De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 673]

Caput V
De rebus vastandis eripiendisque

I.	Res hostium corrumpi et rapi posse.
II.	Etiam sacras, quod quomodo intelligendum.
III.	Et religiosas, addita itidem cautione.
IV.	Doli quatenus hic permissi.

Non esse contra naturam spoliare eum quem honestum est necare¹, dixit Cicero². Quare mirum non est si ius gentium corrumpi ac rapi permiserit res hostium quos interficere permiserat. Polybius itaque historiarum quinto³ iure belli comprehendi ait ut munitiones hostium, portus, urbes, viri, naves, fructus et si qua sunt similia aut eripiantur aut corrumpantur. Et apud Livium⁴ legimus esse quaedam belli iura quae ut facere ita pati sit fas: sata exuri, dirui tecta; praedas hominum pecorumque agi. Ipsas urbes totas dirutas aut moenia solo aequata, populationes agrorum, incendia singulis ferme paginis⁵ apud historiarum scriptores invenias. Et notandum licere haec et in deditos. Oppidani, inquit Tacitus⁶, portis sponte patefactis se suaque Romanis permisere quod salutem ipsis tulit: Artaxatis ignis immissus.

ii. [1] Neque ius gentium merum, seposita officiorum aliorum consideratione, de quibus dicemus infra⁷, sacra excipit id est quae Deo aut diis dicata sunt. Cum loca capta sunt ab hostibus omnia desinunt sacra esse⁸, ait Pomponius Iurisconsultus⁹. Sacra Syracusarum victoria profana fecerat,

1 Non esse contra naturam spoliare eum quem honestum est necare] Suetonius Nerone xl, tanquam occasione nata spoliandarum iure belli opulentissimarum provinciarum. Cyprianus de Mortalitate [c. 8]: Sic cum irruptione hostili civitas aliqua possessa est, omnes simul captivitas vastat [add. edd. 1642, 1646].

2 Offic. iii [6, 32].

3 [Polyb. v, 11].

4 Lib. xxxi [30, 2-3].

5 [paginis, edd. 1625, 1632, 1642, 1646; paganis, ed. 1631].

6 Ann. xiii, [41].

7 [p. 676].

8 Omnia desinunt sacra esse] Tertullianus Apologetico [25]: Porro bella etvictoriae, captis et eversis plurimum urbibus constant: id negotium sine Deorum iniuria non est. eaedem strages moenium et templorum. pares caedes civium et sacerdotum: nec dissimiles rapinae sacrarum divitiarum et profanarum. Tot igitur sacrilegia Romanorum quot trophaea. tot de Diis quot de gentibus triumphi. tot manubiae, quot manent adhuc simulacra captivorum deorum. mox [40]: Et bene, quod si quid adversi urbibus accidit, eaedem clades templorum quae et moenium fuerant [add. edd. 1642, 1646].

9 L. cum loca. D. de religiosis [l. 36 D. xi, 7].

[p. 674]

ait Cicero Verrina quarta¹. Causa huius rei est, quod quae sacra dicuntur revera non eripiuntur humanis usibus, sed publica sunt², sacra autem nominantur a fine cui destinata sunt. Signum eius quod dico est quod cum quis populus alteri populo aut Regi se dedit, tum etiam ea dedit quae divina dicuntur ut ex formula apparet quam citavimus alibi³ ex Livio, cui convenit illud in Amphitruone Plauti⁴:

Urbem, agrum, aras, focos seque uti dederent.

Deinde⁵:

Deduntque se divina humanaque omnia.

[2] Et ideo Ulpianus⁶ publicum ius etiam in sacris ait consistere. <Pausanias Arcadicis⁷ ait morem fuisse Graecis barbarisque communem ut res sacrae arbitrii eorum fierent qui urbes cepissent. Sic Iovis Hercaei simulacrum Troia capta concessum Sthenelo multaque alia eius moris exempla commemorat>⁸. Thucydides libro iv⁹: τὸν νόμον τοῖς ἕλλησιν εἰναι, ὧν ἂν ᾖ τὸ ϰράτος τῆς γῆς ἑϰάστης ἢν τε πλέονος ἢν τε βραχυτέρας, τούτων ϰαὶ τὰ ἱερὰ ἀεὶ γίγνεσϑαι: ius hoc apud Graecos esse ut qui imperium obtineant in terra aliqua magna aut parva eorum sint et templa¹⁰. <A quo non discrepat illud apud Tacitum¹¹: Cunctas caeremonias Italicis in oppidis, templaque et numinum effigies, iuris atque imperii Romani esse>¹². [3] Quare et populus ipse mutata voluntate potest ex sacro profanum facere, quod non obscure indicant Iurisconsulti Paulus et Venuleius¹³: et temporum necessitate videmus res sacras ab his qui sacraverant in belli usus conversas¹⁴,

1 [Cic., Verr. iv, 55, 122].

2 Sed publica sunt] Marsilius Patavinus in defensore Pacis cap. v, p. 2. Nicol. Boërius Decis. lxix, num. 1. Bossius in crim. de foro competente num. 101. Cothmannus cons. 100, num. 30 [add. edd. 1642, 1646].

3 Lib. i, cap. iii. §. 8 [p. 102 n. 6] [add. edd. 1632, 1642, 1646].

4 [Plaut., Amphitruo 226].

5 [Ibid. 258].

6 [l. 1 § 2 D. i, 1].

7 [Pausan. viii, 46].

8 [Pausanias - commemorat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Thuc. iv, 98].

10 Eorum sint et templa] ostendit hunc morem et Polybii locus infra capite viii, §. 4 [add. edd. 1642, 1646].

11 Ann. xii [imo iii, 71] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [A - esse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 L. inter stipulantem. §. sacrum, et l. continuus. §. cum quis. D. de verb. oblig. [l. 83 § 5 et l. 137 § 6 D. xlv, 1].

14 In belli usus conversas] ut a Syracusis [leg.: Syracusanis] tempore Timoleontis, in cuius vita id habet Plutarchus [Timol. 247 E]. Chii mulctam sibi a Mithridate indictam etiam e sacris vasis conficiunt. Appianus Mithridatico [47]. Plinius lib. vii, cap. ultimo [Nat. Hist. xvii, 28 in fine] de Porcio Catone agens: Idem arbores religiosas lucosque succidi permisit, sacrificio prius facto: cuius rei rationem quoque eodem volumine tradidit. Sulla bello Mithridatico donaria ab Olympia, Epidauro, Delphis abstulit, Plutarcho narrante [Sulla 459 B], et Appiano [Mithrid. 54]. idem pretium restituit. Diodorus Siculus in excerptis Peiresianis [Exc. de Virtut. et Vitiis i p. 322]. Augustus ex templis thesauros accepit mutuos, Appiano docente civilium v [13]. vasa sacra ab Agapeto oppignorata tradit Cassiodorus xii, 20. Heraclius in gravi necessitate vasa Ecclesiae in nummos vertit, sed postea pretium reddidit, ut narrat Theophanes. Vide et Annam Comnenam libro v [2], et libro vi [3]. Cromerum libro xxiii. orationem Laurentiani apud Bembum libro vi. Adde quae infra dicentur capite xxi, §. 23 [add. edd. 1642, 1646].

[p. 675]

ut a Pericle <sub pollicitatione restituendi tantundem, a Magone in Hispania, a>¹ Romanis bello Mithridatico, <a>² Sulla, Pompeio, Caesare atque aliis factum legimus. <Apud Plutarchum³ Tiberius Gracchus: ἱερὸν ϰαὶ ἄσυλον οὐδὲν οὕτως ἐστὶν, ὡς τὰ τῶν ϑεῶν ἀναϑήματα. χρῆσϑαι δὲ τούτοις ϰαὶ ϰινεῖν ϰαὶ μεταϕέρειν ὡς βούλεται τὸν δῆμον οὐδεὶς ϰεϰώλυϰε. Nihil tam sacrum sanctumque est quam quae Deorum honori dicantur. Et his tamen uti populum, haec transmovere nemo prohibet. In controversiis Senecae⁴ patris legimus. Pro republica plerunque templa nudantur, et in usum stipendii dona conflamus. Trebatius⁵ iurisconsultus temporum Caesaris: profanum quod ex religioso vel sacro in hominum usum proprietatemque conversum est⁶>⁷. Hoc ergo gentium iure usus Germanicus in Marsos, narrante Tacito⁸: profana simul et sacra et celeberrimum illis gentibus templum quod Tanfanae vocabant, solo aequantur. <Pertinet huc illud Virgilii⁹:

colui vestros si semper honores

Quos contra Aeneadae bello fecere profanos>¹⁰.

Deorum donaria capi a victoribus solere¹¹ notavit Pausanias¹²: et Cicero¹³ belli legem id vocat de P. Servilio loquens: Signa, inquit, et ornamenta ex urbe hostium vi et virtute capta belli lege atque imperatorio iure sustulit. Sic Livius¹⁴ templorum ornamenta quae Syracusis Marcellus Romam advexit parta ait belli iure. <C. Flaminius pro M. Fulvio: Signa ablata et caetera facta quae captis urbibus soleant¹⁵.

1 [sub - a, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Sulla, ed. 1625; a Sulla, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Plutarch., Tib. Gracchus 832 A].

4 In controversiis Senecae] in Excerptis iv, 4 [add. edd. 1642, 1646].

5 Macr. Sat. iii [4] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Profanum quod ex religioso vel sacro in hominum usum proprietatemque conversum est] Servius ad Aeneidos ii [713], de Cereris templo: Aeneas scit ante esse profanatum. idem habet ad iii, et ad ix Aeneidos et ad xii. Ad Eclogam vero septimam [31]: Dona oblata numinibus tam diu sacra sunt, et dona possunt dici, quamdiu non fuerint profanata [add. edd. 1642, 1646].

7 [Apud - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Ann. i [51].

9 [Virg., Aen. xii, 778 sq.].

10 [Pertinet - profanos, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Capi a victoribus solere] Virgilius Aeneidos v [360],
Neptuni sacro Danais de poste refixum.
Plutarchus Fabio [187 C, D] narrat, signum ab eo Herculis Tarenti captum missumque in Capitolium: reliquos Deos Tarentinis relictos ut iratos. Huc spectat et quod modo [p. 673 n. 8] ex Tertulliano attulimus, et eiusdem hoc ad Nationes ii [17]: Tot deinde de Diis quot de gentibus triumphi: manent et simulacra captiva: et utique sentiunt, quos non amant [add. edd. 1642, 1646].

12 Lib. viii [46].

13 Verr. iii [Act. ii, i, 21, 57].

14 Lib. xxv [40. 2].

15 [Livius, xxxviii, 43, 10].

[p. 676]

Fulvius¹ quoque in oratione belli ius hoc ipsum appellat². Et Cato in oratione apud Sallustium³ referens quae victis solent accidere, ponit et fana spoliari⁴>⁵. [4] Illud tamen verum est, si quo in simulacro numen aliquod inesse credatur, id violari⁶ aut corrumpi nefas ab iis qui in ea persuasione conveniunt: et hoc sensu impietatis, aut laesi etiam gentium iuris accusantur interdum qui talia commiserunt, nimirum ex talis opinionis positione. Aliud est si hostes non idem sentiant: sicut Iudaeis non permissum tantum sed et praeceptum est gentium simulacra abolere⁷. nam quod sibi accipere vetantur, id eam causam habet quo magis Hebraei superstitiones gentium detestarentur, impuritatis admoniti ipso contactus interdicto, non quasi alienis sacris parceretur, quomodo Iosephus⁸ exponit, Romanis haud dubie blandiens, sicut et in expositione praecepti alterius, de non nominandis gentium diis, quod ille ita explicat quasi illis obloqui vetarentur, cum revera honoris causa aut sine abominatione eos nominare lex non sineret. Sciebant quippe Hebraei Dei certissimo monitu in simulacris illis non habitare, aut Dei spiritum, aut bonos Angelos, aut vim astrorum, ut deceptae gentes existimabant, sed pravos et humano generi infestos Daemonas, ita ut recte dixerit Tacitus⁹ in Iudaeorum institutis describendis profana illic omnia quae apud nos sacra. Non mirum ergo est si templa profani cultus a Maccabaeis¹⁰ incensa non semel legimus. Sic et Xerxes cum simulacra Graecorum corrupit, nihil fecit contra ius gentium, etsi multum id ad invidiam exaggerant Graeci scriptores. Nam Persae¹¹ non credebant in simulacris esse ulla numina¹² sed Deum esse Solem et portionem eius aliquam ignem. Lege Hebraea, ut idem Tacitus¹³ recte templi limine praeter sacerdotes arcebantur. [5] At

1 Fulvius] Vide Polybium excerpto legationum 27 [add. edd. 1642, 1646].

2 xxxix [Liv. xxxix, 4, 12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Sallust., Bellum Catil. 51, 9].

4 Fana spoliari] Vide Cromerum libro xvii [p. 402]. de rebus Antiochensis Ecclesiae captis a Chosroë. vide Procopium Persicorum ii [9] [add. edd. 1642, 1646].

5 [C. Flaminius - spoliari, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [violari, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; violare, ed. 1632].

7 Deut. vii, 5.

8 Iosephus] Antiquae historiae iv, 8 [§ 10]. et libro adversus Appionem altero [33] [add. edd. 1642, 1646].

9 Hist. v [4].

10 i Macc. v [44], et x [84].

11 Asc. Ped. in Verr. iii [imo in Verr. ii, i, 48] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Persae non credebant in simulacris ulla esse numina] Diogenes Laertius initio [Prooem. 6]. τῶν δὲ ξοάνων ϰαταγινώσϰειν τοὺς μάγους: damnari simulacra a magis [add. edd. 1642, 1646].

13 [Tac., Hist., v, 8].

[p. 677]

Pompeius eodem¹ auctore templum iure victoriae ingressus est: aut ut Augustinus² rem eandem narrat³ non devotione supplicis sed iure victoris: bene ille quod templo pepercit, <et rebus templi, quanquam ut Cicero⁴ diserte ait, pudore et obtrectatorum metu, non religione>⁵: male quod ingressus est, quippe contemto vero Deo, quod et Chaldaeis exprobrant Prophetae⁶: quam etiam ob causam quidam factum arbitrantur singulari Dei providentia, ut is quem dixi Pompeius quasi in conspectu Iudaeae trucidaretur, ad Cassium Aegypti promontorium. at si spectes opinionem Romanorum, nihil in eo factum contra ius gentium. Sic idem Templum excidio datum a Tito Iosephus⁷ memorat, additque factum τῷ τοῦ πολἔμου νόμῳ.

iii. Quod de sacris diximus idem et de religiosis intelligi debet. nam haec quoque non mortuorum sunt, sed viventium, sive populi alicuius sive familiae. Quare sicut sacra loca ab hostibus capta ita et religiosa talia esse desinere scripsit dicto⁸ loco Pomponius et Paulus Iurisconsultus⁹: Sepulchra hostium religiosa nobis non sunt, ideoque lapides inde sublatos in quemlibet usum convertere possumus: quod ita tamen intelligendum ne ipsa mortuorum corpora male tractentur, quia id contra ius est hominum sepeliendorum, quod iure gentium introductum alibi¹⁰ demonstravimus.

iv. Illud hic breviter repetam non vi sola res hostium hostibus eripi ex iure gentium, sed et dolos qui perfidia careant permissos censeri, imo et¹¹ alienae perfidiae incitationem. Nimirum ad minora et frequentia haec delicta ita connivere coepit ius gentium, sicut leges civiles ad meretricium et improba foenora.

1 [Tac., Hist., v, 9].

2 De Civ. Dei lib. xviii, c. 45 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [narrans, ed. 1625; narrat, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Pro Flacco [28, 68] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [et rebus - religione:, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1656].

6 Dan. v, 23.

7 Bell. Iud. lib. vi, c. 24 et 34 [imo vi, 4 § 3 et 6 § 2].

8 [Supra p. 524 n. 7].

9 L. Sepulchra. D. de sepulchro violato [l. 4 D. xlvii, 12]

10 [L. ii C. xix, § i, 1].

11 [et, omiserunt edd. 1642, 1646].