De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 737]

Caput XI
Temperamentum circa ius interficiendi in bello iusto

I.	In bello iusto actus quosdam interna iustitia carere: quod exponitur.
II.	Interfici qui possint secundum iustitiam internam.
III.	Ob infortunium neminem recte interfici, ut qui coacti partes sequuntur:
IV.	Nec ob culpam mediam inter infortunium et dolum: cuius natura explicatur.
V.	Distinguendos auctores belli ab his qui sequuntur.
VI.	In ipsis auctoribus distinguendas causas probabiles ab improbabilibus.
VII.	Etiam mortem meritis hostibus saepe poenam recte condonari.
VIII.	Cavendum quantum fieri potest ne innocentes, etiam praeter propositum, occidantur.
IX.	Pueris semper parcendum: feminis nisi quid gravius admiserint <et senibus>^1.
X.	Parcendum et his qui sacra aut literas tantum curant:
XI.	Et agricolis:
XII.	Et mercatoribus ac similibus:
XIII.	Et captis.
XIV.	Recipiendos qui dedere se volunt sub aequis conditionibus.
XV.	Parcendum et his qui sine conditione se dediderunt.
XVI.	Haec ita vera nisi grave delictum antecesserit: quod quomodo accipiendum.
XVII.	Delinquentibus ob multitudinem recte parci.
XVIII.	Non occidendos obsides nisi ipsi deliquerint.
XIX.	Abstinendum ab omni dimicatione inutili.

Sed nec in bello iusto admittendum est quod dicitur²

Omnia dat qui iusta negat.

Melius Cicero³: Sunt quaedam officia etiam adversus eos servanda a quibus iniuriam acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus⁴.

1 [ et senibus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Lucanus. [i, 349].

3 Off. i [11, 34].

4 Est enim ulciscendi ut puniendi modus] Vide quae supra lib. ii, cap. xx, §. 2, et 28, et loca Augustini de Christianorum in ipsis bellis benevolentia quae modo produximus [p. 734 n. 1]. Aristoteles Politicorum v, cap. 6, narrat asperiores aequo poenas exactas Thebis et Heracleae, στασιωτιϰῶς factionis studio. Et Thucydides iii [82]. Τιμωριας μείζους, οὐ μέχρι τοῦ διϰαίου poenas iusto maiores. [Et Thucydides - maiores, add. ed. 1646]. Tacitus iii Annalium [28]: Pompeius gravior remediis quam delicta erant. idem eodem libro [24] Augustum culpat quod in puniendis adulteriis clementiam maiorum suasque ipse leges egressus sit. Iuvenalis [x, 314 sqq.]:

exigit autem

Interdum ille dolor plus quam lex ulla dolori
Concessit.

Quintilianus [Decl. vi, 10]: Non nisi ab ultimo parricidio exigitur poena trans hominem. M. Antoninus Imperator referente Vulcatio vita Cassii [11]: ad Senatum scribam, ne aut proscriptio gravior sit, aut poena crudelior. Ausonius [Cupid. crucif. 93 sq.].

vindictaque maior

Crimine visa suo est.

Ammianus libro xxvi [10, 6]: saevitum est in multos acrius quam errata flagitaverant vel delicta. Similis est apud Agathiam locus libro iii [imo iv, 19] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 738]

Idem¹ laudat vetera Romanorum tempora cum exitus bellorum erant aut mites aut necessarii. Crudeles vocat Seneca², qui puniendi causam habent, modum non habent. Aristides Leuctrica prima³: ἔστι γὰρ ἔστι ϰαὶ ἀμυνομένους ἀμέτρως ἀδιϰεῖν. ϰἄν τις οἷς τὰς τιμωρίας ἀναπληροῖ, πρὸς τ᾽ ἀδιϰήματα τούτοις ὑπερβῇ δεύτερος ἄρχει πάλιν. Possunt sane possunt etiam qui se vindicant iniusti esse si modum excedant. Nam et qui in puniendo progreditur ad id quod iniquum est, secundus est iniuriae auctor. Sic Ovidio⁴ iudice rex quidam⁵

caede nocentum

Se⁶ nimis ulciscens exstitit ipse nocens.

[2] Plataeenses in Isocratea oratione⁷ quaerunt, εἰ δίϰαιόν ἐστιν ὑπὲρ τηλιϰούτων ἐγϰλημάτων οὕτως ἀνόμους ϰαὶ δεινὰς ποιεῖσϑαι τὰς τιμωρίας: an aequum sit ob tantilla peccata tam graves et iniquas poenas exigere? <Idem ille Aristides secunda pro pace⁸: μὴ τοίνυν ἀνϑ᾽ ὅ των αὐτοὺς τιμωρήσεσϑε, σϰοπεῖτε, ἀλλ᾽ οὕστινας ὄντας ϰαὶ τίνες ὄντες αὐτοὶ ϰαὶ τὸ μέτρον τῆς τιμωρίας: non hoc tantum respicite quas ob causas poenas sitis exacturi, sed et qui sint de quibus sumenda sit poena, qui nos ipsi, et quis iustus poenarum modus. Laudatur Propertio⁹ Minos:

Victor erat quamvis, aequus in hoste fuit¹⁰.

Sed et Ovidio¹¹:

Leges captis iustissimus auctor

Hostibus imposuit>¹².

ii. Quando autem iusta sit interfectio (inde enim nobis incipiendum est) in bello iusto, secundum iustitiam internam, quando non sit, ex iis intelligi potest quae capite primo huius libri a nobis explicata sunt. Interfici enim aliquem

1 Off. ii [8, 26 Ciceronis].

2 ii de Clem. cap. 4.

3 [Aristid., Leuctrica i, p. 94].

4 De Ponto l. ix [1, 19 sq.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [quidam, edd. 1625, 1631, 1632; rex quidam, edd. 1642, 1646].

6 [Se, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; Si, ed. 1646].

7 Isocrat., Plataic. 6].

8 [Aristid., Or. pro Pace ii p. 77].

9 [Propert., Eleg. iii, 19, 27].

10 Aequus in hoste fuit] Ovidius Tristium i, elegia 8 [vers. 35].

Est etiam in miseris pietas, et in hoste probatur

[add. edd. 1642, 1646].

11 [Ovid., Metamorph. viii, 101 sq.].

12 [Idem - imposuit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 739]

contingit ex proposito, aut citra propositum¹. Ex proposito iuste interfici nemo potest nisi aut in poenam iustam aut quatenus absque eo vitam et res nostras tueri non possumus: quanquam illud ipsum ob res caducas hominem occidere, etiamsi a iustitia stricte dicta non abeat, a caritatis tamen lege discedit. Poena vero iusta ut sit opus est ut ipse qui interficitur deliquerit, et quidem tantum quod apud aequum iudicem mortis supplicio possit vindicari. qua de re eo nunc minus disseremus quia quicquid eius sciri oportet satis explicatum arbitramur capite de poenis.

iii. [1] Supra² cum de supplicibus ageremus (sunt autem ut in pace ita et in bello supplices) discrevimus ἀτύχημα ϰαὶ ἀδίϰημα infortunium et iniuriam. Gylippus eo quem ibi citare coepimus Diodori Siculi³ loco quaerit utra in classe Athenienses poni debeant, infortunatorum an iniustorum: et pro infortunatis habendos negat qui ultro nulla lacessiti iniuria Syracusanis bellum intulissent: unde infert cum sponte bellum susceperint, ferenda quoque ab ipsis belli mala. Infortunatorum exemplum sunt illi qui non hostili animo apud hostes sunt, quales Athenienses temporibus Mithridaticis, de quibus sic loquitur Velleius Paterculus⁴: Si quis hoc rebellandi tempus, quo Athenae oppugnatae a Sulla sunt imputat Atheniensibus, nimium veri vetustatisque ignarus est. adeo enim certa Atheniensium in Romanos fides fuit, ut semper et in omni⁵ re, quicquid sincera fide gereretur id Romani Attica fieri praedicarent: Caeterum tum oppressi Mithridatis armis homines miserrimae conditionis cum ab inimicis tenerentur, oppugnabantur ab amicis, et animos extra moenia, corpora necessitati servientes, intra muros habebant. <quae pars postrema ex Livio⁶ sumta videri potest apud quem Indibilis Hispanus corpus duntaxat suum apud Carthaginienses, animum apud Romanos ait fuisse>⁷. [2] Nimirum, ut ait Cicero⁸, omnes quorum in alterius manu vita posita est, saepius cogitant

1 Vict. de iure belli, n. 36, et 45.

2 [L. ii C. xxi § v, 1].

3 [Diod. Sic. xiii, 29].

4 Lib. ii [23].

5 [omne, ed. 1625; omni, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Lib. xxvi [imo xxvii, 17, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [quae - fuisse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Pro Quintio [2, 6]

[p. 740]

quid possit is, cuius in ditione ac potestate sunt, quam quid debeat facere. <Idem pro Ligario¹: Tertium est tempus, quo post adventum Vari in Africa restitit. quod si est criminosum, necessitatis crimen est, non voluntatis>². Atque hoc secutus est Iulianus in causa Aquileiensium teste Ammiano³, qui cum paucorum supplicium narrasset, adiicit: Residui omnes abierunt innoxii, quos in certaminum rabiem necessitas egerat, non voluntas⁴. Ad Thucydidis⁵ locum de Corcyrensium captivis venditis vetus commentator: τὸ ἥμερον τοῦ ἑλληνιϰοῦ τρόπου δηλοῖ ϰαὶ ὡς ἀπηνὲς ϰατὰ μάχην τοὺς ἑαλωϰότας ϑανατοῦν ἄλλως τε ϰαὶ δούλους τοὺς μὴ μετὰ⁶ γνώμην οἰϰείαν πολεμοῦντας. Ostendit clementiam dignam Graecorum ingeniis: durum enim post pugnam captos occidere, servos praesertim, qui non sua voluntate bellum gerunt. Plataeenses in dicta oratione apud Isocratem⁷: οὐ γὰρ ἑϰόντες ἀλλ᾽ ἀναγϰασϑέντες αὐτοῖς ἐδουλεύομεν. non volentes sed coacti illis (Lacedaemoniis) servivimus. Idem⁸ de Graecis aliis: τοῖς σώμασι μὲν ἐϰείνοις⁹ ἀϰολουϑεῖν ἡναγϰάζοντο. ταῖς δὲ εὐνοίαις μεϑ᾽ ὑμῶν ἦσαν: illorum (Lacedaemoniorum) partes corpore sequi cogebantur, animo vobiscum erant. <Herodotus¹⁰ de Phocensibus dixerat: ἐμηδιζον οὐχ ἑϰόντες, ἀλλ᾽ ὑπ᾽ ὰναγϰαίης:

1 [Cic., pro Ligario 2, 5].

2 [Idem - voluntatis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. xxi [12, 20].

4 Necessitas egerat, non voluntas] Addit mox: Id enim aequitate pensata statuerat placabilis Imperator et clemens. Thucydides libro iii [39], in oratione Cleonis: οἵ τινες ὑπὸ τῶν πολεμίων ἀναγϰασϑέντες ἀπέστησαν, συγγνώμην ἔχω. Ignosco illisqui defecerunt a nobis cogente hoste. contemplatio extremae necessitatis haec dicitur Paulo sententiarum v, Tit. 1 [§ 1]. certe enim, ut Synesius ait, ἰσχυρὸν ἀνάγϰη πρᾶγμα ϰαὶ βίαιον, Res est valida ac violenta necessitas. Iuvenalis de Calaguritanis [xv, 103 sq.]:

Quisnam hominum veniam dare: quisve Deorum
Viribus abnueret dira atque immania passis?

vide de famis necessitate Cassiodorum ix, 13. Pertinax de Laeto et aliis: Paruerunt inviti Commodo: sed ubi habuerunt facultatem, quod semper voluerunt ostenderunt [Capitolinus, Pertinax 5]. Cassius Clemens apud Xiphilinum in rebus Severi [lxxiv, 9]: ἐγὼ οὔτε σε οὔτε Νίγ ρον ἡπιστάμην· ϰαταλειϕϑεὶς δὲ δὴ ἐν τῇ ἐϰείνου μερίδι, τὸπαρὸν ἀναγϰαίως ἐϑεράπευσα, οὐχ ὡς σοὶ πολεμήσων, ἀλλ᾽ ὡς Ἰουλιανὸν ϰαταλύσων: Ego neque te neque Nigrum noveram: sed in parte quam ille obtinebat relictus, feci quod necesse erat, praesenti parui, non tibi bellum volens inferre, sed Iulianum depellere. Aurelianus Anticochiam ingressus ubi multi Zenobiae partes secuti fuerant, edictum proposuit [Zosimus 1, 51] τῷ ἀϰουσίῳ ϰαὶ ἀναγϰαίῳ πλέον ἢ προαιρέσει τὰ συμβάντα ἀνατιϑεις. magis ad necessitatem impositam invitis quam ad voluntatem quae acta erant referens. Belisarius apud Procopium Vandalicorum i [20]: Λίβυας γὰρ ἅπαντας γενέσϑαι ὑπὸ Βανδίλοις οὔτι ἐϑελουσίους. Afros enim omnes sub Vandalis fuisse invitos. Apud eundem Gotthicorum iii [7] Totilas Neapolitanis, ait scire eos sub hostibus fuisse invitos. Nicetas autem, aut continuator scriptae ab eo historiae, de Henrico loquens fratre Balduini [Urbs capta 12 in princ.]: τὸ ἐνοιϰοῦν ἐνδοὺς εἰς σϕαγὴν, ὡς εἰ ποίμνιον ἢν ϰαὶ βουϰόλιον, ἀλλ᾽ οὐ Χριστώνυμον τὸ ϰτεινόμενον, ϰαὶ βίᾳ μᾶλλον ἢ πειϑοῖ τοῖς βλάχοις ὑποϰύψαν, μηδὲ προσχωρῆσαν ἑϰουσιότητι. Qui urbem incolebant, eos iussit interfici, quasi armentum aut grex essent, non Christiani homines qui interficerentur, praesertim tales qui Blachis non verborum suasu, sed vi succubuerant neque sponte eis paruerant [add. edd. 1642, 1646].

5 Lib. i [55].

6 [ϰατὰ, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; μετὰ, ed. 1646].

7 [Isocrat., Plataic. 7].

8 [Ibidem].

9 [ἐϰείνῳ, edd. 1625, 1631; ἐϰείνοις, edd. 1632, 1642, 2646].

10 [Uran. [Herod. ix, 17] [add. edd. 1631, 1642, 1646].

[p. 741]

Medorum partes sequebantur, non sponte sed vi necessitatis. Zeldis, ut Arrianus¹ narrat, pepercit Alexander, ὅτι πρὸς βίαν ἔγνωσαν συστρατεῦσαι τοῖς βαρβάροις quod coacti fuissent in partibus barbarorum. Nicolaus Syracusanus apud Diodorum² in oratione pro captivis: οἱ ούμμαχοι τῇ τῶν ϰρατούντων ὑπεροχῇ βιασϑέντες, ἡναγϰάσϑησαν συστρατεύειν· διόπερ εἰ τοὺς ἐξ ἐπιβουλῆς ἀδιϰήσαντας δίϰαιόν ἐστι τιμωρεῖσϑαι, τοὺς ἀϰουσίως ἁμαρτάνοντας προσῆϰον ἂν εἴη συγγνώμης ἀξιοῦν. Socii vi imperantium adacti sunt militare; quare sicut par est eos puniri, qui data opera iniuriam inferunt, ita aequum est ignosci his qui praeter voluntatem suam peccant. Sic et apud Livium³ Syracusani Romanis se purgantes aiunt, se metu ac fraude turbatis pacem oppressam. Similem ob causam Antigonus⁴ bellum se cum Cleomene, non cum Spartanis habuisse dicebat>⁵.

iv. [1] Sed notandum est inter plenam iniuriam et merum infortunium medium saepe aliquid intercedere, quod ex utroque quasi conflatum sit, ita ut actio neque mere scientis et volentis neque mere aut ignorantis aut inviti dici possit. [2] Aristoteles huic generi nomen posuit ἁμάρτημα: Latine culpam aliquam liceat dicere. Sic enim ille Moralium libro quinto capite decimo: Eorum quae sponte facimus alia facimus deliberato, alia non deliberato. Deliberato fieri dicuntur quae praeeunte consultatione quadam animi fiunt: quae vero aliter, indeliberato. Cum ergo damni datio tribus modis in hominum societate contingat, ea quae ab ignorantia procedit infortunium dicitur, ut⁶ si quis egerit quippiam non in quem existimabat, aut non quod putabat, aut non quo putabat modo, aut non tali fine: ut si quis se ferire non hoc instrumento, non hunc hominem, aut non huius rei causa credidit: sed evenit quod ipse non proposuerat sibi: puta vellicare voluit non vulnerare, aut non hunc, non hoc modo. Ergo si ita praeter id quod exspectari potuit damnum detur, erit infortunium. At si ita ut exspectari ac praevideri aliquo modo potuerit, sed non improbo animo, culpa

1 Lib. i [17] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Lib. xiii [27] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. xxv [29, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Iustinus lib. xxviii [4, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Herodotus - dicebat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [ut, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; aut, ed. 1632].

[p. 742]

erit aliqua: nam culpae affinis ex qui in se habet agendi principium: qui vero extra, infelix. At quoties quis id quod facit sciens facit, non tamen deliberato, fatendum est adesse iniuriam: ut quae facere homines solent per iracundiam et perturbationes similes aut naturales aut necessarias. nam qui ita commoti laedunt et culpam admittunt ab iniuria non vacant: neque tamen iniusti aut improbi dicuntur: at siquis idem consulto admittat, is vero improbus et iniustus recte nominabitur. [3] Merito igitur quae per iram fiunt censentur non ex proviso fieri. non enim incipit is qui ex ira quid facit, sed is qui iram provocavit: atque eo fit ut saepe in iudiciis rerum eiusmodi non facti, sed legitima fiat quaestio. nascitur enim ira ex eo quod quis iniuriose factum existimat. Non ergo sicut in contractibus, an hoc factum sit disputant: ibi enim nisi quae intercesserit oblivio, omnino altera partium improba est, quae fidem non implet: sed an iuste factum sit quod factum est, exquiri volunt¹. At qui prior struxit insidias nihil ignorans fecit: quare non mirum si alter sibi iniuriam factam putat, alter non putat. Est tamen ut et qui tali ex causa laedit iniustus censeri debeat, si nempe aequalitatis aut proportionis normam excedat quod reponitur. Sic iustus est qui deliberato iuste agit: alioqui iuste agere potest aliquis sponte tantum, non et deliberato. [4] Caeterum eorum quae non sponte fiunt alia venia digna sunt, alia minus. Venia digna quae non ab ignorantibus modo sed et ob ignorantiam fiunt²: At si qua ab ignorantibus admittantur, nec tamen per ignorantiam, sed tali animi morbo qui communes humanae naturae fines excedat, non digna sunt quibus ignoscas. Locum sane egregium et usus maximi integrum Latine posui quia minus recte verti ideoque nec satis intelligi solet. [5] Michael Ephesius³ eum locum interpretans eius quod exspectari non potuit exemplum ponit, in eo qui fores

1 [volunt, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; volint, ed. 1646].

2 Venia digna quae non ab ignorantibus modo, sed et ob ignorantiam fiunt] Dionysius Halicarnassensis libro i [58]: ἅπαν συγγνώμης ἄξιον τὸ ἀϰούσιον. quod non sponte fit, omne dignum venia. Procopius Gotthicorum iii [9]: ὅσοι μὲν ἀδιϰοῦσι τοὺς πέλας, ἢ προλαβούσης ἀγνοίας, ἢ λήϑης ἐπιγινομένης τινὸς, τούτοις ἄξιον τοὺς τὰ δεινὰ πεπονϑότας ξυγγνώμονας εἴναι. Qui aliis molesti sunt, sive quod occupaverit eos ignorantia, sive quod oblivio supervenerit aliqua, his etiam ipsos, qui mala sunt passi, aequum est veniam dare [add. edd. 1642, 1646].

3 vii Nic. ii.

[p. 743]

aperiens patrem laesit, aut in loco solitario iaculando se exercens aliquem vulneravit. Eius quod praevideri potuit, sed sine dolo, in eo qui iaculatus est in via publica. Idem scriptor necessitatis exemplum ponit in eo qui fame, aut siti adigitur ut quid faciat: perturbationum naturalium, in amore, dolore, metu. Per ignorantiam fieri ait ubi factum ignoratur, ut si quis mulierem nesciat nuptam. Ab ignorante non per ignorantiam, ubi ius ignoratur. Ius autem ignorari interdum excusabiliter, interdum inexcusabiliter: quae cum Iurisconsultorum¹ dictis optime congruunt. Est eiusdem Aristotelis locus huic non dissimilis libro de arte oratoria²: Aequitas imperat ne pari loco habeamus iniurias et culpas, neque item culpas et infortunia. Infortunia autem sunt quae nec provideri potuerunt nec improbo animo admittuntur: culpae quae provideri potuerunt, non tamen improbo animo fiunt: iniuriae quae et destinato et animo improbo. <Tria haec notarunt veteres et in illo Homeri versu de Achille Iliados postremo³:

Οὔτε γὰρ ἔστ᾽ ἄϕρων οὔτ᾽ ἄσϰοπος, οὔτ᾽ ἀλιτήμων.
Non ignara illi, male provida, nec mala mens est>⁴.

[6] Similis est divisio apud Marcianum⁵: delinquitur aut proposito, <aut impetu>⁶, aut casu. proposito delinquunt latrones qui factionem habent: impetu autem cum per ebrietatem ad manus aut ad ferrum venitur: Casu vero cum in venando telum in feram missum hominem interfecit. <Duo illa quae proposito et impetu fiunt hunc in modum distinguit Cicero⁷: Sed in omni iniustitia permultum interest, utrum perturbatione aliqua animi, quae plerumque brevis est et ad tempus, an consulto et cogitato fiat iniuria⁸. Leviora enim sunt quae repentino aliquo motu accidunt, quam ea quae meditata et praeparata

1 D. et C. de iuris et facti ign. [D. xxii, 6; C. i, 8].

2 Lib. i [13 Rhetor.].

3 [Hom., Il. xxiv, 157 et 186].

4 [Tria - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 L. perspiciendum, D. de poenis [l. 12 § 2 D. xlviii, 19].

6 [aut impetu, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 De Off. i [8, 27] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Utrum perturbatione aliqua animi, quae plerumque brevis est et ad tempus, an consulto et cogitato fiat iniuria] Seneca de Ira i, 16 [imo 19]: Dimittit saepe, si intelligit non ex alto venire nequitiam, sed summo, quod aiunt, animo inhaerere. deinde: Nonnunquam magna scelera levius quam minora compescit, si illa lapsu non crudelitate commissa sunt: his inest latens et aperta et inveterata calliditas. idem: delictum in duobus non eodem modo afficiet, si alter per negligentiam admisit, alter curavit ut nocens esset [add. edd. 1642, 1646].

[p. 744]

inferuntur>¹. Philo <autem>² in legum specialium explicatione³ <sic>⁴ ait: ἡμίεργον τὴν πρᾶξιν εἶναι τῆς διανοίας μὴ προϰατεσχημένης ἐϰ μαϰροῦ τοῖς μιάσμασι: dimidiatum esse facinus ubi non antecessit longa animi deliberatio. [7] Cuius generis ea praecipue sunt quae necessitas si non defendit tamen excusat⁵. <Nam ut Demosthenes ait in Aristocratem⁶, αἱ ἀναγϰαῖαι χρεῖαι τὸ τί πραϰτέον ἢ μὴ λογισμοὺς ἀναιροῦσιν ἅπαντας· ὥστ᾽ οὐ πάνυ ταῦτα ἀϰριβολογεῖσϑαι δεῖ τὸν διϰαίως ἐξετάζοντα. Necessitatis impulsus auferunt diiudicationem de eo quod agendum vel non agendum est, quare non nimis rigide expendenda haec sunt ab aequis rerum arbitris. Qui sensus etiam latius ab eodem exprimitur in oratione de falso testimonio adversus Stephanum⁷>⁸. Thucydides libro quarto⁹: πᾶν δ᾽ εἰϰὸς εἶναι τῷ πολέμῳ ϰαὶ δεινῷ τινι ϰατειργόμενον ξύγγνωμόν τι γίγνεσϑαι ϰαὶ πρὸς τοῦ ϑεοῦ. ϰαὶ γὰρ τῶν ἀϰουσίων ἁμαρτημάτων ϰαταϕυγὴν εἶναι τοὺς βωμοὺς· παρανομίαν τε ἐπὶ τοῖς μὴ ἀνάγϰη ϰαϰοῖς ὀνομασϑῆναι ϰαὶ οὐ ἐπὶ τοῖς ἀπὸ τῶν ξυμϕορῶν τι τολμήσασι. Credibile esse apud Deum quoque paratam esse veniam¹⁰ his qui bello aut qua simili necessitate coacti¹¹ aliquid admittunt. nam et Deorum altaria perfugium patere culpis non voluntariis: et iniustitiam iis asscribi qui ultro mali sunt, non his quos ad audendum res extremaeimpellunt. <Caerites apud Livium¹² ad Romanos: Ne appellarent consilium quae vis ac necessitas appellanda esset. Iustinus¹³: Factum Phocensium, tametsi omnes exsecrarentur propter sacrilegium, plus

1 [Duo - inferuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [autem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Philo] Libro ii Specialium legum [17] [add. edd. 1642, 1646].

4 [sic, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Quae necessitas, si non defendit, tamen excusat] Adde quae supra lib. ii, cap. xx. §. 29. et hoc capite supra §. 3. Samii apud Thucydidem libro iii [32], Alcidae Lacedaemonio cum captivos Chios occideret, haec dicunt: οὐ ϰὰλῶς τὴν ἑλλάδα ἐλευϑεροῦν αὐτὸν, εἰ ἄνδρας διέϕϑειρεν, οὔτε χεῖρας ἀνταιρουμένους, οὔτε πολεμίους, Ἀϑηναίων δ᾽ ὑπ᾽ ἀνάγϰης ξυμμάχους. Non recte cum se dicere venisse ad liberandam Graeciam, qui homines interficeret, nec manibus ipsi contrarios, nec animo infestos, Atheniensium quidem socios, sed necessitate adactos. Chrysostomus de Providentia v: ϰαὶ ἐχϑροὶ μὲν ϰαὶ πολέμιοι τοῖς αὐτῶν πολεμίοις ἴσασι συγγινώσϰειν, ὅταν ἄϰοντες ϰαὶ μὴ βουλόμενοι πράττωσί τι τῶν χαλεπωτάτων αὐτοῖς: Norunt et inimici inimicis, et hostes hostibus ignoscere, ubi inviti ac contra voluntatem aliquid in ipsos quamvis grave patrant. Misimiani apud Agathiam iii [imo, iv, 20]: γένος πλεῖστα προηδιϰημένον, οὕτω τε ἐληλυϑὸς εἰς τὸ ἀντιδρᾶσαι, βαρβάρῳ ϰαὶ τοῦτο ἀνοίᾳ, οὐ μὴν παντάπασί γε ϕειδοῦς ϰαὶ συγγνώμης ἀνάξιοι ἔϕασϰον εἶναι. cum plurimas perpessi iniurias, ita trusi essent ad talionem, barbaro sane impetu, attamen non omnino indignos esse [se utraque ed.] quibus ignosceretur, parcereturque [add. edd. 1642, 1646].

6 [Demosth., contra Aristocratem 148].

7 [Demosth., Or. in Stephanum i, 67].

8 [Nam - Stephanum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Thuc. iv, 98].

10 Apud Deum quoque paratam esse veniam] Deuteronomii xxii, 26. Moses Maimonides Directore dubitantium iii, 41 [add. edd. 1642, 1646].

11 [coacti, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; tracti, ed. 1646].

12 Lib. vii [20, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Lib. viii [1, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 745]

tamen invidiae Thebanis, a quibus ad hanc necessitatem compulsi fuerant, quam ipsis intulit. Sic Isocrate¹ iudice qui salutis causa praedatur ἔχει πρόσχημα τῆς ἀδιϰίας τὴν ἀνάγϰην, habet necessitatem iniuriae velamentum. Aristides Leuctrica secunda²: αἱ δυσϰολίαι τῶν ϰαιρῶν ἀπολογίας ἐνδιδόασι τοῖς ἀϕεστηϰόσιν: difficilia tempora excusationem aliquam dant desciscentibus. De Messeniis accusatis quod ab Athenis exsules non recepissent ita Philostratus³: ἡ ἀπολογίᾶ ϰατὰ ξυγγνώμην ἵσταται, τὸν Ἀλέξανδρον προισχομένων ϰαὶ τὸν ἐϰείνου ϕόβον οὗ μηδὲ ἡ ἄλλη Ἑλλὰς ἀπείρως εἶχε. Causa ipsorum in deprecatione posita est, obtendens facto Alexandrum et metum ab ipso quem nulla non pars Graeciae experta esset>⁴. Talis et ille apud Aristotelem⁵ ἡμιπονηρὸς ϰαὶ οὐϰ ἄδιϰος · οὐ γὰρ ἐπίβουλος. semipravus, non iniustus, neque enim⁶ insidiator⁷. Discrimina haec ad argumenti nostri usum sic aptat Themistius⁸ in laudibus Valentis Imperatoris: ϰαὶ διέϰρινας τὸ ἀδίϰημα ϰαὶ ἁμάρτημα, ϰαὶ ἀτύχημα. ϰαὶ γὰρ εἰ μὴ τὰ Πλάτωνος ἀποστοματίζεις μηδὲ τὰ Ἀριστοτέλους μεταχειρίζη, ἀλλὰ τά γε ἐϰείνοις δοϰοῦντα τοῖς ἔργοις βεβαιοῖς· οὐ γὰρ τῆς ἴσης τιμωρίας ἀξίους ᾠήϑης τούς τε ἐξ ἀρχῆς βουλεύσαντας τὴν ἐπανάστασιν ϰαὶ τοὺς ὑπὸ τῶν ὅπλων παρασυρέντας, ϰαὶ τοὺς ἢδη τῷ δοϰοῦντι ϰρατεῖν ὑποϰύψαντας· ἀλλὰ τῶν μὲν ϰατέγνως, τοὺς δὲ ἐμέμψω, τοῖς δὲ συνήλγησας. Distinxisti inter iniuriam et culpam et infortunium⁹. Quanquam nec Platonis verba ediscis, nec Aristotelem tractas, ipsorum tamen placita facto exsequeris¹⁰. Non

1 [Imo Porphyr., de Abstin. iii, 18].

2 [Aristid., Leuctrica ii p. 145].

3 [Philostrat., Vitae Sophist. ii, 15, 2].

4 [Caerites - esset, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Aristot., Eth. Nic. vii, 11].

6 [non, edd. 1625, 1631; neque enim, edd. 1632, 1642, 1646].

7 Non insidiator] Mitylenaeorum causam hac parte onerat Cleon apud Thucyd. iii [40]: ἄϰοντες μὲν γὰρ οὐϰ ἔβλαψαν, εἰδότες δὲ ἐπεβούλευσαν. ξύγγνωμον δέ ἐστι τὸ ἀϰούσιον: Non inviti nobis nocuere, sed de industria fecere insidias. Id vero demum ignosci dignum est, quod praeter voluntatem fit. Philo libro de constituendo principe [13]: Διαϰρίνει δ᾽ ὁπότε πρὸς ἄμυναν ῖοι, τοὺς ἐπιβούλως ζῶντας ϰαὶ τοὐνατίον· τὸ γὰρ ϰατὰ πάντων [πάντα, utraque ed.] ϰαὶ τῶν ἐλάχιστα ἢ μηδὲν ἡμαρτηϰότων ϕονᾶν, ἀνημέρου ϰαὶ ἀτιϑάσσου ψυχῆς. Si ad ultionem veniendum sit, novit discernere inter eos qui vitam agant insidiatricem, et eos qui longe alterius sunt animi. In omnes enim etiam qui minima aut nihil [aut nihil, om. utraque ed.] deliquerunt grassari caedibus, animi est immansueti ac feri [add. edd. 1642, 1646].

8 [Themist., Orat. vii, 93].

9 Distinxisti inter iniuriam et culpam et infortunium] Seneca Naturalium ii, 44, ubi de Fulminibus: Voluerunt admonere eos, quibus adversus peccata hominum fulminandum est, non eodem modo omnia esse percutienda: quaedam frangi debere, quaedam elidi et distringi, quaedam admoneri [add. edd. 1642, 1646].

10 Quanquam nec Platonis verba ediscis, nec Aristotelem tractas, ipsorum tamen placita facto exsequeris] Talis Traianus inter principes Romanos egregius: πανδείας μὲν ἀϰριβοῦς, ὅση ἐν λόγοις οὐ μετέσχε· τό γε μὲν [μὴν, utraque ed.] ἔργον αὐτῆς ϰαὶ ἡπίστατο ϰαὶ ἐποιει. illius exactae eruditionis, in verbis positae, compos non erat. rem tamen eius et norat et implebat. Xiphilinus [p. 230]. De Marco Aurelio Herodianus [1, 2, 4]: μόνος τε βασιλέων ϕιλοσοϕίαν οὐ λόγοις, οὐδὲ δογμάτων γνώσεσι, σεμνῷ δ᾽ ἢϑει ϰαὶ βίω σώϕρονι ἐπιστώσατο: Solus principum sapientiam non verbis aut dogmatum cognitione, sed moribus gravibus et vita temperata ostendebat. De Macrino Xiphilinus [p. 342]: τά τε νόμιμα οὐχ οὕτως ἀϰριβῶς ἡπίστατο ὡς πιστῶς μετεχειρίζετο. leges non tam norat exacte quam fideliter exsequebatur. Da nostro saeculo, Deus, vel tales principes [add. edd. 1642, 1646].

[p. 746]

enim pari poena dignos existimasti qui ab initio bellum suaserant, et qui postea abrepti sunt armorum impetu, et qui succubuerunt ei qui iam rerum potiri videbatur. Sed illos damnasti, hos castigasti, postremos miseratus es. [8] Idem¹ alibi adolescentem Imperatorem vult discere, τί διενήνοχεν ἀτύχημα ϰαὶ ἁμάρτημα ϰαὶ ἀδίϰημα: ϰαὶ ὅτι προσήϰει τὸν βασιλέα, τὸ μὲν οἰϰτείρειν, τὸ δὲ ἐπανορϑοῦν, μόνον δὲ τὸ ἔσχατον τιμωρεῖσϑαι: quid distet infortunium, culpae aliquid, et iniuria: et quomodo regem deceat istius misereri, hanc corrigere, postremam vero solam ultione prosequi². Sic apud Iosephum³ Titus unum criminis ducem punit μέχρις ἔργου, reipsa, multitudinem μέχρι λόγου, sola verborum increpatione. Mera infortunia nec poenam merentur, nec ad restitutionem damni obligant. Iniustae actiones ad utrumque. Culpa media ut restitutioni obnoxia est, ita poenam saepe non meretur, praesertim capitalem. <Ad hoc illud pertinet Valerii Flacci⁴:

At quibus invito maduerunt sanguine dextrae,
Si sors saeva premat miseros, sed proxima culpae
Hos variis mens ipsa modis agit, et sua carpunt
Facta viros resides>⁵.

v. Quod monet Themistius distinguendos qui auctores⁶ belli fuerunt⁷ ab his qui alios ducentes secuti sunt, eius passim exempla in historiis exstant. <Narrat Herodotus⁸ Graecos poenas sumpsisse de his qui Thebanis ad Medos deficiendi auctores fuerant. Sic Ardeae principes securi percussi, narrante Livio⁹>¹⁰. Eodem¹¹ auctore, Valerius Levinus¹², Agrigento capto, qui capita rerum erant, virgis caesos securi percussit: caeteros praedamque vendidit. Idem alibi¹³: Atella Calasiaque in deditionem acceptae: ibi quoque in eos qui capita rerum erant, animadversum. Rursum alibi¹⁴: Quoniam defectionis auctores meritas poenas a Diis immortalibus et a vobis habent P.C. quid placet de innoxia

1 [Themist., Orat., ix, 123].

2 [Idem - prosequi, add. in Addendis ed. 1625, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. v belli Iud. [13].

4 [Valer. Flacc. iii, 391 sqq.].

5 [Ad hoc - resides, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [auctores ed. 1625, in Erratis ed. 1631, ed. 1632; actores, edd. 1631, 1642, 1646].

7 Distinguendos qui auctores belli fuerunt] Vide Gailium lib. ii de Pace publica [cap. 9], n. 18 [add. edd. 1642, 1646].

8 Cal. [Herod. ix, 88] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Lib. iv [10, 6] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Narrat - Livio, add. edd. 1641, 1632, 1642, 1646].

11 Lib. xxvi, [40, 13].

12 [Valerius Levinus, narrante Livio, ed. 1625; Eodem auctore, Valerius Levinus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Livius xxvi, 16, 5].

14 [Livius viii, 20, 11].

[p. 747]

multitudine fieri? Tandem ignotum est illis et civitas data. <nimirum, ut idem alibi¹ loquitur, ut unde orta culpa esset, ibi poena consisteret>². Laudatur apud Euripidem³ Eteoclus Argivus quia

Culpam ferebat semper illo iudice
Reus ipse: non urbs patria, quae passim mali
Rectoris ergo sustinet calumniam.

<Et Athenienses, ut Thucydides⁴ narrat, poenituit decreti adversus Mitylenaeos, πόλιν ὅλην διαϕϑεῖραι μᾶλλον ἢ οὐ τοὺς αἰτίους, ut totam civitatem potius quam solos defectionis auctores interficerent. Narratur et Diodoro⁵ Demetrius captis Thebis decem solos interfecisse auctores defectionis>⁶.

vi. [1] Sed in ipsis quoque belli auctoribus distinguendae causae⁷: sunt enim quaedam non iustae quidem sed tamen tales ut non improbis possint imponere. <Scriptor ad Herennium⁸ deprecationis causam aequissimam hanc ponit, siquis quae peccavit, non odio neque crudelitate, sed officio et recto studio commotus fecerit>⁹. Sapiens Senecae¹⁰, hostes dimittet salvos, aliquando etiam laudatos, si honestis causis pro fide, pro federe, pro libertate in bellum accincti sint. Apud Livium¹¹ petunt errori veniam¹² Caerites quod fuerint auxilio consanguineis Phocensibus. Chalcidensibus et aliis qui ex federe Antiochum iuverant data a Romanis venia¹³. <Aristides Leuctrica secunda¹⁴ Thebanos qui Lacedaemoniorum ductum contra Athenienses secuti erant, ait ϰοινωνεῖν μὲν οὐ διϰαίου πράγματος· διϰαίῳ δὲ ἑτέρῳ περιστέλλειν τὴν μέμψιν, τῴ πιστοὺς εἶναι τοῖς ἡγουμένοις: in partem quidem venisse iniustae actionis, sed quam iusto aliquo velarent, fide in principes sui federis>¹⁵. [2] Cicero de Officiis primo¹⁶ conservandos eos dicit qui non crudeles in bello, non immanes fuerunt: tum bella quibus imperii gloria proposita est, minus acerbe

1 Libro xxviii [26, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [alibi, edd. 1631, 1632, 1642; ibi, ed. 1646].

2 [nimirum - consisteret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Eurip., Suppl. 878 sqq.].

4 Lib. iii [36] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Diod. Sic. xxi, 10].

6 [Et - defectionis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Vict. de iure belli n. 59.

8 Lib. ii [17, 25] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Scriptor - fecerit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Lib. ii de Clem. c. 7.

11 Lib. vii [20].

12 Petunt errori veniam] Ignosci debere interdum armis superato rectori iustum quid sit ignoranti. ex Isocrate transcripsit Ammianus in librum xxx [8, 6] [add. edd. 1642, 1646].

13 Appian., Syr. [21] [omis. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

14 [Aristid. Leuctrica ii p. 135].

15 [Aristides - federis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 [Cic., de Off. i, 11, 35].

[p. 748]

gerenda esse. <Sic Ptolemaeus¹ rex Demetrio significabat οὐ περὶ πάντων ἅμα, περὶ δόξης δὲ ϰαὶ ἀρχῆς πολεμητέον αὐτοῖς. non de rebus omnibus, sed de imperio et gloria inter ipsos certamen esse>². Severus apud Herodianum³⁴: Cum bellum adversus Nigrum gessimus non ita sane speciosas inimicitiarum causas habebamus. nam positum in medio principatum atque adhuc in disceptatione versantem pari ambitu uterque nostrum ad se trahebat. [3] Saepe habet locum quod de bello Caesaris et Pompeii est apud Ciceronem⁵: Erat obscuritas quaedam: erat certamen inter clarissimos duces: multi dubitabant quid optimum esset. Et quod idem alibi⁶: etsi aliqua culpa tenemur erroris humani, a scelere certe liberati sumus. <Plane ut apud Thucydidem⁷ dicuntur venia digna quae fiunt μὴ μετὰ ϰαϰίας, δόξης δὲ μᾶλλον ἁμαρτίᾳ. De Deiotaro idem ille Cicero⁸: non ille odio tui progressus, sed errore communi lapsus est. Sallustius in historiis⁹: Caetera multitudo, vulgi more magis quam iudicio, post alius alium quasi prudentiorem secuti>¹⁰. Quod de bellis civilibus Brutus¹¹ scripserat putem non male ad pleraque bella alia referri posse: acrius esse prohibenda, quam in superatos iracundiam exercendam¹².

vii. [1] Etiam ubi iustitia hoc non exigit, saepe tamen convenit bonitati, convenit modestiae¹³, convenit animo excelso. Ignoscendo auxisse populi Romani magnitudinem ait Sallustius¹⁴. Taciti est¹⁵: quanta pervicacia in hostem, tanta beneficentia adversus supplices utendum: At Seneca¹⁶: Ferarum, nec generosarum quidem permordere et urgere abiectos. Elephantes leonesque transeunt quae impulerunt. <Saepe oportunum est illud Maronis¹⁷:

1 [Plutarch., Demetrius 891 A].

2 [Sic - esse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Apud Herodianum] Verba Graeca haec sunt: ϰαὶ Νίγρῳ μὲν πολεμοῦντες οὐχ οὕτως εὐλόγους εἴχομεν αἰτίας ἔχϑρας, ὡς ἀναγϰαίας. οὐ γὰρ παρ᾽ ἡμῖν προυπάρχουσαν ἀρχὴν ὑϕαρπάζων μεμίσητο, ἐν μέσῳ δὲ ἐρριμμένην ϰαὶ ἀμϕήριστον οὖσαν, ἑϰάτερος ἡμῶν ἐξ ἰσοτίμου ϕιλοτιμίας εἰς αὐτὸν ἀνϑεῖλϰεν. optime [add. edd. 1642, 1646].

4 Lib. iii [6, 4].

5 Pro M. Marcello [10, 30] [edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [Pro Ligario, ed. 1625].

6 [Pro M. Marcello 5, 13].

7 [Thuc. i, 32].

8 [Cic., pro Rege Deiotaro 3, 10].

9 [Sallust., ad Caesarem de Rep. i, 2, 4].

10 [plane - secuti, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Cic. Epist. ad Brut. [1] 2.

12 Acrius esse prohibenda, quam in superatos iracundiam excercendam] Bembus ix [add. 1642, 1646].

13 Convenit modestiae] Rex Theuderichus apud Cassiodorum ii, 41: illa mihi feliciter bella provenerunt, quae moderato fine peracta sunt. is enim vincit assidue qui novit omnia temperare [add. edd. 1642, 1646].

14 [Sallust. Oratio Philippi 6].

15 Ann. xii [20].

16 De Clem. i. cap. 5.

17 [Virg., Aen. x, 528 sq.].

[p. 749]

 

Non hic victoria Teucrum

 

Vertitur, aut anima una dabit discrimina tanta>¹.

[2] Est in eam rem insignis locus in libro quarto ad Herennium²: Bene maiores nostri hoc comparaverunt, ut neminem regem quem armis cepissent vita privarent. Quid ita? quia, quam nobis facultatem fortuna dedisset, iniquum erat in eorum supplicio consumere, quos eadem fortuna paulo ante in amplissimo statu collocarat. Quid quod exercitum contra duxit? desino meminisse. Quid ita? Quia viri fortis est, qui de victoria contendant, eos hostes putare: qui victi sunt, eos homines iudicare, ut possit bellum fortitudo minuere, pacem humanitas augere. At ille, si vicisset, num idem fecisset? Quid igitur ei parcis? quia talem stultitiam contemnere, non imitari consuevi. Si de Romanis hoc accipias (incertum enim hoc, cum et peregrinis et fictis argumentis utatur is scriptor) adversa fronte pugnat cum eo quod habemus in panegyrico qui dictus est Constantino Constantii filio³: Cautior licet sit qui devinctos habet per veniam perduelles, fortior tamen est qui calcat iratos. Renovasti Imperator veterem illam Romani Imperii fiduciam qui de captis hostium ducibus vindictam morte sumebat. Tunc enim captivi reges cum a portis usque ad forum triumphantium currus honestassent, simulatque in Capitolium currum flectere coeperat Imperator, abrepti in carcerem necabantur. unus pro se ipso Paulo qui sedentem se acceperat deprecante (lege: unus Perseus ipso Paulo qui dedentem se acceperat deprecante) legem illius severitatis evasit⁴: caeteri in vinculis luce privati aliis regibus dedere documentum⁵, ut mallent amicitiam colere Romanorum

1 [Saepe - tanta, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Rhetor. ad Herenn. iv, 16, 23].

3 [Eumenius, Paneg. vi, 10].

4 Vide Plut. Paulo Aemilio [274 F] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Luce privati aliis regibus dedere documentum] Nolim reduci hunc morem. tamen et Iosua reges captos interfecit. Iosephus Antiquae historiae v, 1 [§ 19]. et de Sossio Dion [Dio Cassius xlix, 22]: ᾽Αντίγονον ἐμαστίγωσε σταυρῷ προσδήσας. Antigonum virgis cecidit alligatum cruci. sed provide addit, ὃ μηδεὶς βασιλεὺς ὑπὸ τῶν ῥωμαίων ἐπεπόνϑει, quod nemo regum a Romanis victoribus pertulerat. Est eadem historia apud Iosephum libro xv [1, 2 Ant. Iud.]. De Maximiano Herculio Eutropius libro x [3]: caesis Francis atque Alemannis, captisque eorum regibus; quos etiam bestiis, cum magnificum spectaculum muneris parasset, obiecit. De rege Alemannorum patibulo suffixo, vide Ammianum xxvii [2, 9]. Theuderichus rex Wisigotthorum Athiulfum Suevorum in Hispania regem capite plectit, memorante Iornande historia Gottica [44] Nimirum haec documenta sunt regibus ad modestiam, et ut cogitent se quoque subiectos, si Deo ita visum, humanis vicibus, et quod in simili periculo, a Solone dictum, meminerat Croesus, de felicitate hominis ante mortem non iudicandum [add. edd. 1642, 1646].

[p. 750]

quam exasperare iustitiam. Sed et hic nimis laxe. Dicit quidem Iosephus¹ idem de severitate Romanorum in historia interfecti Simonis Bariorae: sed de ducibus loquitur qualis Pontius Samnis, non de his quibus regium esset nomen. Verborum sensus Latine sic habet: Finis triumphi erat postquam ad Capitolium Iovis aedem erat perventum: nam ibi exspectare imperatores mos antiquus patriae iubebat donec nuntiata esset mors hostium ducis. Is erat Simon Iorae filius qui inter captivos in triumpho ducebatur: is tum iniecto laqueo in forum trahitur verberantibus insuper ipsum custodibus. Nam eo in loco mos est Romanis supplicium sumere de damnatis ob noxas capitales. Hic ubi vitam finiisse nuntiatus est, secuta sunt fausta omina², deinde sacrificia. <Idem ferme dicit Cicero Verrina de Suppliciis³>⁴. [3] De ducibus passim exempla exstant: de regibus aliqua ut de Aristonico⁵, Iugurtha, Artabasdo: sed tamen praeter Persea Syphax⁶, Gentius, Iuba, <et Caesarum tempore Caractacus atque alii>⁷, tale supplicium evaserunt, ut appareat et belli causas et gerendi modum spectata a Romanis, quos tamen aequo asperiores in victoria fuisse Cicero atque alii agnoscunt<: itaque M. Aemilius Paulus apud Diodorum Siculum⁸ non male in Persei causa Romanos senatores monet, εἰ μὴ τὸν ἀνϑρώπινον ϕόβον εὐλαβοῦνται, τήν γε τοὺς ὑπερηϕανῶς ταῖς ἐξουσίαις χρωμένους μετερχομένην Νέμεσιν αἰδεῖσϑαι, Si humani nihil metuerent, at divinam vindictam timerent, iis imminentem qui victoria insolentius utuntur. Et Plutarchus notat⁹ bellis inter Graecos ipsos etiam hostes regibus Lacedaemoniis manus abstinuisse reverentia dignitatis>¹⁰. [4] Hostis ergo qui non id quod humanae leges permittunt, sed quod sui est officii, quod fas et pium est volet respicere, parcet etiam hostili sanguini: neminique mortem irrogabit nisi quo mortem mortive simile quid evitet, aut ob peccata personae

1 [Iosephus, Bell. Iud. vii, 5, 6].

2 [omina, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; omnia, ed. 1646].

3 [Cic., Verr. v, 26, 66].

4 [Idem - Suppliciis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 De Aristonico] [imo Aristobulo] Vide Appianum Mithridatico in fine [117] [add. edd. 1642, 1646].

6 Syphax] variant de eo historici. multi tradunt eum prope Romam ante triumphum decessisse: Polybius [xvi, 23] in triumpho ductum: Appianus [Pun. 28] dum de eo deliberatur, morbo obiisse [add. edd. 1642, 1646].

7 [et - alii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Exc. [xxxi, 2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Plutarchus notat] Agide [804 E] add. edd. 1642, 1646].

10 [itaque - dignitatis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 751]

propria quae ad capitalem mensuram devenerint: Et tamen quibusdam id meritis aut omnem aut mortis poenam condonabit, sive humanitatis intuitu sive ob alias probabiles causas. <Egregie idem quem dixi Diodorus Siculus¹: αἱ τῶν πόλεων πολιορϰίαι ϰαὶ παρατάξεις ϰαὶ τὰ ἄλλα τὰ ϰἄτὰ τὸν πόλεμον προτερήματα τὰ πλείονα διὰ τύχην ἢ δἰ ἀρετὴν ἐπιτυγχάνεται· ὁ δ᾽ ἐν ταῖς ἐξουσίαις εἰς τοὺς ἐπταιϰότας ἔλεος μεριζόμενος διὰ μόνης τῆς ϕρονήσεως γίνεται, Urbium expugnationes, secunda praelia et si quid aliud in bello prosperum saepe fortunae magis quam virtuti debentur. At in summo imperio victis misericordiam impartiri solius prudentiae opus est. Apud Curtium² legimus: Alexander quanquam belli auctoribus poterat irasci, tamen omnibus venia data>³.

viii. De nece autem eorum qui casu non destinato occiduntur, tenendum quod supra⁴ diximus, si non iustitiae, misericordiae tamen esse non nisi magnis et ad multorum salutem perventuris causis tale quid aggredi unde innocentibus imminere pernities possit. Idem nobiscum sensit Polybius qui libro v⁵ sic loquitur, οὐ γὰρ ἐπ᾽ ἀπωλείᾳ δεῖ ϰαὶ ἀϕανισμῷ τοῖς ἀγνώμοσι πολεμεῖν τοὺς ἀγαϑοὺς ἄνδρας ἀλλ᾽ ἐπὶ διορϑήσει ϰαὶ μεταϑέσει τῶν ἡμαρτημένων οὐδὲ συναναιρεῖν τὰ μηδὲν ἀδιϰοῦντα τοῖς ἡδιϰηϰόσι. ἀλλὰ συσσώςειν ϰαὶ συνεξαιρεῖσϑαι τοῖς ἀναιτίοις (male editur ἐναντίοις) τοὺς δοϰοῦντας ἀδιϰεῖν. Bonorum virorum est etiam cum minus probis non internecinum gerere bellum sed hactenus ut delicta sarciantur atque emendentur: neque insontes cum sontibus una poena involvere sed insontium causa etiam sontibus parcere.

ix. [1] His cognitis de his quae magis specialia sunt non difficilis erit definitio. Puerum aetas excuset, feminam sexus⁶,

1 Lib. xxvii [imo xvii, 38] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Curtius ix, 1, 22].

3 [Egregie - data, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Lib. iii c. i § iv].

5 [Polyb. v, 11].

6 Puerum aetas excuset, feminam sexus] Plinius historiae naturalis libro viii, cap. 16: Leo ubi saevit, in viros prius, quam in feminas fremit, in infantes non nisi magna fame. Ad illa Horatii libro iv, Ode vi [18-20], de Achille:

Nescios fari pueros Achivum
Ureret flammis etiam latentes

Matris in alvo

Dolenter declamat in saevitiam Achillis, qui, si per Apollinem vivere licuisset, adeo saevus erat, ut nec infantibus, nec in utero gestantibus pepercisset. Philo de principis constitutione: [13]: παρϑένοι δὲ ϰαὶ γυναῖϰες μεϑείσϑωσαν, dimittantur autem virgines et mulieres: causam reddit: τὸ προσϑήϰην ἀνδρῶν πόλεμον ϰατασϰευασάντων ποιεῖσϑαι γυναῖϰας, ἀνήμερον. Virorum qui bella fabricant accessionem facere mulieres, immite. Idem de specialibus legibus ii [20]: πρὸς μὲν γὰρ τοὺς τελείους μυρίας προϕάσεις εὔλογοι προσϰρουμάτων τε ϰαὶ διαϕορῶν. τοῖς δὲ ϰομιδῆ νηπίοις ἄρτι παρεληλυϑόσιν εἰς ϕῶς ϰαὶ τὸν ἀνϑρώπινον βίον, οὐδ᾽ ἐπιψεύσασϑαι ϰατηγορίαν ἀϰαϰώτοις οὖσιν ἐνδέχεται. Nam in iustae aetatis homines mille speciosi obtentus reperiri possunt discordiarum ac simultatum. At in infantes qui modo in lucem vitamque humanam venere, ne culumnia quidem quod dicat habet, ut plane innocentes. Iosephus Antiquae historiae libro ix [ii, 1] de Manaemo: μηδὲ νηπίων ϕειδόμενος, ὠμότητος ὐπερβολὴν οὐ ϰαταλείπων οὐδ᾽ ἀγριότητος. ἂ γὰρ οὐδὲ ἀλλοϕύλων τινὰς συγγνωστὸν δραϑῆναι γενομένους ὑποχειρίους, ταῦτα τοὺς ὁμοϕύλους οὕτως εἰργάσατο. Ne infantibus quidem parcens nihil fecit reliquum ad crudelitatem, aut feritatem potius. Quae enim veniam non merebantur si in externos bello victos essent edita, ea fecit in populares suos. Idem Iosephus [Ant. Iud. xii, 8, 3 et 5] Iudam Maccabaeum narrat Bosro et Ephrone captis interfecisse πᾶν τὸ ἄρρεν ϰαὶ μάχεσϑαι δυνάμενον quicquid virilis sexus et pugnae idoneum erat. Et alibi [Ant. Iud. xiii, 14, 2] poenam quam Alexander Thracidas dictus de Iudaeorum pueris et mulieribus sumpserat, vocat ὑπὲρ ἄνϑρωπον δίϰην, ultionem ultra hominum morem. Agathias libro iii [imo iv, 19]: ἐπειδὴ δ᾽ ὅμως οὐχ ὅσιον ϰαὶ εἰς αὐτὰ δὴ τὰ νεογνὰ βρέϕη ϰαὶ τῶν τοῖς γονεῦσι τετολμημένων οὐδὲν ἐπιστάμενα παροινεῖν οὕτω ϰαὶ ἀϕυβρίζειν, οὔϰουν αὐτοῖς οὐδὲ ἀποινὶ τοῦτο ἡμάρτησαν. Quandoquidem vero pium non erat in recens natos infantes paternorum facinorum inscios ita saevire atque insanire, ideo haec ipsis non impune abiere. Nicetas aut qui historiam eius produxit ad tempora Henrici regis de Scythis agens qui Athiram ceperant [Urbs capta 14]: ἀλλ᾽ οὐδὲ τὰ ὑπομαστίδια τῶν παιδων τοῦ ϰαϰοῦ ἐϕάνη ἀνώτερα, ἀλλ᾽ ἀπεϑερίσϑη ϰαὶ ταῦτα ϰατὰ χλόην ϰαὶ ἄνϑος εὐμάραντον, ὑπὸ τῶν ἐλέῳ ἀναλώτων ἐϰείνων ἀνδρῶν ϰαὶ μηδαμῶς εἰδότων ὡς ἀδιϰεῖ τὴν ϕύσιν ϰαὶ ϑεσμὸν ἀϑετεῖ τὸν ἀνϑρώπινον, ὁ περαιτέρω τῆς νίϰης ϰαὶ τοῦ ϰρατεῖν τῶν ἐναντίων ϑυμῷ χρώμενος. Ne infantes quidem, lactentes adhuc, mali exsortes fuere, sed et hi velut in herba demessi sunt, aut velut flos emarcuere, facto hominum misericoridia intactorum, neque scientium iniuriam ab eo fieri naturae ac fas hominum violari, qui ultra, quam ut hostes vincat aut subigat, extendit iram.Adde quae Beda habet libro ii, cap. 20 [Hist. eccl.], de Caraevollae feritate: et Helvetiorum bonam legem apud Simlerum [Lib. ii, pag. 302], et Elisabetae reginae pia mandata apud Camdenum in anno ciɔiɔxcvi [add. edd. 1642, 1646].

[p. 752]

ait Seneca libris quibus irae¹ irascitur. Deus ipse in bellis Hebraeorum etiam post pacem oblatam et repudiatam parci vult feminis et infantibus²: extra paucas gentes speciali iure exceptas: adversus quas quod erat bellum non erat hominum, sed Dei, atque ita appellabatur. Et³ cum mulieres Madianitidas vellet occidi ob proprium ipsarum crimen, excepit virgines intactas⁴. Imo cum Ninivitis⁵ ob gravissima peccata internecionem severe admodum minatus esset, retrahi se passus est miseratione multorum millium eius aetatis quae honesti et inhonesti discrimina ignoraret. Cui similis est apud Senecam⁶ sententia: Num quis irascitur pueris, quorum aetas nondum novit rerum discrimina? <Et apud Lucanum⁷:

Crimine quo parvi caedem potuere mereri?>⁸

Si haec Deus fecit ac statuit, qui quosvis homines cuiuscumque sexus aut aetatis sine ulla causa non iniuste potest occidere, utpote vitae dator ac dominus, quid homines facere aequum est quibus ille nullum ius tribuit in homines, quod non ad hominum salutem ac societatem conservandam

1 Lib. iii. 24 [de Ira].

2 Deuter. xx, 14.

3 [in bello a se decreto etiam post pacem oblatam et repudiatam parci vult feminis et infantibus: extra paucas gentes speciali iure exceptas. Et, ed. 1625; in bellis Hebraeorum - appellabatur. Et, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Num. xxxi, 18.

5 Ionas. iv, 2 [imo iv, 11].

6 De ira ii. cap. 9 [imo c. 10].

7 [Lucan. ii, 108].

8 [Et - mereri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 753]

esset necessarium? [2] Accedit primum de pueris iudicium eorum populorum ac temporum quibus fas maxime valuit¹. Arma habemus (ait apud Livium² Camillus) non adversus eam aetatem cui etiam captis urbibus parcitur: sed adversus armatos. Addit hoc esse inter belli iura, naturalia scilicet. Plutarchus³ de eadem re agens: Sunt, inquit, apud bonos etiam belli quaedam leges. Ubi nota illud apud bonos, ut hoc ius ab eo quod in moribus et impunitate positum est discrimines. Sic Florus⁴ negat aliter fieri potuisse salva integritate. <Apud Livium⁵ alio loco est: a qua aetate etiam hostes irati abstinerent. Et alibi⁶: usque ad infantium caedem ira crudelis pervenit>⁷. [3] Quod autem in pueris rationis usum non adeptis semper, id in feminis plerunque obtinet, id est nisi aliquid peculiariter vindicandum admiserint, aut virilia officia et ipsae usurpent. Est enim, ut Statius⁸ loquitur, sexus rudis insciusque ferri: Neroni hostem vocanti Octaviam in tragoedia⁹ reponit praefectus

Femina hoc nomen capit?¹⁰

Alexander apud Curtium¹¹: Cum captivis et feminis gerere bellum non soleo: armatus sit oportet quem oderim. <Grypus apud Iustinum¹²: a nullo unquam maiorum suorum inter tot domestica et externa bella post victoriam in feminas saevitum, quas sexus ipse et periculis bellorum et saevitiae victorum eximat. Apud Tacitum¹³ alius: neque adversus feminas, sed palam adversus armatos bellum se tractare. [4] Valerius Maximus¹⁴ Munatii Flacci in infantes et feminas efferatam vocat crudelitatem et auditu etiam intolerabilem. Apud Diodorum¹⁵ Carthaginienses Selinunte narrantur interfecisse feras, feminas, infantes, οὐδεμίαν συμπαϑείαν λαμβάνοντες sine humanitatis affectu. Et alibi¹⁶ hoc

1 Vict. de iure belli, n. 36.

2 [Livius v, 27, 7].

3 Vita Camilli [134 B].

4 Lib. i [c. 12].

5 Lib. xxiv [26, 11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Livius xxviii, 20, 6].

7 [Apud - pervenit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Statius, Silv. i, 6, 53].

9 Octavia [inter Senecae trag. 880].

10 Femina hoc nomen capit:] Ideo Tucca et Varus delendos censuere in secunda Aeneide versus [567-588], ubi deliberat Aeneas an Helenam occidat [add. edd. 1642, 1646].

11 Lib. v [imo iv, 11, 17].

12 Libro xxxviii [imo xxxix, 2, 7] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Tac. Ann. i, 59].

14 Lib. ix, c. 2 [§ 4] [c. i, ed. 1646] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 Lib. xiii [57] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 Lib. xiv [imo xiii, 57] [add. add. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 754]

ipsum ὠμότητα crudelitatem vocat. Latinus Pacatus¹ de feminis: sexus cui bella parcunt. Simile Papinii² de senibus pronuntiatum:

nullis violabilis armis

Turba senes>³.

x. [1] Idem statuendum universaliter de maribus quorum vitae genus ab armis abhorret⁴. Iure belli in armatos repugnantesque caedes ut ait Livius⁵, id est eo iure quod naturae congruit. Sic Iosephus⁶ aequum ait ut in pugna poenas dent qui arma ceperunt, insontibus non nocendum. Camillus⁷ Veiis expugnatis edixit, ut ab inermi abstineretur. In hac classe primum ponendi sunt hi qui sacra curant. nam ut hi ab armis abstinerent mos ab antiquo fuit gentium omnium: atque ideo vicissim vi in illos temperabatur. Sic Philisthaei hostes Iudaeorum non nocebant collegio Prophetarum⁸ quod erat Gabae ut videre est i Sam. x, 5 et 10. Et sic ad alium locum ubi simile erat collegium tanquam sepositum ab omni armorum iniuria cum Samuele confugit David i Sam. xix, 18. <Cretenses, narrat Plutarchus⁹, cum bellis intestinis colliderentur, omnem noxam abstinuisse a sacerdotibus¹⁰, et iis quos humandis mortuis propositos¹¹ ϰαταϰαύτας vocabant. Huc et proverbium illud Graecum pertinet οὐδὲ πυρϕόρος ὑπελείϕϑη. Notat Strabo¹²¹³ olim cum tota Graecia armis ferveret Eleos utpote Iovi sacros et eorum hospites in alta pace vixisse>¹⁴. [2] Sacerdotibus merito hac in parte aequantur qui vitae genus simile elegerunt, ut monachi et conversi id est poenitentes, quibus proinde aeque ut sacerdotibus parci volunt · canones¹⁵ naturalem

1 [Latin. Pac., Paneg. Theod. 29].

2 [Statius, Theb. v, 238 sq.].

3 [Grypus - senes, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Vict. d. loco [vide p. 753 n. 1].

5 Libro xxviii [23, 1].

6 Ant. xii, cap. 3 [§ 1].

7 Liv. lib. v [21, 13].

8 Collegio prophetarum] Hyrcanus Hierosolyma obsidens victimas ad Templum misit, narrantibus Hebraeis. Sic et Gotthi laudantur Procopio, Gotthicorum ii [4], qui sacerdotibus Petri et Pauli extra Romam pepercerunt. Vide additamentum Caroli Magni ad legem Baioariorum [num. 2]. et legem Langobardicam libro i, tit. xi, 14 [add. edd. 1642, 1646].

9 Quaest. Gr. [296 B-D] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 A sacerdotibus] Servius ad vii [442] Aeneidos: Nam eum defendebat a bello, si non aetas, saltem religio sacerdotis [add. edd. 1642, 1646].

11 [propositos, edd. 1631, 1632, 1642; parepositos, edd. 1646].

12 Lib. viii [3, 33] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Notat Strabo] Et Polybius libro iv [73], et Diodorus Siculus in Excerptis Peiresianis [Exc. de Virtut. et Vitiis i p. 212]. Pari modo et qui ad Olympia, Pythia, Nemea, Isthmia certatum ibant habebant belli tempore ἀσϕαλείαν ϰαὶ ἄδειαν tutelam ac securitatem. Docent Thucydides Libro v [49], et viii [10] et Plutarchus Arato [1040 B] [add. edd. 1642, 1646].

14 [Cretenses - vixisse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 c. 2 de treug. et pace [Decretal. i, 34].

[p. 755]

aequitatem secuti. Addas his merito eos qui studiis literarum honestis et humano generi utilibus operam navant.

xi. Deinde agricolas quos et canones asscribunt. Diodorus Siculus¹ de Indis cum laude refert: ἀμϕότεροι γὰρ οἱ πολεμοῦντες ἀλλήλους μὲν ἀποϰτείνουσιν ἒν ταῖς μάχαις, τοὺς δὲ περὶ τὴν γεωργίαν ὄντας ἐῶσιν ἀβλαβεῖς, ὡς ϰοινοὺς ὄντας ἁπάντων εὐεργέτας. In praeliis quidem hostes alii alios interficiunt: at agricolas relinquunt intactos tanquam in commune utiles. <De antiquis Corinthiis et Megarensibus Plutarchus²: τοὺς γεωργοῦντας οὐδεὶς ἡδίϰει τὸ παράπαν. nemo agricolas ullo afficiebat malo. Et Cyrus³ regi Assyriorum nuntiari iussit, ὅτι ἕτοιμος εἴη ἐᾷν τούς ἐργαζομένους τὴν γῆν ϰαὶ μὴ ἀδιϰεῖν: paratum se eos qui agros colerent, illaesos indemnesque sinere>⁴. De Belisario Suidas⁵: εἰς δὲ τοὺς ἀγροίϰους τοσαύτῃ ϕειδοῖ τε ϰαὶ προνοίᾳ ἐχρῆτο, ὥστε βιασϑῆναι μὲν αὐτοὺς οὐδὲν πώποτε στρατηγοῦντος Βελισαρίου τετὐχηϰεν. agricolis ita parcebat, ac tantam pro illis curam gerebat ut eo duce nulli unquam eorum vis illata fuerit.

xii. Addit canon mercatores, quod non tantum de his qui temporariam in hostico moram agitant intelligendum est, sed et de subditis perpetuis: nam et horum vita ab armis aliena est: ac sub hoc nomine continentur simul alii opifices et artifices quorum quaestus pacem amat, non bellum.

xiii. [1] Ut ad eos veniamus qui arma gesserunt, iam ante⁶ retulimus dictum Pyrrhi apud Senecam qui vetari nos ait pudore id est aequi respectu ne capto vitam adimamus. Similem Alexandri sententiam attulimus⁷ quae cum feminis coniungit captivos. Accedat illud Augustini⁸: hostem pugnantem necessitas perimat⁹, non voluntas: Sicut bellanti

1 Lib. ii Bibl. [c. 36].

2 [Plut., Quaest. Gr. 295 C].

3 Xen. de Cyri inst. v [4, 24] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [De antiquis - sinere, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Suidas, i v. Βελισάριος].

6 [L. iii C. x § i].

7 [Supra § ix, 3].

8 Ad Bonif. Epist. i [imo Ep. clxxxix, 6].

9 Necessitas perimat] Gratianus posuit deprimat. Plutarchus Marcello [316 D]: Ἐπαμινώνδας ϰαὶ Πελοπίδας οὐδένα πώποτε ϰρατήσαντες ἀπέϰτειναν, οὐδὲ πόλεις ἡνδραποδίζοντο. λέγονται δὲ ϑηβαῖοι μηδὲ ὀρχομενίους ἂν οὕτω μεταχειρίσασϑαι παρόντων ἐϰείνων. Epaminondas et Pelopidas nec quenquam interfecere post victoriam, nec civitates in servitutem redegerunt. credunturque non facturi fuisse Thebani quod fecere in Orchomenios, si illi adfuissent. Secutus hoc Marcellus captis Syracusis, ut ibidem ait Plutarchus [308 D]. Vide eundem Plutarchum in Catone Uticensi [787 D]. Cabadae Persarum regi cum Amida vi cepisset, multaque caedes fieret, senex sacerdos dixit non esse regium iam captos occidere. Narrat Procopius Persicorum i [7], qui et Persicorum ii [9] dicit: τὸ ἐπεμβαίνειν τοῖς ἡλωϰόσιν οὐχ ὅσιον: saevire in captos pietati adversatur. Apud eundem egregia est oratio Belisarii ad milites capta Neapoli Gotth. i [9]. Imperator Alexius apud Annam Comnenam [viii, 6], suadenti occidere Scythas captivos. ϰἂν Σϰύϑαι, ἀλλὰ πάντως ἄνϑρωποι. ϰἂν ἐχϑροὶ, ἀλλ᾽ ἐλέους ἄξιοι. Etiamsi Scythae, homines tamen sunt: etiamsi hostes, miseratione tamen digni. Gregoras libro vi [c. 8]. τὰ γὰρ ἐν πολέμῳ ϰαὶ μάχῃ γινόμενα ὁποῖα ποτ᾽ ἂν ᾖ συγγνώμην ἔχει τῷ πεπραχότι, περιστατουμένου τότε τοῦ λογισμοῦ ϰαὶ τῆς χειρὸς τότε μεϑυούσης ϰαὶ λόλον οὐϰ ἐχούσης χειραγωγὸν ϰαὶ πρύτανιν τῶν πραττομένων. τῆς δ᾽ ἀϰμῆς τῶν δεινῶν παυσαμένης ϰαὶ ϰαιρὸν ἢδη τῆς προαιρέσεως εἰληφυίας μετἀ στάϑμης τινὸς ϰαὶ ϰρίσεως, τὰς τῶς πράξεων ἀρχὰς παρελέσϑαι τῇ χειρὶ, μοχϑηρίαν γνώμης ϰατηγορεῖ τοῦ πράξαντος, εἴ τι μὴ ϰατὰ τὸ προσῆϰον γίνοιτο. Quae in praeliis actuque belli fiunt, ea qualiacunque sunt facienti veniam impetrant, ideo quod tali tempore obsidetur animus ebria manu, rationemque non habente ducem ac praesidem actionUm. At ubi periculis suus abscessit vigor, ubi tempus cuncta examinandi ac iudicandi accepit liber animus, agendi imperium manui tradere, pravum hominis propositum indicat, si quid indecorum evenerit. Adde eiusdem Gregorae locum alterum quem in his Notis posuimus ad finem capitis vii libri huius [p. 712 n. 5], et de more laudabili Polonorum Chalococondylam lib. v [p. 259 Bekker]. Iulianus laudatione secunda Constantii [Orat. ii p. 86], sub cuius persona bonum Principem describit: ϰρατήσας δὲ μετὰ τῶν ὅπλων ἔπαυσε τὸ ξίρος τῶν πόνων, μίασμα ϰρίνων τὸν οὐϰ ἀμυνόμενον ἔτι ϰτείνειν ϰαὶ ἀναιρεῖν. Armis victor finem imposuit gladii operibus, nefas existimans homini non ultra se defendenti vitam adimere [add. edd. 1642, 1646].

[p. 756]

et resistenti violentia redditur, ita victo vel capto misericordia iam debetur, maxime in quo pacis perturbatio non timetur. <Xenophon¹ de Agesilao: προσηγόρευε τοῖς στρατιώταις τοὺς ἁλίσϰομένους μὴ ὡς ἀδίϰους τιμωρεῖσϑαι, ἀλλ· ὡς ἀνϑρώπους ὄντας ϕυλάσσειν: monuit milites ut captos non tanquam sontes punirent, sed tanquam homines custodirent. Apud Diodorum Siculum² est: πάντες ἀνατείνονται μὲν πρὸς τοὺς ἀντιταττομένους, εἴϰουσι δὲ τοῖς ὑποπεπτωϰόσι. Omnes (Graeci) opponunt se repugnantibus, parcunt iam subactis. Eodem³ iudice Macedones qui sub Alexandro πιϰρότερον ἢ πολεμιϰώτερον προσεϕέροντο τοῖς Θηβαίοις acerbius egerant cum Thebanis quam belli fas ferebat. [2] Sallustius historia Iugurthina⁴ cum puberes post deditonem interfectos narrasset, factum ait contra ius belli: quod interpretare contra aequi naturam et morem mitius viventium. Apud Lactantium⁵ est: Parcitur victis et est locus inter arma clementiae. Laudat Tacitus⁶ <primum Antonium et Varum Flavianos duces quod in neminem ultra aciem saeviissent. Aristides⁷: ἀνδρῶν γάρ ἐστι ϰαϑ᾽ ὑμᾶς τὴν ϕύσιν, τοὺς μὲν ἀνϑεστηϰότας, ϰατείργειν τοῖς ὅπλοις· τοὺς δ᾽ ὑποπεσόντας ἡπίως μεταχειρίζεσϑαι. Hominum est nostri ingenii resistentes armis coercere, prostratos tractare leniter. [3] De captivis>⁸ Propheta Elisaeus⁹ regem Samariae sic alloquitur: An quos captivos abduceres gladio tuo et arcu tuo eos interimeres? Apud Euripidem in Heraclidis¹⁰ quaerenti nuntio,

Hostem perimere vestra lex ergo vetat?

1 [Xenoph., Ages. i, 21].

2 Lib. xiii [24] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. xvii [13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Sallust., Bell. Iugurth, xci, 6-7].

5 Lib. v [9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Hist. iv [39] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 De pace ii [p. 80] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Xenophon - captivis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 ii Reg. vi, 22 [22, omis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Eurip., Heraclid. 965].

[p. 757]

respondet chorus,

Quem Mars reliquit praelio superstitem.

ibidem¹ Eurystheus captivus:

Quae me necabunt non erunt purae manus.

<Apud Diodorum Siculum² Byzantii et Chalcedonii, quod captivos satis multos interfecissent hoc elogio notantur: ἐπετέλησαν πράξεις ὡμότητι διαφερούσας: perpetrarunt facinora eximiae crudelitatis. Idem alibi³ captivis parcere⁴ vocat τὰ ϰοινὰ νόμιμα ius commune: qui aliter agunt, eos ait extra controversiam peccare>⁵. Parcere captivis iubet boni et aequi natura, ut in Philosophicis scriptis dicentem Senecam⁶ non diu est cum audivimus. Et laudari in historiis eos videmus qui cum nimia captivorum multitudo oneri aut periculo esse posset, dimittere omnes quam occidere maluerunt.

xiv. [1] Easdem ob causas vitam salvam paciscentium, sive in praelio, sive in obsidione non repudianda deditio⁷. <Ideo Arrianus⁸ in deditos editam a Thebanis stragem, ait fuisse non Graeci moris, οὐχ Ἑλληνιϰὴν σφαγήν. Ac similiter Thucydides libro iii⁹ ἑϰόντας τε ἐλάβετε, ϰαὶ χεῖρας προισχομένους· ὁ δὲ νόμος τοῖς Ἕλλησι μὴ ϰτείνειν τούτους: Volentes nos et manus tendentes accepistis in potestatem. Mos autem Graecorum est tales non interficere. Et apud Diodorum Siculum¹⁰ Syracusani senatores: σώζειν τὸν ἱϰέτην, ἄξιον τῆς μεγαλοϕυχίας: magno animo dignum est supplici parcere>¹¹. Sopater: νόμος ἐστὶ τοὺς ἱϰέτας σώζειν ἐν τοῖς πολέμοις: moris est in bellis servare supplices¹². [2] In obsessis oppidis observatum id Romanis antequam murum aries percussisset. Caesar¹³ Aduaticis denuntiat se eorum civitatem conservaturum, si priusquam aries murum

1 [Ibid. 1011].

2 Lib. xii [82] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Diod. Sic. xiii, 26].

4 Captivis parcere] Capitolinus M. Antonino [24]: Aequitatem etiam circa captos hostes custodivit [add. edd. 1642, 1646].

5 [Apud - peccare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 v. De benef. cap. 18 [imo de Clem. i. 18].

7 Vitam salvam paciscentium sive in praelio, sive in obsidione, non repudianda deditio] Romani Persis qui in arce Petrae erant [apud Procopium] Gotth. iv [12]: ὡς ἡμεῖς γε ϰαὶ ζυγομαχοῡντας οἰϰτείρομεν, ϰαὶ ϑανατώντων φειδόμεϑα, ϰαὶ πρὸς τὸν βίον ἐνδιαϑρυπτομένους τε ϰαὶ βλαϰϰεύοντας ἐλεεῑν ἀξιοῡμεν, ὡς ῥωμαίοις Ξριστιανοῑς νόμος. Nos vero vestrum miseremur iugum cervice iactantium, mortemque concupiscentibus parcere volumus, et vitam delicate fastidientes servare, ut decet Christianos et Romani imperii cives. Vide Serranum in rebus Francisci i, et Henrici ii [add. edd. 1642, 1646].

8 [Arrian. Exp. Alex. i. 9, 10].

9 [Thuc. iii, 58].

10 [Diod. Sic. xi, 92].

11 [Ideo - parcere, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Sopater - supplices, add. in Addendis ed. 1625, edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [servare supplices in bellis, ed. 1625; in bellis servare supplices, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Lib. ii de bello Gallico [32].

[p. 758]

attigisset, se dedidissent. qui mos nunc quoque obtinet in locis infirmis antequam machinae igniariae explodantur: in munitioribus, antequam in moenia impetus fiat. At Cicero¹ non tam quid fiat quam quid natura aequum sit respiciens sic ea de re pronuntiat. Et cum iis quos vi deviceris consulendum est, tum ii qui armis positis ad imperatorum fidem confugiunt, quamvis murum aries percusserit, recipiendi. <Notant Hebraei interpretes maioribus suis in more fuisse ut quam oppugnarent urbem eam non cingerent corona, sed partem liberam relinquerent effugere volentibus², quo minori sanguine res transiret>³.

xv. Eadem aequitas iubet parci his qui sine conditionibus se victori permittunt aut supplices fiunt. Trucidare deditos saevum censente Tacito⁴. Sallustius⁵ similiter de Campsanis qui se Mario dediderant, cum puberes interfectos narrasset, addit facinus fuisse contra ius belli, naturale scilicet. Idem⁶ alibi: non armatos neque in praelio belli iure sed supplices interfectos. Et Livio⁷ ut iam diximus iure belli in armatos repugnantesque caedes. <et alibi⁸: qui deditis contra ius ac fas bellum intulisset. Imo et in hoc laborandum ut potius metu ad deditionem cogantur quam ut interficiantur. Laudatur id in Bruto⁹, qui adversarios οὐϰ εἴασεν, ἐμβαλεῖν, ἀλλὰ περιίππευσεν φείδεσϑαι ϰελεύων, ὡς μετὰ μιϰρὸν ἰδίων ἐσομένων: non passus est impetu oppugnari, sed equitatu circumdedit: parci iubens ut mox suis futuris>¹⁰.

xvi. [1] Adversus haec aequitatis ac iuris naturalis praecepta exceptiones adferri solent minime iustae, nempe si talio exigatur, si terrore opus sit, si pertinacius restitum sit. Atqui haec non sufficere ad iustam caedem facile intelliget qui eorum meminerit quae de iustis occidendi causis supra¹¹ sunt prodita. A captivis et deditis aut dedere se cupientibus periculum non est¹²: ut ergo iuste occidantur oportet crimen antecedat, et quidem tale quod aequus iudex morte vindi-

1 Off. i [11, 35].

2 Partem liberam relinquerent effugere volentibus] Sic Scipio Aemilianus cum Carthaginem eversurus esset, edixit fugerent qui vellent. Polybius [imo Appianus, Pun. 130] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Notant - transiret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Ann. xii [17].

5 Bello Iug. [xcii, 7].

6 Lib. i de rep. ord. [ad Caesarem i, 4, 1].

7 [Livius xxviii, 23, 1].

8 Lib. xlv [imo xlii, 21, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Plutarch., Brutus 996 A].

10 [et alibi - futuris, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Lib. iii c. iv].

12 Vide Vict. de iure belli, n. 49, et 60.

[p. 759]

candum censeret. Atque ita videmus interdum in captos aut deditos saevitum, aut deditionem sub vitae pacto non acceptam, si qui de iniustitia belli convicti tamen in armis perstitissent, si immanibus convitiis famam hostis lacerassent, si fidem violassent, aut aliud gentium ius ut legatorum, si transfugae essent. [2] At talionem natura non admittit nisi in ipsos qui deliquerunt: neque sufficit quod hostium unum quasi corpus fictione¹ quadam intelligatur, ut ex iis potest intelligi quae de poenarum communicatione supra² a nobis tractata sunt. <Apud Aristidem³ legimus: πῶς οὐϰ ἄτοπον ϰατηγορεῖν μὲν ϰαὶ λέγειν ὡς ἁμαρτήματα συμβαίη, μιμεῖσϑαι δ᾽ ἀξιοῦν ὡς ὀρϑῶς ἔχοντα; Nonne absurdum ea quae accuses et prave facta dicas tanquam recta velle imitari? Accusat Syracusanos hoc nomine Plutarchus⁴ quod Hicetae uxores ac liberos occiderint, ideo tantum quod Hicetas Dionis uxorem sororem et filium interfecisset>⁵. [3] Utilitas etiam quae ex terrore in posterum speratur ad ius dandum caedis non pertinet: sed si subsit ius, potest inter causas esse ob quas ius non remittatur. [4] Obstinatius autem studium in suas partes, si modo causa earum non sit omnino inhonesta, supplicium non meretur, ut apud Procopium⁶ disserunt Neapolitani⁷: aut si qua eius poena est, non debet ad mortem pervenire: neque enim id statueret aequus iudex. Alexander⁸ cum in oppido quodam quod acrius restiterat puberes omnes iussisset interfici, visus est Indis bellare latronum more: eamque famam reveritus Rex victoria clementius uti coepit. <Melius idem Milesiis quibusdam parci voluit ὅτι γενναῖοί τε ϰαὶ πιστοὶ αὐτῷ ἐφαίνοντο quod eos videret generosos ac suis fidos esse, quae Arriani⁹ verba sunt. Phyto Reginorum praetor cum ob pertinacius defensam urbem a Dionysio ad cruciatus et mortem raperetur, exclamavit eo quod urbem noluisset prodere supplicio se affici, cuius ultionem Deus brevi esset exacturus. Diodorus Siculus¹⁰

1 [fictione, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; factione, ed. 1646].

2 Lib. ii, c. xxi. §. 18 [add. edd. 1632, 1642, 1646].

3 De pace ii [p. 75] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Plut. Tim. [282 C] et Dione [983 E] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Apud - interfecisset, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Lib. i Gotth. [10] [Lib. v Gotth. 1625, 1631, 1632].

7 [ut Belisario apud Procopium significant Neapolitani, edd. 1625, 1631, 1632; ut apud Procopium disserunt Neapolitani, edd. 1642, 1646].

8 Polyaen. libro iv [3, 30].

9 [Arrian., Exp. Alex. i, 19, 8].

10 [Diod. Sic. xiv, 112].

[p. 760]

poenas has iniquas, ἐϰνόμους τιμωρίας vocat. Valde mihi placet votum quod est apud Lucanum¹:

vincat, quicunque necesse

Non putat in victos saevum distringere ferrum,
Quique suos cives quod signa adversa tulerunt,
Non credit fecisse nefas:

dum tamen civium nomine intelligamus non huius aut illius regionis, sed communis illius ex humano genere constantis cives>². [5] Multo vero minus caedem iustam facit dolor ex accepta clade, sicut Achillem, Aeneam, Alexandrum amicis suis sanguine captorum aut se dedentium parentasse legimus. <Itaque Homerus³ merito illud accinit:

Καϰὰ δὲ φρεσὶ μήδετο ἔργα.
Facinusque animo versabat iniquum⁴>⁵.

xvii. Sed et ubi delicta sunt talia ut morte digna videri possint, misericordiae erit ob multitudinem eorum aliquid decedere de summo iure: cuius clementiae auctorem ipsum habemus Deum, qui Cananaeis⁶ eorumque vicinis populis longe flagitiosissimis pacem offerri voluit, quae vitam ipsis sub tributaria conditione concederet. Pertinet huc Senecae⁷ dictum: In singulos severitas imperatoris destringitur: at necessaria est venia, ubi totus deseruit exercitus. Quia tollit iram sapientis? Turba peccantum⁸. Et Lucani⁹ illud:

Tot simul infesto invenes occumbere leto
Saepe fames pelagique furor, subitaeque ruinae,
Aut caeli terraeque lues, aut bellica clades,
Nunquam poena fuit.

Ne nimium multi poenam subirent, sortitio comparata est, inquit Cicero¹⁰. <Sallustius¹¹ ad Caesarem: Neque quisquam

1 [Lucan. vii, 312 sqq.].

2 [Melius - cives, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Hom., Il. xxiii, 176].

4 Facinusque animo versabat iniquum] Crudele hoc visum saeculis posterioribus notat ad x [519] Aeneidos Servius [add. edd. 1642, 1646].

5 [Itaque - iniquum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Deu. xx, 10 [omissa haec nota marg. in ed. 1646].

7 ii de Ira, cap. 10.

8 Turba peccantum] quicquid multis peccatur, inultum est. Scholiastes Iuvenalis [ad Sat. ii, 46] ex Lucano [v, 260]: Livia apud Xiphilinum ex Dione [lv, 20]: ἄν τέ τις πάντα ἁπλῶς τὰ τοιαῦτα ϰατὰ τὴν ἀξίαν ϰολάζῃ, λήσει τοὺς πλείους τῶν ἀνϑρώπων ἀπολέσας. Si quis talia omnia rigore punire velit, non videt eo se ferri ut maximam hominum partem interimat. Augustinus epistola lxiv [imo Ep. xxii, 5]: Magis monendo, quam minando. Sic enim agendum est cum multitudine peccantium. severitas autem exercenda est in peccata paucorum. Adde Gailium de pace publica libro ii, cap. 9, 36 [imo 37] [add. edd. 1642, 1646].

9 [Lucan. ii, 198 sqq.].

10 Pro Cluent. [46, 128].

11 [Sallust., ad Caesarem de Repub. i, 6, 4].

[p. 761]

te ad crudeles poenas aut acerba iudicὶa invocat, quibus civitas vastatur magis quam corrigitur>¹.

xviii. [1] De obsidibus quid ex iure naturae statuendum sit accipi potest ex iis quae in superioribus dicta a nobis sunt. Olim cum vulgo crederetur quisque in vitam suam id iuris habere quod in res alias quae in proprietatem veniunt, atque id ius consensu aut tacito aut expresso a singulis pervenisse ad civitatem, minus mirandum est si obsides privatim innoxios ob peccatum civitatis morte affectos legamus, sive tanquam ex suo peculiari consensu sive tanquam ex publico cui et suus includeretur. At postquam verior sapientia nos docuit dominium in vitam Deo exceptum², sequitur ut solo consensu nemo ius cuiquam dare possit in vitam aut suam aut civis sui. Atque ideo Narseti bono duci atrox visum de innoxiis obsidibus supplicium sumere narrat Agathias³⁴: de aliis alii <: etiam Scipionis⁵ exemplo qui aiebat se non in obsides innoxios, sed in ipsos qui defecissent saeviturum⁶: nec ab inermi, sed ab armato hoste poenas expetiturum>⁷. [2] Quod autem ex recentioribus Iurisconsultis⁸ non ignobiles, conventiones tales valere dicunt si moribus firmentur, accipio, si ius vocant solam impunitatem quae in hoc argumento saepe venit sub tali nomine: sin a peccato immunes putant qui ex conventione sola vitam adimunt alicui, vereor ne et fallantur ipsi et periculosa auctoritate alios fallant. Plane si qui obses venit est aut ante fuit in numero graviter delinquentium, aut postea fidem a se datam in re magna fefellit, fieri potest ut supplicium iniuria vacet. [3] At Cloeliae quae non sua sponte⁹ sed civitatis iussu obses venerat, cum tranato Tyberi effugisset, apud regem Ethruscum non tuta solum sed et honorata virtus fuit, quae Livii¹⁰ in hac re enarranda verba sunt.

1 [Sallustius - corrigitur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Vict. de iure belli, n. 43.

3 Lib. i [12].

4 [Agathius, edd. 1625, 1631; Agathias, edd. 1632, 1642, 1646].

5 Livius libro xxviii [34, 9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Sed in ipsos qui defecissent saeviturum] Idem ait Iulianus apud Eunapium Excerpto legationum 9 [gent. p. 592] [add. edd. 1642, 1646].

7 [: etiam - expetiturum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Menoch. arb. q. 7.

9 Non sua sponte] Confer historiam obsidum id onus detrectantium, et ob id punitorum, apud Nicetam libro ii [de lsaacio Angelo ii, 6] [add. edd. 1642, 1646].

10 Lib. ii [13, 9].

[p. 762]

xix. Illud adhuc addendum est omnes commissiones quae ad ius consequendum aut bellum finiendum nullius sunt usus, sed meram habent virium ostentationem propositam, <id est, ut Graeci loquuntur, ἐπίδειξιν ῥώμης μᾶλλον ἢ πρὸς πολεμἰους ἀγῶνα¹>², et cum officio Christiani hominis et cum ipsa humanitate pugnare. Itaque serio haec vetare debent rectores, inutiliter fusi sanguinis rationem ei reddituri, cuius vice gladium gestant. <Quippe et Sallustio³ laudati duces qui incruento exercitu victoriam deportarent. Et de Cattis notae virtutis populo Tacitus⁴: rari excursus et fortuitae pugnae⁵>⁶.

1 Arr. lib. i [Arrian., Exp. Alex. i, 22] [Acr. lib. v, edd. 1642, 1646].

2 [id est - ἀγῶνα, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Sallust., Bell. Iug. xcii, 4].

4 [Tac. Germ. 30].

5 Rari excursus et fortuitae pugnae] Demetrium reprehendit Plutarchus [Demetr. 908 C] ϕιλονειϰίας ἕνεϰα μᾶλλον ἢ χρείας μάχεσϑαι ϰαὶ ϰινδυνεύειν τοὺς στρατιώτας ἀναγϰάζοντος. quod gloriae magis studio quam ex utilitate milites in pericula truderet, praeliisque obiiceret [add. edd. 1642, 1646].

6 [Quippe - pugnae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].