϑέρους. Nam et patres pro filiis et filii pro parentibus saepe pretium pependerunt, aut vi latronum abreptis, aut belli more captis, quos quidem naturae leges valentiores his quae in terra fiunt legibus, scribunt liberos. Nimirum ut apud Theodecten [vide Aristot., Polit. 1, 6] Helena loquebatur:

Θεῶν ἀπ᾽ ἀμϕοῖν ἐϰγόνον ῥιζωμάτων
Τις ἂν προσειπεῖν ἀξιώσειεν λάτριν;
Utraque generis parte prognatam deis,
Eritne servam nominare qui audeat? [add. edd. 1642, 1946].

3 Plataico [9].

4 [operarii, edd. 1625, 1631, 1632,; operarum, edd. 1642, 1646].

5 Sen. de benef. lib. iii, cap. 22. [32, edd. 1625, 1631, 1632].

6 i de Clem. c. 18.

7 [Stobaeus 62, 28].

8 [istud, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; illud, ed. 1646].

9 [idem, edd. 1625, 1631, 1632; item, edd. 1642, 1646].

10 Ep. xlvii [§ 1].

11 [Macrob. Saturn. i, 11].

12 [conservi. quod plane sensum eundem habet cum, ed. 1625; conservi. quae et - habentia cum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Colos. iv, 1.

[p. 782]

Domini, ius et quod aequum est servis praestate, gnari vobis quoque dominum esse in coelo. Et alibi¹ vult dominos cum servis non minaciter agere eo quod iam diximus argumento, quod et ipsi dominum in coelo habeant qui ad talia qualitatum discrimina non attendat. <In constitutionibus quae Clementi Romano² asscribi solent legitur, οὐϰ ἐπιτάξεις δούλῳ σου, ἢ παιδίσϰῃ ἐν πιϰρίᾳ ψυχῆς³. cave servo aut ancillae imperes acerbo animo>⁴. Clemens Alexandrinus⁵ servis nos uti vult tanquam alteris nobis, quando homines sunt non minus quam nos, secutus sapientis Hebraei⁶ dictum, εἰ ἐστί σοι οἰϰέτης ἄγε αὐτὸν ὡς ἀδελϕὸν, ὅτι ὡς ἡ ψυχή σου. Si servum habeas ut fratre utere, talis enim est qualis tu.

iii. Ius ergo vitae et necis quod dicitur in servum domino praestat, ut domesticam habeat iurisdictionem, sed nimirum eadem religione exercendam, qua publica exercetur. Hoc voluit Seneca⁷ cum dixit in mancipio cogitandum non quantum illud impune pati possit, sed quantum tibi permittat aequi bonique natura quae parcere etiam captivis et pretio paratis iubet: qui et alibi⁸, Quid interest, ait, quali quis teneatur imperio si summo tenetur? quo loco comparat subditum servo et ait dispari titulo, paria in illos licere: quod certe in hac parte vitae adimendae et⁹ si quid accedit verissimum est. Maiores nostri, ait idem Seneca¹⁰, domum nostram pusillam rempublicam esse iudicarunt <: et Plinius¹¹: servis respublica quaedam et quasi civitas domus est>¹². Cato Censorius narrante Plutarcho¹³ si quis servus capital admisisse videretur de eo supplicium non sumebat nisi postquam damnatus esset etiam conservorum iudicio. <Quicum conferenda verba Iobi xxxi, 13, et deinceps>¹⁴.

iv. Sed et circa minores poenas puta verbera in servos, adhibenda est aequitas, imo et clementia. Non opprimes

1 Epist. [lege Ephes.] vi, 9.

2 Lib. vii, c. xiv [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Ἐν πιϰρίᾳ ψυχῆς] Sic et in epistola Barnabae [cap. 19] est: οὐ μὴ ἐπιτάξῃς παιδίσϰῃ ἢ δούλῳ σου ἐν πιϰρίᾳ, τοῖς ἐπ᾽ αὐτὸν ἐλπίζουσι, μήποτε οὐ ϕοβηϑήσῃ τὸν ἐπ᾽ ἀμϕοτέροις ϑεόν. Noli acerbe imperare servo aut ancillae tuae in Christum sperantibus, ne eo ipso ostendas non timere te communem tibi et ipsis dominum [add. edd. 1642, 1646].

4 [In - animo, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Paed. ultim. [iii, 12, 92].

6 [Iesus Sirach. 33. 31].

7 i de Clem. 18.

8 Lib. iii de benef. c. 18.

9 [et, om ed. 1632].

10 Seneca] epistola xlvii [14] [add. edd. 1642, 1646] [in marg. edd. 1625, 1631: Ep. xlvii; ed. 1632: Ep. lxvii; edd. 1642, 1646: Ep. xliii].

11 [Plinius, Ep. viii, 16].

12 [: et Plinius - est, add, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Plutarch., Cato maior 349 A].

14 [Quicum - deinceps. add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 783]

eum, non dominaberis ei dure¹, ait lex divina de servo Hebraeo quod nunc prolata vi proximitatis ad omnes servos debet extendi, Deut. xv, 17, 45, 53. Ad quem locum sic Philo²: ϑεράποντες τύχῃ μὲν ἐλάττονι ϰέχρηνται, ϕύσεως δὲ τῆς αὐτῆς μεταποιοῦνται τοῖς δεσπόταις. τῷ δὲ ϑείῳ νόμῳ ϰανὼν³ τῶν διϰαίων ἐστὶν οὐ τὸ τύχης, ἀλλὰ τὸ τῆς ϕύσεως ἐναρμόνιον· διὸ προσήϰει τοὺς ϰυρίους μὴ ϰαταϰόρως χρῆσϑαι ταῖς ἐξουσίαις ϰατὰ τῶν οἰϰετῶν, ἀλαζονείαν ϰαὶ ὑπεροψίαν ϰαὶ δεινὴν ὠμότητα ἐπιδειϰνυμένους· ταῦτα γὰρ οὐϰ ἔστι δείγματα ψυχῆς εἰρηνιϰῆς ἀλλ᾽ ὑπ᾽ ἀϰρασίας τὸν ὑπεύϑυνον (male editum ἀνεύϑυνον) ϰολαζούσης ϰατὰ τυραννιϰὴν δυναστείαν. Servi fortuna quidem inferiores sunt: natura autem pares dominis: at divinae legi iusti regula est non quod fortunae, sed quod naturae congruit. Ideo non oportet dominos potestate sua in servos proterve uti, nec eam materiam sumere superbiae et insolentiae, et dirae feritati. Haec enim signa animi non placidi, sed male temperati, et in subditos tyrannico quodam dominatu saevientis. Numquid nam aequum est, ait Seneca⁴, gravius homini et durius imperari quam imperatur animalibus mutis? atqui equum non crebris verberibus exterret dominandi peritus magister, fiet enim formidolosus et contumax nisi eum tactu blandiente permulseris. Et mox⁵: quid stultius quam in iumentis quidem et canibus erubescere iram exercere, pessima autem conditione hominem⁶ esse? Hinc est quod Hebraea lege⁷ servo aut ancillae non pro oculo tantum sed et pro dente excusso⁸, per iniuriam scilicet, libertas debebatur.

1 Non dominaberis ei dure] Vide Mosem de Kotzi praeceptis iubentibus 174 [147, ed. 1646] 175, 178. et collationem legum Mosis et Romanarum titulo iii. Priscus in Excerptis legationum [leg. Rom. p. 138] ubi Romanos barbaris praefert: ἄμεινον δὴ ϰαὶ τοῖς οἰϰέταις διατελοῦσι ῥωμαῖοι χρώμενοι. πατέρων γὰρ ἢ διδασϰάλων εἰς αὐτοὺς ἔργα ἐπιδείϰνυντες, ἐϕ᾽ ὦ τῶν ϕαύλων ἀπεχομένους μετιέναι ἅπερ αὐτοῖς ϕαῦλα νενόμὶσται, σωϕρονίζουσι σϕὰς ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι, ὥσπερ τοὺς οἰϰείους παῖδας. οὐ δὴ γὰρ οὐδ᾽ αὐτοῖς ϑάνατον, ὥσπερ Σϰύϑαις ἐπάγειν ϑέμις. ἐλευϑερίας δὲ τρόποι παρ᾽ αὐτοῖς πλεῖστοι, ἣν οὐ μόνον περιόντες, ἀλλὰ ϰαὶ τελευτῶντες χαρίζονται, διατάττοντες ϰατὰ τῆς περιουσίας ὃν βούλονται τρόπον. ϰαὶ νόμος ἐστὶν ὅπερ ἕϰαστος τελευτῶν περὶ τῶν προσηϰόντων βουλεύσοιτο. multo melius servos suos Romani tractant, patrumque aut magistrorum in eos funguntur officio. nam ut eos abstrahant ab iis quae moribus ipsorum illicita habentur, ita eos delinquentes, quasi filios suos castigant: neque enim ius est eos occidere, ut apud Scythas. Tum vero libertatis complura genera, quam non viventes tantum sed et in mortis tempore domini largiuntur: qui quidquid morituri de re sua statuerint, id legis vim habet. Adde legem Wisigotthicam lib. vi, tit. i, c. 12 [add. edd. 1642, 1646].

2 Philo] de specialibus legibus secundo [25]: Cyprianus ad Demetrianum [c. 8]. Nisi tibi pro arbitrio tuo serviatur, nisi ad voluntatis obsequium pareatur, imperiosus et nimius servitutis exactor flagellas, verberas, fame, siti, nuditate, ferro frequenter et carcere affligis, et non agnoscis miser Dominum Deum tuum, cum sic exerceas ipse in hominem dominatum [add. edd. 1642, 1646].

3 [ϰανὼν omis. edd. 1642, 1646] [ϰαϰῶν, ed. 1632].

4 [Sen., de Clem. i, 16, 4].

5 [Ibid. 17, 1].

6 [hominum, typothetae errore edd. 1631, 1632].

7 Exod. xxi, 26, 27.

8 Non pro oculo tantum, sed et pro dente excusso] Philo dicto loco [de special. leg. ii, 35]: οὕτω γὰρ ὁ μὲν ἀνϑ᾽ ὧν ἔδρασε, διττὴν ἐϰδέξεται ζημίαν, ἅμα τίμῇ ϰαὶ τὴν ὑπηρεσίαν ἀϕαιρεϑεὶς, ϰαὶ τρίτον ἑϰατέρου τῶν λεχϑέντων χαλεπώτερον, ἀναγϰαζόμενος ἐν τοῖς μεγίστοις εὐεργετεῖν ἐχϑρὸν, ὅν ἴσως ηὔχετο ϰάϰοῦν ἀεὶ δύνασϑαι· ὁ δ᾽ ἀνϑ᾽ ὦν ὑπέμεινε παρηγορίαν ἕξει διπλῆν, οὐ μόνον ἐλευϑερωϑεὶς, ἀλλὰ ϰαὶ ὰργαλέον ϰαὶ ὠμὸν δεσπότην ἐϰϕυγών. Sic ille pro facto duplicem pendet poenam, amissis et operis et servi pretio, ad quae accedit et tertium duobus istis gravius, quod cogitur in rebus maximis benefacere homini exoso et quem optasset semper vexare posse. alter autem pro malo quod pertulit duplex habebit solatium, non libertatem tantum adeptus, sed a tam fero saevoque domino exsolutus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 784]

v. [1] Sed et operae cum modo exigendae¹ sunt, et valetudinis servorum humane habenda ratio. Quod ipsum praeter alia spectat lex Hebraea² in Sabbati institutione, nimirum ut laboribus aliquod daretur spiramentum. Est C. Plinii³ epistola ad Paulinum quae sic incipit: Video quam molliter tuos habeas, quo simplicius confitebor tibi, qua indulgentia meos tractem. Est mihi semper in animo Homericum illud ἑϰυρὸς δὲ πατὴρ ὡς ἢπιος ἦεν, et hoc nostrum paterfamilias. [2] In eadem voce veterum humanitatem observat et Seneca⁴: Ne illud quidem videtis quam omnem invidiam maiores nostri dominis, omnem contumeliam servis detraxerint? dominum patremfamiliae appellaverunt, servos familiares⁵. <Dion Prusaeensis⁶ optimum regem describens: δεσπότην δὲ οὐχ ὅπως τῶν ἐλευϑέρων, ἀλλα μηδὲ τῶν δούλων χαίρειν ϰαλούμενον: domini nomen adeo in homines liberos non usurpat, ut et in servos eo abstineat. Ulyxes⁷ apud Homerum⁸ servos quos fidos reperit apud se ait futuros eo loco quasi Telemachi filii ipsius fratres essent>⁹. Tertullianus¹⁰: Gratius est nomen pietatis quam potestatis¹¹: etiam familiae magis patres quam domini vocantur. Hieronymus¹² sive Paulinus ad Celantiam: Familiam tuam ita rege et constitue ut te matrem magis tuorum

1 Operae cum modo exigendae] Vide cap. 14 in epistola Episcoporum ad Ludovicum regem quae inserta est in capitulare Caroli Calvi. Seneca epistola xlvii [4]: non tanquam hominibus, sed tanquam iumentis abutimur. De Atheniensium vero in servos lenitate vide Xenophontem de republica Atheniensium [i, 10 sqq.] [add. edd. 1642, 1646].

2 Exo. xx, 10. xxiii, 12. Deut. x [imo xvi] 14.

3 [Plin., Epist. v, 19].

4 Epist. xlvii [14].

5 Servos familiares] amicos Epicurus. Seneca epistola cvii [1] [add. edd. 1642, 1646].

6 [Dio Chrysost., Orat. i p. 5].

7 Ulyxes] cuius paternam in se benignitatem praedicat Eumaeus Odysseae ξ [xiv, 138 sqq.] [add. edd. 1642, 1646] [Ulysses, in textu edd. 1631, 1632].

8 Od. Φ [xxi, 215 sq.] [add. edd. 1631, 1632, 1642] [Od. v, ed. 1646].

9 [Dion - essent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Tertull. Apolog. 34].

11 Gratius est nomen pietatis quam potestatis] Notat et Cyprianus Testimoniorum iii [c. 72] ad Quirinum: dominos servis, cum crediderint, mitiores esse debere, probatque id Apostoli Pauli ad Ephesios verbis [vi, 9]. Lactantius lib. v, cap. 15: Nec alia causa est cur nobis invicem fratrum nomen impartiamur, nisi quia pares esse nos credimus. Nam cum omnia humana, non corpore sed spiritu metiamur, tametsi corporum sit diversa conditio, nobis tamen servi non sunt: sed eos et habemus, et dicimus spiritu fratres, religione conservos. Augustinus de Moribus Ecclesiae Catholicae x, 30 [i c. 30 § 53]: Tu dominis servos non tam conditionis necessitate quam officii delectatione doces adhaerere. Tu dominos servis, summi Dei scilicet communis domini consideratione placabiles, et ad consulendum quam ad coercendum propensiores facis. Adde Isidorum Pelusiotam lib. i, epistola 471. Repete quae modo ex Prisco posuimus [p. 783 n. 1] [add. edd. 1642, 1646].

12 [Hieron., Ep. cxlviii, 25].

[p. 785]

quam dominam videri velis a quibus benignitate potius quam severitate exige reverentiam. Augustinus¹: Domestica pax a iustis patribus ita olim administrata est ut secundum² haec temporalia bona filiorum sortem a servorum conditione distinguerent, ad Deum autem colendum³ omnibus domus suae membris pari dilectione consulerent: quod naturalis ordo ita praescribit ut nomen patrisfamilias hinc exortum sit, et tam late vulgatum ut inique etiam dominantes hoc se gaudeant appellari. Qui autem veri patres familias sunt omnibus in familia sua tanquam filiis ad colendum et promerendum Deum consulunt. [3] Similem pietatem in voce puerorum quo servos significabant annotavit Servius ad illud Maronis⁴, Claudite iam rivos pueri, nec dissimile quod Heracleotae servos suos Mariandynos δωροϕόρους, id est donatarios appellabant⁵, ἀϕαιροῦντες τὸ πιϰρὸν τῆς προσηγορίας parcentes acerbitati nominis, ut ad Aristophanem vetus interpres Callistratus notabat. <Laudat Germanos Tacitus⁶, quibus servi tanquam coloni habebantur. Theano in epistola⁷: διϰαία χρῆσις ἵνα μήτε διὰ τὸν ϰόπον ϰάμνωσι, μήτε ἀδυνατῶσι διὰ τὴν ἔνδειαν: Iustus mancipiorum hic est usus ut nec prae labore deficiant, nec per egestatem impares sint ferendo>⁸.

vi. [1] Pro opera ut diximus alimenta servo debentur⁹. <Servis, ait Cicero¹⁰, non male praecipiunt qui ita iubent uti ut mercenariis: operam exigendam, iusta praebenda. Aristoteles¹¹: δούλῳ μισϑὸς τροϕὴ. Servo pro mercede alimenta. Cato¹²: Familiae ut bene sit provideto, ne algeat, ne esuriat>¹³. Est aliquid, ait Seneca¹⁴¹⁵, quod dominus

1 Lib. xix de Civit. Dei, cap. 16.

2 [ut qui secundum, ed. 1625; ut secundum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [distinguerent, iidem ad Deum colendum, ed. 1625; distinguerent, ad Deum autem colendum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Non ad Virg. Ecl. iii, 110, sed ad Ecl. vi, 14].

5 Δωροϕόρους appellabant] Athenaeus vi, 18 [84] [add. edd. 1642, 1646].

6 [Tac., Germ. 25].

7 [Theano, Ep. 3 in princ.].

8 [Laudat - ferendo, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Alimenta servo debentur] Sirachides xxxiii, 25: ἄρτος ϰαὶ παιδεία ϰαὶ ἔργα οἰϰέτῃ. Panis et disciplina et opera, servo [add. edd. 1642, 1646].

10 De Off. i [13, 41] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 i Oecon. v [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Cato, de Re rustica v, 2].

13 [Servis - esuriat, add. edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

14 Lib. iii de Ben. [21, 2].

15 Seneca] Idem de Tranquillitate [8, 8]: Familia vestiarium petit victumque. Romani ad Bessam apud Procopium Gotthicorum iii [17]: χορηγεῖτε τοῖς ὑμετέροις αἰχμαλώτοις τροϕὴν οὐϰ ἀρϰοῦσαν, οὐδὲ ϰατὰ τὴν χρείαν ἡμῶν ἀποχρῶσαν, ἀλλ᾽ ὥς γε ἀποζῆν διαρϰῶς ἔχουσαν. Date nobis saltem, ut captivis vestris, alimenta, non dicam quae sufficiant, qualia necessitas nostra desiderat, sed quae mortem arceant. Chrysostomus ad Ephesios v, 21 [v, 2, ed. 1646] [Homil. xix, 5]: ὅταν οὖτος μὲν τὴν σωματιϰὴν διαϰονίαν παρέχῃ, σὺ δὲ τὸ σῶμα τρέϕῃς ϰαὶ ϑεραπεύῃς ϰαὶ τροϕαῖς ϰαὶ ἐνδύμασι ϰαὶ ὑποδήμασι, ϰαὶ οὖτος δουλείας ἐστὶ τρόπος, ὅτι ἐὰν μὴ παρέχῃς ϰαὶ σὺ τὴν σὴν διαϰονίαν, οὐδὲ ἐϰεῖνος τὴν ἑαυτοῦ, ἀλλ᾽ ἔσται ἐλεύϑερος, ϰαὶ οὐδεὶς αὐτὸν ἀναγϰάσει νόμος ϰαὶ μὴ τρεϕόμενον τοῦτο ποιεῖν. Ubi ille corporis ministeria exhibet, tu vero eum alis, curasque ut praeter victum habeat quo induatur, quo calcietur, est et hoc servitutis quoddam genus. nam nisi et tu tuum hoc exhibeas ministerium, nec ille exhibebit suum, sed liber erit, neque ulla eum lex constringet, si non alatur, operas praestare [add. edd. 1642, 1646].

[p. 786]

praestare servo debeat ut cibaria, vestiarium. In cibariis erant quaterni modii frumenti in mensem quos praestitos servis Donatus¹ auctor est. Martianus Iurisconsultus² esse ait quae dominus necesse habet servo praestare, ut tunicas et similia. Damnatur ab historiis³ Siculorum crudelitas⁴ qui captivos Athenienses fame necabant. [2] Insuper Seneca dicto loco⁵ probat in quaedam liberum esse servum et beneficii quoque habere materiam, si quid fecerit quod servilis officii modum excedat, quod non ex imperio sed ex voluntate praestetur, ubi ex ministerio in affectum amici transitur, quod late explicat. His consentaneum est, ut si quid servus, quemadmodum apud Terentium⁶ est, suum defraudans genium comparsit, aut succisivi temporis diligentia quaesivit, id aliquo modo sit ipsius. Non male Theophilus⁷ peculium definit οὐσίαν ϕυσιϰὴν naturale patrimonium⁸ quasi contubernium definias naturale matrimonium, sed et Ulpianus⁹ peculium dixit pusillum patrimonium. Nec refert quod peculium dominus suo arbitrio adimere potest aut minuere: neque enim quod aequum est faciet si sine causa id faciat. Causam vero intelligo non poenam modo, sed et domini necessitatem: nam servi utilitas utilitatibus domini subest, magis etiam quam res civium civitati. Apposite ad hanc rem Seneca¹⁰¹¹: non ideo nihil habet

1 Ad Phorm. act. i Sc. 1 [43].

2 L. Peculium nascitur, D. de peculio [l. 40 D. xv, 1].

3 Thuc. l. vii [87]. Diod. libro xiii [19].

4 Siculorum crudelitas] Et Isaaci Angeli in Siculos captivos, memorante Niceta lib. 1 [c. 3 de Isaacio Angelo], qui et epistolam ponit ea de re regis Siculi ad Imperatorem Graecum [add. edd. 1642, 1646].

5 [Sen., de Benef. iii, 19].

6 Apud Terentium est] Phormione actu 1, Sc. i [44] [add. edd. 1642, 1646].

7 Inst. quod cum eo qui in alt. p. [Inst. iv, 7].

8 Naturale patrimonium] Eumaeus Odysseae Ξ [xiv, 63 sq.].

Οἶά τε ᾦ οἰϰῆι ἄναξ εὔϑυμος ἔδωϰε
Οἶϰόν τε ϰλῆρόν τε πολυμνήστην τε γυναῖϰα.
Qualia dat famulis domini prolixa voluntas,
Federa coniugii socialia, remque domumque.

Ipse Ulysses Odissea ϕ [xxi, 214 sq.] Eumaeo et Philaetio dicit:

Ἄξομαι ἀμϕοτέροις ἀλόχους ϰαὶ ϰτήματ᾽ ὀπίσσω
Οἰϰία τ᾽ ἐγγὺς ἐμεῖο τετυγμένα.
Vestrum utrique thori socias dabo, largiar et rem
Vicinasque domos nostrae.

Varro [de Re Rust. i, 17, 7] de Servis: studiosiores ad opus fieri liberalius tractando, aut cibariis aut vestitu largiore, aut remissione operis, concessioneque ut peculiare aliquid in fundo pascere liceat [add. edd. 1642, 1646].

9 L. depositi, §. 5. D. de peculio [l. 5 § 5 D. xv, 1].

10 vii de benef. 4.

11 Seneca] Eiusdem est ibidem: Numquid dubium est, quin servus cum peculio domini sit? Dat tamen domino suo munus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 787]

servus quia non est habiturus si dominus illum habere noluerit. [3] Et hinc est quod dominus non repetit si quid servo in servitute debitum post manumissionem solvit: quia (ut Tryphoninus¹ ait) debiti vel non debiti ratio in condictione naturaliter intelligitur: dominus autem servo debere naturaliter potest. Itaque sicut clientes in usum patronorum et subditos in usum regum, sic servos in usus² heriles contulisse legimus, ut si filia dotanda, si captivus filius redimendus, et si quid his evenisset simile. <Plinius³, ut ipse in epistolis narrat, servis suis concedebat etiam quaedam quasi testamenta facere, id est dividere, donare, relinquere intra domum>⁴. Apud aliquas gentes etiam plenius quoddam res acquirendi ius servis concessum legimus, sicut servitutis plures esse gradus a nobis alibi⁵ tractatum est. [4] Ad hanc internam quam exponimus iustitiam multos apud populos etiam ius illud exterius dominorum leges retraxerunt. Nam et apud Graecos servis durius habitis licebat πράσιν αἰτεῖν ad venditionem proclamare, et Romae ad statuas confugere, aut⁶ praesidum implorare opem contra saevitiam vel famem vel intolerabilem iniuriam⁷. Illud vero iam non ex iure stricto, sed ex humanitate et beneficentia veniet, interdum tali quae et debeatur, ut post longas operas aut valde magnas libertas detur servo. [5] Posteaquam iure gentium servitus invasit, secutum est beneficium manumissionis ait Ulpianus⁸. Exemplo sit illud Terentianum⁹:

feci e servo ut esses libertus mihi

Propterea quod servibas liberaliter¹⁰.

Salvianus¹¹ in usu quotidiano esse ait ut servi etsi non optimae saltem non improbae servitutis libertate donentur. addit, et illa quae in servitute positi conquisierant ex dominorum domo tollere non vetantur. <Cuius benignitatis

1 L. si quid D. de cond. indeb. [l. 64 D. xii, 6].

2 Diony. l. ii [10].

3 Lib. viii. epist. 16 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Plinius - domum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Lib. ii, c. 3 [imo c. v § xxvii sqq.].

6 [aut, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; ut, ed. 1632].

7 Inst. de his qui sui vel al. [§ 2 Inst. i, 8].

8 L. manumissiones, D. de Iust. et Iure [l. 4 D. i, 1].

9 [Terent., Andria 37 sq.].

10 Quod servibas liberaliter] Ita Manuscripti, recte: Varro [cf. Servius ad Virg. Aen. viii, 564] narrat in Feroniae luco dictum servis: Benemeriti sedeant servi, surgant liberi. in quibusdam locis mos liberari servos ubi octuplum pretii, quo empti erant, paraverant [add. edd. 1642, 1646].

11 Lib. iii [adv. Avaritiam c. 7].

[p. 788]

multa exempla in martyrologiis apparent>¹. Et hic quoque laudanda benignitas legis Hebraeae², quae servum Hebraeum certo tempore exacto manumitti omnino iubet nec sine donis³, de cuius legis contemtu graviter queruntur Prophetae. <Catonem maiorem reprehendit Plutarchus⁴ quod servos senectute confectos venderet immemor eius quae est inter homines communis naturae>⁵.

vii. Quaestio hic incidit an fugere fas sit ei qui bello iusto captus est⁶. non de eo agimus qui suo proprio delicto poenam eam est commeritus, sed qui publico facto in hanc fortunam decidit. Verius est fas non esse, quia ex conventione ut diximus gentium communi operas suas civitatis nomine debet. Quod tamen ita est intelligendum nisi intolerabilis saevitia hanc ipsi imponat necessitatem. <Videri circa hanc rem potest responsum Gregorii Neocaesariensis xvi>⁷.

viii. [1] Movimus alibi⁸ dubitationem⁹ an et quatenus nati ex servis domino teneantur interno iure, quae hic ob specialem bello captorum considerationem omitti non debet. Si parentes suo delicto poenam mortis erant commeriti poterunt eorum posteri qui sperabantur, ad vitam servandam obstringi servitio, quia alioqui extituri non fuerant. nam et ob alimenta alioquin defutura prolem suam parentes in servitutem vendere possunt ut ibi diximus. Tale est ius quod in Cananaeorum posteros Hebraeis Deus concedit¹⁰. [2] Pro debito autem civitatis ii quidem qui iam nati erant ut pars civitatis obligari poterant¹¹ non minus quam parentes ipsi. at in nondum natis non videtur haec causa sufficere, sed alia requiri: aut ex parentum consensu expresso accedente alendi necessitate, idque etiam in perpetuum: aut ex ipsa alimentorum praestatione idque duntaxat usque dum operae totum quod impensum est expunxerint. Si quid ultra iuris in hos domino datur, id videtur ex lege civili dominis plus aequo largiente¹² procedere.

1 [Cuius - apparent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Deut. xv, 13.

3 Nec sine donis] Consuetudo id interpretata ne minus xxx siclis detur, vide praecepto iubente 84 [add. edd. 1642, 1646].

4 [Plut. Cato maior 338 E].

5 [Catonem - naturae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Silv. verbo servitus. §. 3. Fortunius in l. manumissiones, D. de iust. et iure [l. 4 D. i, 1]. Aegi. Reg. de act. supern. disput. 31, dub. 7. num. 119.

7 [Videri - xvi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 L. ii, c. 5 [§ xxix].

9 Less. l. ii, c. 5, dub. 5.

10 Deut. xv, 13 [xx, 14].

11 [poterint, edd. 1625, 1631; poterant, in Erratis ed. 1631, edd. 1632, 1642, 1646].

12 [Largientibus, edd. 1625, 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 789]

ix. [1] At quas apud gentes ius illud servitutis ex bello in usu non est, optimum erit permutari captivos: proximum dimitti pretio non iniquo. Hoc quale sit praecise definiri non potest: sed humanitas docet non ultra intendi debere quam deducto ne egeat captus rebus necessariis: nam et leges civiles hoc multis indulgent qui suo facto proprio in debitum inciderunt. Alibi hoc pactis aut moribus definitur: ut apud Graecos olim mina¹, nunc inter milites menstruo stipendio. <Narrat Plutarchus² olim inter Corinthios et Megarenses bella gesta ἡμέρως ϰαὶ σνγγενιϰῶς mansuete et ita ut populos consanguineos decebat. Si quis captus esset eum a captore habitum ut hospitem et fide de pretio accepta dimissum domum: unde natum δορυξένων nomen>³. [2] Excelsioris animi est illud Pyrrhi a Cicerone⁴ laudatum:

Nec mi aurum posco⁵ nec mi pretium dederitis:
Ferro non auro vitam cernamus utrique:
Quorum virtuti belli fortuna pepercit
Eorundem libertati me parcere certum est.

Non dubium quin crediderit Pyrrhus iustum a se bellum geri: tamen parcendum existimabat eorum libertati quos probabiles causae in bellum tulissent. Simile Cyri factum celebrat Xenophon⁶, Philippi Macedonis post victoriam in Chaeronea Polybius⁷ <: Alexandri in Scythas Curtius⁸: Ptolemaei regis et Demetrii inter se non bello magis quam in captivos benignitate certantium Plutarchus⁹. Lysimachum vero Getarum rex Dromichaetes¹⁰ bello captum hospitem suum fecit, paupertatisque simul Geticae ac comitatis testem factum perpulit¹¹, ut talibus amicis quam hostibus uti mallet¹²>¹³.

1 Ut apud Graecos olim mina] Bello Gallorum cum Hispanis in Italia eques redemptus quarta parte annui stipendii. non comprehensi qui ordines ducerent eisque superiores: nec qui iusto praelio aut oppido per vim capto venirent in potestatem. Mariana xxvii, 18 [add. edd. 1642, 1646].

2 Quaest. Gr. [295 B] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Narrat - nomen, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Cic., de Off. i, 12, 38].

5 Nec mi aurum posco] Similem Tiberii Christiani Imperatoris in Persas bonitatem laudat Menander Protector [Exc. de Legat, Rom. p. 212]: Sisebuti Mariana [vi, 3], item Sanctii Castellae regis libro xi [5] [add. edd. 1642, 1646].

6 ii Cyrop. [imo iii, 1, 28 sqq.].

7 [Polyb. v, 10].

8 [Curtius vii, 9, 18].

9 Vita Dem. [891 A] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Getarum rex Dromichetes] meminit et Diodorus Siculus in Excerptis Peiresianis [Exc. de Virtut. et Vitiis i p. 253] [add. edd. 1642, 1646].

11 [perpulit, edd. 1631, 1642, 1646; pertulit, ed. 1632].

12 Strabo libro vii [3, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [: Alexandri - mallet, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].