De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 656]

Caput IV
De iure interficiendi hostes in bello solenni, et alia vi in corpus

I.	Belli solennis effectus generaliter exponuntur.
II.	Vox licere distinguitur in id quod impune fit nec tamen sine vitio, et in id quod vitio caret, etiam si id non facere virtutis sit alicuius: additis exemplis.
III.	Effectus belli solennis in sua generalitate consideratos referri ad licere impunitatis.
IV.	Cur tales effectus introducti sint.
V.	Testimonia de his effectibus.
IV.	Ex hoc iure interfici et offendi omnes qui intra fines hostium sunt.
VII.	Quid si eo ante bellum venerint?
VIII.	Subditos hostium ubique offendi nisi lex alieni territorii obstet.
IX.	Ius hoc offendendi etiam ad infantes et feminas porrigi:
X.	Etiam ad captos et quovis tempore.
XI.	Etiam ad eos qui se dedere volunt, nec recipiuntur:
XII.	Etiam ad deditos sine conditione.
XIII.	Perperam id ius ad causas alias referri, ut ad talionem, pertinaciam defensionis.
XIV.	Porrigi et ad^1 obsides.
XV.	Iure Gentium vetitum veneno quenquam interimere:
XVI.	Aut tela aut aquas aliquas veneno inficere:
XVII.	Non et aquas aliter corrumpere.
XVIII.	Percussoribus uti an contra ius Gentium sit, distinguitur.
XIX.	Stupra an sint contra ius Gentium.

Ad illud Virgilii²:

Tum certare odiis, tum res rapuisse licebit

Servius Honoratus cum iuris fecialis originem ab Anco Martio et ulterius ab Aequicolis petiisset, sic ait: Si quando homines aut animalia ab aliqua gente rapta essent populo Romano, cum fecialibus id est sacerdotibus qui faciendis praesunt federibus proficiscebatur etiam Pater patratus, et ante fines stans clara voce dicebat belli causam, et nolentibus res raptas³ restituere vel auctores iniuriae tradere, iaciebat hastam quae res erat pugnae principium, et iam licebat more belli res rapere. Ante autem dixerat: Veteres laedere

1 [ad, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; ab, ed. 1646].

2 [Virg., Aen. x, 14].

3 [raptas, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; captas, ed. 1646].

[p. 657]

res rapere dicebant etiamsi rapinae nullum crimen existeret: similiter satisfacere res reddere dicebant. Quibus docemur belli inter duos populos eorumve capita indicti effectus quosdam esse proprios¹, qui bellum ex sua² natura non sequuntur: quod cum iis optime convenit quae ex Iurisconsultis Romanis modo attulimus.

ii. [1] Sed quod dixit Virgilius licebit videamus quo pertineat. Interdum enim licere dicitur id quod rectum ex omni parte piumque est etiamsi forte aliud quid fieri possit laudabilius, quale est illud Pauli Apostoli³: πάντα μοι ἔξεστιν, ἀλλ᾽ οὐ πάντα συμϕέρει. Omnia (illius scilicet generis cuius sunt de quibus agere coeperat, et acturus erat) licent mihi sed non omnia expediunt. Sic licet matrimonium contrahere, sed laudabilior est ex pio proposito caelebs castitas⁴ ut ad Pollentium ex eodem Apostolo disserit Augustinus⁵. Repetere quoque nuptias licet: sed laudabilius est uno contentum esse matrimonio, ut recte hanc quaestionem explicat Clemens Alexandrinus⁶. Christianus coniux paganam coniugem licite relinquere potest, ut sensit Augustinus⁷⁸, (quod quibus circumstantiis verum sit, discutere

1 Effectus quosdam esse proprios] Crantzius Saxonicorum xi, 5 [add. edd. 1642, 1646].

2 [sola, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; sua, ed. 1646].

3 i Cor. vi, 17 [imo 12].

4 Licet matrimonium contrahere, sed laudabilior est ex pio proposito caelebs castitas] Tertullianus adversus Marcionem i [29]: vacat abstinentiae testimonium, si licentia eripitur. Vide de hac re, et de fuga in persecutione eundem lib. i ad uxorem. Hieronymus ad Helvidium [de Perpet. Virginitate 21]: Virgo maioris est meriti, dum id contemnit, quod si fecerit, non delinquit. Adversus Iovinianum [i, 12]: Ideo plus amat virgines Christus, quia sponte tribuunt, quod sibi non fuerat imperatum. Ad Pammachium [ep. 48]: semper grandia in audentium [audientium, edd. 1642, 1646] ponuntur arbitrio. Non tibi imponitur necessitas, ut voluntas praemium consequatur. Chrysostomus ad i Cor. cap. vii [Homil. xix, 2]: βελτίονα δείϰνυσι τὴν ἐγϰράτειαν, meliorem ostendit continentiam. Ad Rom. vii, 6 [Homil. xii, 4]: ϰᾂν μὴ πειϑώμεϑα ϰαὶ γέενναν ἡπείλησε, δειϰνὺς ὅτι οὐ τῖς ϕιλοτιμίας τῶν άγωνιζομένων τὰ ζητούμενα, ὥσπερ ἡ παρϑενία ϰαὶ ἀϰτημοσύνη, ἀλλὰ πάντως αὐτὰ ἀνυσϑῆναι δεῖ. nisi praeceptis obediamus, Gehennam minatus est, ostenditque haec quae postulat, non esse ex iis quae certantes suopte studio praestant, qualia sunt virginitas et possessionum abdicatio, sed omnino ea debent impleri. Secunda oratione de ieiunio [de Poenitentia vi, 3]: ἀϕῆϰεν ἔξω τῶν σταδίων, ἀϕῆϰεν ἀνωτέρω τῶν ἀγώνων τὴν παρϑενιαν· ἵνα ϰαὶ οἱ ϰατορϑοῦντες τὴν οἰϰείαν μεγαλοψυχίαν ἐπιδείξωνται, ϰαὶ οἱ μὴ ϰατορϑοῦντες τῆς συγγνώμης ἀπολαύσωσι τοῦ δεσπότου. Reliquit extra stadia, reliquit supra certandi legem continentiam virginalem, ut et qui id praestant, animi sui ostendant magnitudinem, et qui non praestant, indulgentia Domini fruantur. Quod mox aptat et ad ἀϰτημοσύνην possessionum abdicationem. Adiice quae habet Gratianus ex Augustino et aliis in causa xiv, quaestione 1 [add edd. 1642, 1646].

5 Lib. i, c. 18.

6 Clemens Alexandrinus] stromateon iv [imo iii, 12, 82] ubi inter alia de secundas nuptias faciente ait: οὖτος οὐχ ἁμαρτάνει μὲν ϰατὰ διαϑήϰην· οὐ γὰρ ϰεϰώλυτὰι πρὸς τοῦ νόμου. οὐ πληροῖ δὲ τῆς ϰατὰ τὸ εὐαγγέλιον πολιτείας τὴν ϰατ᾽ ἐπίτασιν τελειότητα: non peccat is quidem in fedus: neque enim ulla lex est quae prohibeat, sed non implet excellentissimam Euangelicae vitae perfectionem [add. edd. 1642, 1646].

7 Paganam coniugem licite relinquere potest ut sensit Augustinus] Libro i de adulterinis coniugiis ad Pollentium cap. 13, et. 18. ex quibus locis multa transcripsit Gratianus in causam xxviii, quaest. i [c. 8]. [add. edd. 1642, 1646].

8 Ad Pollentium lib. i c. 15.

[p. 658]

non est huius loci) sed et potest retinere: itaque addit ille: Utrumque quidem pariter licitum est per iustitiam quae coram Domino est: et ideo nihil horum prohibet Dominus: sed non utrumque expedit. Ulpianus¹ de venditore cui post diem praestitutum vinum licet effundere: Si tamen cum posset effundere, non effundit, laudandus est potius. [2] Alias vero licere aliquid dicitur, non quod salva pietate et officiorum regulis fieri potest, sed quod apud homines poenae non subiacet². Sic apud populos multos scortari licet: apud Lacedaemonios et Aegyptios etiam furari licebat. <Apud Quintilianum³ est: Sunt quaedam non laudabilia natura, sed iure concessa, ut in xii tabulis, debitoris corpus inter creditores dividi licuit>⁴. Est autem haec vocis licere significatio minus propria, ut recte notat Cicero Tusculanarum quinta⁵ de Cinna loquens: Mihi contra non solum eo videtur miser, quod ea fecit, sed etiam quod ita se gessit ut ea facere ei liceret: etsi peccare nemini licet, sed sermonis errore labimur: id enim licere dicimus, quod cuique conceditur: Recepta tamen: ut cum idem Cicero pro Rabirio Posthumo⁶ iudices sic alloquitur: Quid deceat vos, non quantum liceat vobis, spectare debetis: si enim quod liceat quaeritis, potestis tollere e civitate quem vultis. Sic regibus dicuntur omnia licere quia sunt ἀνυπεύϑυνοι, exemti a poenis humanis, ut alibi⁷ diximus: At Regem sive Imperatorem informans Claudianus⁸ recte ait:

Nec tibi quid liceat, sed quid fecisse decebit
Occurrat.

Et Musonius⁹ castigat reges μὴ τὸ ϰαϑήϰει μοι λέγειν μεμεληϰότας, ἀλλὰ τὸ

1 L. i, §. licet D. de peric. et com. rei vend. [l. 1 § 3 D. xviii, 6].

2 Alias vero licere dicitur, non quod salva pietate et officiorum regulis fieri potest, sed quod apud homines poenae non subiacet] Tertullianus in exhortatione ad castitatem [8]: Licentia plerunque tentatio est disciplinae. ibidem: omnia licent, sed non omnia pro salute. Chrysostomus de poenitentia viii [Oratio de Poenitentia (inter spurias) cap. 3]: ὁ ἀϰρίδας ἐϰ βοτανῶν ἐσϑίων ϰαὶ μέλι ἄγριον τῷ τὴν λαμπρὰν παρατιϑεμένῳ ϰαὶ βασιλιϰὴν τράπεζαν ἐξ αὐϑεντίας προστάττει. οὐϰ ἔξεστί σοι· ϰαί τοι ἐδόϰει βασιλεῖ πάντα ἐξεῖναι. Hic qui herbarum cacuminibus vescebatur et fero melle, illi splendidam et regiam mensam sibi apponere solito, cum auctoritate edicit, non licet tibi. Atqui videntur regi omnia licere. Columella praefatione libro vii [imo i, 7, 2]: Nec sane est vindicandum nobis quicquid licet: nam summum ius antiqui putabant summam crucem. Hieronymus ad Iovinianum [imo ad Innocentium, Ep. i, 14]: Et o vere ius summum, summa malitia [add. edd. 1642, 1646].

3 L. iii, c. 8 [Quint., Instit. or. iii, 6, 84 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Apud - licuit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Cic., Tuscul. quaest. v, 19, 55].

6 [Cic., pro Rabirio Posthumo 5, 11].

7 [Lib. i c. iv § ii].

8 [Claudian., de iv. Cons. Honor. 267 sq.].

9 [Stobaeus 48, 14].

[p. 659]

ἔξεστί μοι, qui in more habent dicere hoc mihi licet, non hoc me decet. [3] Eoque sensu saepe opponi videmus quod licet, et quod oportet ut a Seneca patre¹² in controversiis non semel. Ammianus Marcellinus³. Sunt aliqua quae fieri non oportet, etiam si licet. Plinius in epistolis⁴: Oportet quae sunt inhonesta non quasi illicita sed quasi pudenda vitare. Cicero ipse oratione pro Balbo⁵: Est enim aliquid quod non oporteat, etiamsi licet. <Idem pro Milone⁶ fas esse ad naturam, licere ad leges refert. Et in declamatione Patris Quintiliani⁷ est, aliud esse iura spectare, aliud iustitiam>⁸. iii. Hoc ergo modo laedere hosti hostem licet et in persona et in rebus: id est non ei tantum qui ex iusta causa bellum gerit, quique laedit intra eum modum quem naturaliter concessum initio huius libri⁹ diximus, sed ex utraque parte et indistincte: ita ut eam ob causam nec puniri possit in alio forte territorio deprehensus tanquam homicida, aut fur, nec bellum ipsi ab alio talis facti nomine inferri. <Hoc sensu apud Sallustium¹⁰ legimus: cui omnia in victoria lege belli licuerunt>¹¹.

iv. Causa cur id gentibus placuerit, haec fuit quod inter duos populos de iure belli pronuntiare velle periculosum fuerat aliis populis, qui ea ratione bello alieno implicarentur, sicut Massilienses in causa Caesaris et Pompeii dicebant¹², neque sui iudicii neque suarum esse virium discernere utra pars iustiorem haberet causam: deinde quod etiam in bello iusto vix satis cognosci potest ex indiciis externis, quis iustus sit se tuendi, sua recuperandi aut poenas exigendi modus, ita ut omnino praestiterit haec religioni bellantium exigenda relinquere quam ad aliena arbitria vocare. <Achaei in oratione ad Senatum apud Livium¹³: Quonam modo ea quae iure belli acta sunt, in disceptationem veniunt>?¹⁴ Praeter hunc effectum licentiae, id est impunitatis, est et alius, dominii scilicet, de quo posterius agemus.

1 Ut a Seneca patre] Inter alia controversiarum libro iv, 24 [imo 23]. [add. edd. 1642, 1646].

2 Decl. l. iii et v.

3 Am. l. xxx [8, 8].

4 Plin. lib. v [13].

5 [Cic., pro Balbo 3, 8].

6 [Cic., pro Milone 16, 43].

7 Decl. ccli [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Idem - iustitiam, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Lib. iii c. i § ii sqq.].

10 [Sallust., ad Caesarem de re publ. ii, 4, 1].

11 [Hoc - licuerunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Caesar., Bell. civ. i, 35].

13 Libro xxxix [36, 12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

14 [Achaei - veniunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 660]

v. [1] Illa autem quam nunc tractare coepimus laedendi licentia primum ad personas porrigitur: de qua multa exstant apud probos auctores testimonia. Graecum est proverbium ex tragoedia Euripidis¹:

Καϑαρὸς ἅπας τοι πολεμίους ὃς ἂν ϰτάνῃ.
Purus profecto est quisquis hostem occiderit.

Itaque more Graecorum antiquo cum his, qui extra bellum occidissent hominem, lavare, potum sumere multoque magis sacra facere fas non erat, cum his qui in bello, fas erat. Et passim occidere, ius belli vocatur. Marcellus apud Livium²: quicquid in hostibus feci, ius belli defendit. Apud eundem³ Alcon ad Saguntinos: Sed haec patienda censeo potius, quam trucidari corpora vestra, rapi trahique ante ora vestra coniuges ac liberos belli iure sinatis. Idem alibi⁴ cum narrasset, Astapenses occisos; addit factum iure belli. Cicero pro Deiotaro⁵: Tibi vero inimicus cur esset a quo cum vel interfici belli lege potuisset, regem se et filios suos constitutos esse meminisset? Et pro M. Marcello⁶: Nam cum ipsius victoriae conditione iure omnes occidissemus, clementiae tuae iudicio conservati sumus. Caesar⁷ Haeduis significat suo beneficio conservatos quos iure belli interficere potuisset. Iosephus in bello Iudaico⁸, ϰαλὸν ἐν πολέμῳ ϑνήσϰειν, ἀλλὰ πολέμου νόμῳ, τοῦτ᾽ ἐστὶν ὑπὸ τῶν ϰρατούντων: Pulchrum in bello occumbere, sed belli iure id est vitam adimente victore. Papinius⁹:

Nec querimur caesos: haec bellica iura¹⁰, vicesque
Armorum¹¹.

[2] Iure autem belli cum dicunt hi scriptores, non tale intelligi quod actum culpa omni liberet, sed qualem dixi impunitatem ex aliis locis apparet. Tacitus¹² dixit in pace causas et merita spectari, ubi bellum ingruat innocentes ac noxios iuxta cadere. Idem alibi¹³: Nec illis aut honorare

1 Ex tragoedia Euripidis] Ione [1334] [add. edd. 1642, 1646].

2 Liv. xxvi [31, 9].

3 L. xxi [13, 8].

4 Libro xxviii [23].

5 [Cic., pro Rege Deiotaro 9, 25].

6 [Cic., pro Marcello 4, 12].

7 Comm. lib. vii [41, de Bello Gallico].

8 [Ioseph., Bell. Iud. iii, 8, 5].

9 [Statius, Theb xii, 552 sq.].

10 Haec bellica iura] Servius in excerptis Fuldensibus ad ii Aeneidos [538]: Iure belli Politen Pyrrhus occiderat: sed cur ante oculos patris? Spartianus Severo [14]: praeter eos quos ius praelii absumpsit [add. edd. 1642, 1646].

11 [Papinius - Armorum, add. in Addendis ed. 1625, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Ann. i [48].

13 Hist. iii [51].

[p. 661]

eam caedem ius hominum aut ulcisci ratio belli permittebat. Neque aliter sumendum ius belli quod abstinuisse Achivos Aenea et Antenore memorat Livius¹, eo quod pacis auctores semper fuissent. Seneca in tragoedia Troadibus²:

Quodcunque libuit facere, victori licet.

Et in epistolis³: Quae⁴ commissa capite luerent tum quia paludati fecerunt laudamus⁵: et Cyprianus⁶, Homicidium cum admittunt singuli crimen est. virtus vocatur cum publice geritur. impunitatem sceleribus acquirit, non innocentiae ratio, sed saevitiae magnitudo. Deinde: Consensere iura peccatis et coepit esse licitum quod publicum est. Sic Lactantius⁷ Romanos ait legitime iniurias intulisse. Nec alio sensu Lucanus⁸: Iusque datum sceleri.

vi. Late autem patet hoc ius licentiae. nam primum non eos tantum comprehendit, qui actu ipso arma gerunt aut qui bellum moventis subditi sunt, sed omnes etiam qui intra fines sunt hostiles: quod apertum fit ex ipsa formula apud Livium⁹, Hostis sit ille quique intra praesidia eius sunt. Nimirum quia ab illis quoque damnum metui potest quod in bello continuo et universali sufficit ut locum habeat ius de quo agimus: aliter quam in pignorationibus, quae, ut diximus¹⁰, ad exemplum onerum impositorum ad luenda civitatis debita introductae sunt: quare mirum non est si quod Baldus¹¹ notat multo plus licentiae sit in bello quam in pignorandi iure. Et hoc quidem quod dixi in peregrinis qui commisso cognitoque bello intra fines hosticos veniunt dubitationem non habet.

vii. At qui ante bellum¹² eo iverant, videntur iure gentium pro hostibus haberi post modicum tempus¹³ intra quod discedere potuerant. Nam sic Epidamnum obsessuri

1 [Livius, i, 1, 1].

2 [Sen., Troades 344].

3 Epist. xcvi [imo xcv, 31].

4 [licet. Seneca. Quae, ed. 1625; licet. Et in epistolis: Quae, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Quae commissa capite luerent, tum quia paludati fecerunt laudamus] Confer quae supra libro ii, cap. i. §. i [add. edd. 1642, 1646].

6 Epist. ii [imo Ep. i, 6].

7 iv Inst. c. 9 [Div. Inst. vi, 9, 4].

8 Pharsal. i [2].

9 Libro xxxvii [imo xxxviii, 48, 9] et alibi passim.

10 [L. iii C. ii § vii].

11 Ad l. v. D. de iustitia [l. 5 D. i. 1].

12 [bellum, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; bello ed. 1632].

13 Post modicum tempus] Bembus vii historiae [add. edd. 1642, 1646]. Ea defensione utitur Cicero pro Ligario [2, 4]. Exemplum habes apud Livium libro xxv [22, 11], de civibus Campanis. Alia apud Thucydidem libro i, et v [imo iv, 105]. [Ea defensione - libro i, et v, add. ed. 1646].

[p. 662]

Corcyraei peregrinis primum discedendi faciebant copiam, denuntiantes alioqui pro hostibus futuros¹.

viii. [1] Qui autem vere subditi sunt hostium, ex causa scilicet permanente, eos offendere ubique locorum iure hoc gentium licet, si ipsorum personam respicimus. Nam cum alicui bellum indicitur simul indicitur eius populi hominibus ut supra² ostendimus in formula indictionis: sic et in decreto: Vellent iuberent Philippo regi Macedonibusque qui sub regno eius essent bellum indici³. Hostis autem qui est ubique secundum ius gentium impeti potest. Euripides⁴:

Νόμος γὰρ ἐχϑρὸν δρᾶν ὅπου λάβῃς ϰαϰῶς.
Ubicunque prensum iura laedi hostem sinunt.

Marcianus Iurisconsultus⁵: Transfugas licet ubicunque inventi fuerint, quasi hostes interficere. [2] Interfici ergo possunt impune in solo proprio, in solo hostili, in solo nullius, in mari. In territorio autem pacato quod eos interficere aut violare non licet, id ius non ex ipsorum venit persona, sed ex iure eius qui ibi imperium habet⁶. Nam civiles societates constituere potuerunt in eos qui in aliquo sunt territorio nihil per vim agi nisi iudicio tentato: sicut ex Euripide citavimus⁷:

Si crimen istis aliquod hospitibus struis
Ius impetrabis: vi quidem hinc non abstrahes.

Ubi autem iudicia vigent, ibi personarum spectantur merita, et cessat ius istud promiscuum nocendi quod inter hostes introductum dicimus. <Narrat Livius⁸⁹ septem triremes Poenorum fuisse in portu eius ditionis cui Syphax imperabat, cui pax eo tempore erat cum Carthaginiensibus Romanisque. advenisse eo cum duabus triremibus Scipionem: opprimique a Poenis potuisse priusquam portum intrarent: sed

1 Thuc. l. i [26].

2 [Lib. iii, c. iii § vii, 2].

3 Livius libro xxxi [6, 1].

4 Eurip. frgm. 1076].

5 L. 3, in fine D. ad. l. Corn. de sicariis [l. 3 § 6 D. xlviii, 8].

6 Sed ex iure eius qui ibi imperium habet] confer dicenda infra cap. vi, §. 26. et Albericum Gentilem Hispanicarum Advocationum lib. i, c. 6. Wehnerum in consilio Franconico 92 [add. edd. 1642, 1646].

7 [p. 542 n. 1].

8 Livius] Vide simile factum Venetorum Graecos impedientium ne in portu iuris Veneti Turcis noceant, apud Chalcocondylam lib. ix [p. 478 Bekker]. de Venetis et Turcis apud Tunetem. Bembum lib. 4. de Pisanis et Genuatibus in Sicilia, Bizarum bello Pisano. de Rostochio et Gripswaldia Paulinum Gotthum [add. edd. 1642, 1646].

9 Libro xxviii [17, 12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 663]

vento acriore illatas in portum antequam Poeni anchoras molirentur: tum vero Poenos nihil ausos in regio portu>¹.

ix. [1] Caeterum ut ad rem redeam quam late licentia ista se protendat vel hinc intelligitur quod infantium quoque et feminarum caedes impune habetur et isto belli iure comprehenditur. Non huc adferam quod Hesbonitarum feminas et pueros Hebraei occiderunt², et quod idem fieri imperatur in Cananaeos³ et quorum connexa cum Cananaeis erat causa⁴: Dei ista sunt opera, cuius in homines ius maius est quam hominum in bestias ut alibi⁵ disseruimus. Illud propius accedit ad testandum morem communem gentium, quod in Psalmo⁶ beatus dicitur fore qui Babyloniorum infantes petrae allidet, cui par est Homericum illud⁷:

- ϰαὶ νήπια τέϰνα

Βαλλόμενα προτὶ ἄστυ ἐν αἰνῇ δηιότητι

Illisaque corpora terrae

Infantum, saevus dum concutit omnia Mavors.

[2] <Thraces olim capta Mycalesso feminas quoque et infantes occiderunt, narrante Thucydide⁸. Idem de Macedonibus cum Thebas cepissent narrat Arrianus⁹>¹⁰. Romani capta Ilurgi¹¹ urbe Hispaniae, ἔϰτειναν ὁμαλῶς ϰαὶ παιδία ϰαὶ γυναῖϰας, sine discrimine interemerunt etiam mulieres et pueros, quae verba sunt Appiani¹². Germanicus Caesar Tacito¹³ narratur vicos Marsorum (Germaniae is populus) ferro flammisque pervastasse, additurque: non sexus, non aetas miserationem attulit. Titus Iudaeorum etiam pueros et

1 [Narrat - portu, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Deuter. ii, 34.

3 Deuter. xx, 16.

4 Et quorum connexa cum Cananaeis erat causa] ut Amalecithae de quibus Iosephus libro vi, 8 [Ant. Ind. vi, 7, 2], in Saulis rebus: ἐπὶ σϕαγὴν γυναιϰῶν ϰαὶ νηπίων ἐχώρησεν, οὐδὲν ὠμὸν οὐδ᾽ ἀνϑρωπίνης σϰληρότερον διαπράσοεσϑαι ϕύσεως ἡγούμενος, πρῶτα μὲν πολεμίους ταῦτα δρῶν. Ad caedem feminarum etiam et puerorum processit, nihil existimans se crudele aut naturae humanae adversum in eo facere, primum quod hostes erant in quos id fiebat, etc. [add. edd. 1642, 1646].

5 [Lib. ii c. xxi § xiv].

6 Psalmo [cxxxvi, cxxxvii, 9] [cxxxvi, ed. 1646].

7 Homericum illud] Iliad. xxii, 63 sq.]. Ex eodem Homero [Iliad. vi, 58] Severus in Britannos his verbis usus [apud Xiphilin. lxxvi, 15]:

μηδ᾽ ὅητινα γάστερι μήτηρ

ϰοῦρον ἐόντα ϕέροι, μηδ᾽ ὃς ϕύγοι αἰπὺν ὄλεϑρον.

nec qui latet abditus intra

Viscera matris adhuc, fugiet crudelia fata [add. edd. 1642, 1646].

8 Lib. i [29] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Arrian., de Exp. Alex. i, 8].

10 [Thraces - Arrianus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Romani capta Ilurgi] Scipio capta Numantia: Iuliani milites in mulieres Daciris relictas. Zosimus iii [15]. Idem Iulianus capta Maiozamaltha. Sine sexus discrimine vel aetatis, quicquid impetus reperit, potestas iratorum absumit: ait Ammianus libro xiv [imo xxiv, 4, 25] [add. edd. 1642, 1646].

12 [Appian., Hisp. 32].

13 Lib. An. i [51].

[p. 664]

feminas in spectaculo feris laniandos proposuit. Et tamen hi duo ingenio minime saevo fuisse creduntur: adeo saevitia illa in morem verterat. Quo minus mirum si et senes interficiuntur ut a Pyrrho Priamus¹.

x. [1] Ne captivi quidem ab hac licentia exemti². Pyrrhus apud Senecam³ ex recepto tunc more:

Lex nulla capto parcit aut poenam impedit.

In Ciri Virgiliana⁴ belli lex haec dicitur etiam in feminas captivas. Ita enim ibi Scylla:

At belli saltem captivam lege necasses.

Sed et illo Senecae loco de femina, Polyxena nimirum, occidenda agebatur. Hinc illud Horatii⁵:

Vendere cum possis captivum, occidere noli.

Ponit enim licere: et Donatus⁶, servos dictos qui servati essent quum eos occidi oporteret iure belli: ubi illud oporteret, improprie pro liceret positum videtur. <Sic a Corcyraeis interfecti captivi ex Epidamno narrante Thucydide⁷>⁸. Sic quinque millia captivorum ab Annibale occisa⁹. Apud¹⁰ Hirtium bello Africano¹¹ Scipionem sic alloquitur centurio Caesarianus: Tibi gratias ago, quod mihi vitam incolumitatemque belli iure capto polliceris. [2] Nec tempore ullo excluditur potestas occidendi tales servos id est bello captos, quantum ad ius gentium pertinet: etsi legibus civitatum hic magis, illic minus adstringitur.

xi. Quin et supplicum occisorum passim occurrunt exempla, ut ab Achille apud Homerum¹², apud Virgilium¹³ Magonis et Turni: quae ita narrari videmus ut defendantur simul illo quod dixi belli iure. nam et Augustinus¹⁴ laudans

1 Aen. ii [550 sqq.].

2 Ne captivi quidem ab hac licentia exempti] Elisaeus apud Iosephum [Ant. Iud. ix, 4, 3]: τοὺς γὰρ νόμῳ ληϕϑέντας πολέμου, ἀποϰτείνειν ἔλεγε δίϰαιον. Belli iure captos interfici iustum dicebat. itaque Virgilius [Aen. x, 524 sq.] captivum inducit rogantem:

Per patrios manes, per spes surgentis Iuli
Te precor hanc animam serves natoque patrique.

lxx millia Slavorum captorum ab Ottone interfecta narrat Withikindus lib. ii [imo iii p. 34 [add. edd. 1642, 1646].

3 Troad. [342].

4 [Pseudo-Virg., Ciris 447].

5 [Horat., Ep. i, 16, 69].

6 Adelph. act. 2 scen. 1 [128].

7 Lib. i [30] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Sic - Thucydide, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Ap. Annib. [14]. Dion. xlvii [48].

10 [occisa et a M. Bruto non pauci. Apud, ed. 1625; occisa. Apud, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Hirtius, Bell. Afric. 45].

12 [E.g. Hom., Ilias xx, 463; xxi, 74].

13 Virg., Aen. x, 524; xii. 930].

14 i de Civit. Dei, 2 [i, 1].

[p. 665]

Gothos qui supplicibus et in templa perfugientibus pepercerant: Quod belli iure fieri licuisset, ait, illicitum sibi esse iudicarunt. Nec qui se dedunt semper recipiuntur, ut <in pugna ad Granicum Graeci qui Persae militabant:>¹ apud Tacitum² Uspenses veniam liberis corporibus orantes: quod aspernati, inquit, sunt victores ut belli potius iure caderent. Nota et hic belli ius.

xii. Sed et acceptos in deditionem sine conditione ulla, legas interfici³, ut <a Romanis Pometiae principes⁴>⁵, a Sulla Samnites, a Caesare Numidas⁶, et ipsum Vercingentorigem⁷: imo mos hic ferme perpetuus Romanorum in hostium duces sive captos, sive deditos, ut triumphi die occiderentur⁸, quemadmodum Cicero nos docet quinta Verrina⁹, Livius tum alibi, tum libro xxviii¹⁰, Tacitus Annali xii¹¹, et alii multi. <Eodem Tacito¹² memorante Galba decimari iussit quos deprecantes in fidem acceperat: et Caecina in deditionem accepto Aventico in Iulium Alpinum e principibus, ut concitorem belli animadvertit: caeteros veniae vel saevitiae Vitellii reliquit¹³>¹⁴.

xiii. [1] Solent interdum historici causam interfectorum hostium, captorum praesertim aut supplicum, referre aut ad talionem, aut ad pertinaciam¹⁵ in resistendo: sed hae causae ut alibi¹⁶ distinximus suasoriae magis sunt, quam iustificae. Nam talio iusta et proprie dicta in eandem personam quae deliquit exercenda est, ut intelligi potest ex his quae de poenae communicatione dicta sunt supra¹⁷: Contra vero in¹⁸ bello plerumque id quod talio dicitur in malum redundat eorum quorum in eo quod accusatur nulla est culpa. <Cuius morem sic describit Diodorus Siculus¹⁹: οὐ γὰρ ἡγνόουν δι᾽ αὐτῶν τῶν ἔργων μαϑόντες, ὅτι τοῖς διαπολεμοῦσι ϰοινῆς τῆς

1 [in - militabant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Am. xii [17].

3 Acceptos in deditionem sine conditione ulla, legas interfici] Vide Thuanum libro lxx [17], in anno ciɔiɔlxxx, in rebus Hiberniae [add. edd. 1642, 1646].

4 Liv. ii [17, 6] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [a Romanis - principes, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Dion. xlv [imo xliii, 9].

7 Dio Cassius xl, 41].

8 Ut triumphi die occiderentur] simile apud Reginonem in anno iɔccccv [add. edd. 1642, 1646].

9 [Cic., Verr. v, 30, 77].

10 [Livius xxvi, 13, 15].

11 [Tac., Ann. xii, 19].

12 Hist. i [37] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Tac. Hist. i, 68].

14 [Eodem - reliquit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 Solent interdum historici causam interfectorum hostium captorum praesertim aut supplicum referre aut ad talionem aut ad pertinaciam] ut Chalcocondylas libro viii [add. edd. 1642, 1646].

16 [Lib. ii c. xxii § i].

17 [Lib. ii c. xxi § xii].

18 [in, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; ex, ed. 1646].

19 [Diod. Sic. xiv, 46].

[p. 666]

τύχης ὑπαρχούσης, ἀμϕοτέρους ϰατὰ τὰς ἥττας τοιαῦτα ἀνάγϰη παϑεῖν, οἷα ἂν αὐτοὶ πράξωσιν εἰς τοὺς ἀτυχήσαντας. Neque enim ignorabant ipsis rebus edocti, cum bellantium par sit fortuna, alterutris, si male rem gessissent id expectandum quod ipsi in victos statuissent. Apud eundem¹ Philomelus dux Phocensium διὰ τῆς ϰολάσεως τοὺς ἐχϑροὺς ἐποίησε μεταϑέσϑαι τῆς ὑπερηϕάνου ϰαὶ δεινῆς τιμωρίας: pari poena exacta² effecit ut hostes a superbo et insolenti supplicio temperarent>³. [2] Pertinax vero studium in partes nemo est qui supplicio dignum iudicet, ut apud Procopium⁴ Neapolitani Belisario respondent, quod tunc maxime obtinet cum partes illae aut a natura assignatae aut honesta ratione electae sunt. Imo tantum abest ut in eo crimen sit, pro crimine habetur si quis praesidio decesserit, praesertim veteri iure militari Romano⁵ quod hic nullam ferme admittebat metus aut periculi excusationem. Praesidio decedere apud Romanos capitale est, ait Livius⁶. Ob utilitatem ergo suam quisque summo illo rigore, ubi visum est, utitur: defenditur autem rigor ille apud homines eo gentium iure de quo nunc agimus.

xiv. Idem ius et in obsides usurpatum, nec in eos tantum qui se obligaverant, quasi ex conventione, sed et in eos qui ab aliis traditi. A Thessalis occisi olim ducenti quinquaginta⁷, a Romanis Volsci Aurunci ad trecentos⁸. Notandum autem solitos obsides dari etiam pueros ut a Parthis⁹, quod et a Simone Maccabaeorum uno¹⁰ factum legimus, et feminas ut a Romanis Porsenae temporibus et a Germanis narrante Tacito¹¹.

xv. [1] Sicut autem ius gentium permittit multa, eo permittendi modo quem iam explicavimus, quae iure naturae sunt vetita, ita quaedam vetat permissa iure naturae. Nam quem interficere liceat eum gladio an veneno interimas nihil interest, si ius naturae respicias: ius inquam naturae: nam generosius quidem est ita occidere ut qui occiditur

1 [Diod. Sic. xvi, 31].

2 Pari poena exacta] Vide eundem Diodorum de Spendio et Amilcare Barca in Excerptis Peiresianis [Exc. de Virtut. et Vitiis i p. 262] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Cuius - temperarent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 i Goth. [8].

5 Polyb. lib. i [17] et vi [37] [1 et, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Lib. xxiv [37, 9].

7 Plut. de Claris mulierib. [244 B].

8 Dionys. xvi [imo vi, 30].

9 Tac. Ann. xii [10].

10 i Maccab. xiii, 17 [imo 16].

11 iv Hist. [imo Germ. 8].

[p. 667]

sui defendendi habeat copiam: sed non debetur hoc cuiquam qui mori meruit. At ius gentium, si non omnium, certe meliorum iam olim est, ne hostem veneno interficere liceat: qui consensus ortus est ex respectu communis utilitatis, ne pericula in bellis quae crebra esse coeperant nimium intenderentur. Et credibile est a regibus id profectum quorum vita ab armis ante alios defenditur, a veneno minus quam aliorum tuta est, nisi defendatur iuris aliqua religione et metu infamiae¹. [2] Clandestina scelera vocat Livius² de Perseo loquens: nefas Claudianus³ agens de insidiis in Pyrrhum a Fabricio reiectis, et Cicero⁴ scelus eandem historiam tangens. Communis exempli interesse ne tale quid admittatur aiunt Consules Romani in epistola ad Pyrrhum quam ex Cl. Quadrigario recitat Gellius⁵ <:apud Valerium Maximum⁶ est, armis bella, non venenis geri debere. Et Tacito⁷ memorante cum princeps Cattorum Arminii mortem veneno promitteret, reiecit Tiberius, ea se gloria aequans priscis imperatoribus>⁸. Quare qui licitum volunt hostem veneno occidere⁹, ut ex Vegetio Baldus¹⁰, respiciunt merum naturae ius, illud autem quod a gentium voluntate ortum trahit praetervident.

xvi. [1] Distat a tali veneficio nonnihil et ad vim accedit propius, spicula veneno inficere et geminare mortis causas, quod de Getis tradit Ovidius¹¹, de Parthis Lucanus¹², de Afris quibusdam Silius¹³, et nominatim de Aethiopibus Claudianus¹⁴. Sed hoc quoque contra ius est gentium¹⁵ non universale, sed gentium Europaearum et si quae ad Europae melioris cultum accedunt. quod recte a

1 Et metu infamiae] Senatores ad Pyrrhum: ἵνα μὴ τὸ σὸν πάϑος ἡμῖν διαβολὴν ἐνέγϰῃ. ne nobis infamiam adferat siquid tibi acciderit [Plutarch., Pyrrh. 396 C] [add. edd. 1642, 1646].

2 Livius libro xlii [18, i].

3 de bello Gild. [274].

4 Off. iii [22, 86].

5 L. iii, c. 8.

6 Lib. v, c. 5 [vi, 5, 1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Ann. iii [imo ii, 88] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [: apud - imperatoribus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Qui licitum volunt hostem veneno occidere] Vide de Venetis Bembum fine libri iii [add. edd. 1642, 1646].

10 ii Cons. 188.

11 De Getis tradit Ovidius] [Ex Ponto 1, 2, 15 sqq.]. de Scythis Plinius libro xi, 53: Scythae sagittas tingunt viperina sanie, et humano sanguine: irremediabile id scelus mortem illico adfert levi tactu. de Serviis vide supplementum Helmoldi c. 4 [add. edd. 1642, 1646].

12 [Lucan. viii, 304].

13 [Silius iii, 273].

14 [Claudian., de Cons. Stilich. i, 351].

15 Sed hoc quoque contra ius est gentium] ideo Ilus Mermerides in Odysseae A [i, 263] Ulyssi negat venenum ad spicula,

ἐπεί ῤα ϑεοὺς νεμεσίζετο αἰὲν ἐόντας.
Veritus vim Divum morte carentum [add. edd. 1642, 1646].

[p. 668]

Salisberiensi¹ observatum est, cuius haec sunt verba: Nec veneni licet videam ab infidelibus aliquando usurpatam ullo unquam iure indultam lego licentiam. <Ideo ferrum infamare veneno dixit Silius²>³. [2] Nam et fontes veneno inficere, quod ipsum quoque aut non latet aut non diu latet, Florus⁴ ait esse non tantum contra morem maiorum, sed et contra fas Deum, sicut iura Gentium Diis asscribi auctoribus solere alibi⁵ quoque a nobis annotatum est. <Neque vero mirum videri debet, si ad minuenda pericula tales sint quaedam bellantium tacitae conventiones, cum olim Chalcidensibus et Eretriensibus manente bello convenerit μὴ χρῆσϑαι τηλεβόλοις⁶ ne missilibus uti liceret>⁷.

xvii. Caeterum non idem statuendum, de aquis sine veneno⁸ ita corrumpendis ut bibi nequeant, quod Solon et Amphictyones leguntur⁹ in barbaros iustum censuisse <:et Oppianus de Piscatu <quarto¹⁰ ut suo saeculo solitum commemorat>¹¹. Id enim perinde habetur quasi avertatur flumen aut fontis venae intercipiantur¹², quod et natura et consensu licitum est.

xviii. [1] An vero hostem interficere immisso percussore per ius gentium liceat, quaeri solet. Sed omnino discrimen adhibendum est, inter percussores qui fidem expressam vel tacitam violant, ut subditi in regem, vasalli in seniorem, milites in eum cui militant, recepti ut supplices aut advenae aut transfugae in eos qui receperunt, an vero nulla teneantur fide, quomodo Pipinus¹³ Caroli Magni pater uno comitatus satellite traiecto Rheno hostem in cubiculo interfecisse narratur: quod et a Theodoto Aetolo in Ptolemaeum Aegypti regem simili modo tentatum refert Polybius¹⁴, οὐϰ ἄνανδρον τόλμην, virilem audaciam vocans. Talis

1 Salisb. viii, 20.

2 [cf. n. 12].

3 [Ideo - Silius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Lib. 2 [c. 20].

5 [L. ii C. xix § i, 2].

6 Strabo l. x [i, 12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Neque - liceret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Sine veneno] cadaveribus, asbesto, quibus usus in obsidione Auximi Belisarius. Procopius Gotthicorum ii [27]. calce, ut Turcae ad Dibibram. Nicetas lib. i [7] de Alexio Isaaci fratre. Sunt talia et apud Ottonem Frisingensem et Guntherum Ligurino [add. edd. 1642, 1646].

9 Paus. l. ult. [x, 37]. Front. l. iii [c. 7, 6]. Aesch. de male ob. leg. [115].

10 [Oppianus, Halieut, iv, 687 sq.].

11 [: et - commemorat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Fontis venae intercipiantur] Vide Priscum in Excerptis legationum [leg. gent. p. 585] [add. edd. 1642, 1646].

13 Pipinus] Vide Paulum Warnafredi libro vi [de Gestis Langob. c. 37] [add. edd. 1642, 1646].

14 [Polyb. v, 81].

[p. 669]

et ille laudatus ab historicis Q. Mutii Scaevolae¹ conatus, quem ipse sic defendit, hostis hostem occidere volui². Porsena ipse in hoc facto, nihil nisi virtutem agnoscit. <Valerius Maximus³ pium ac forte propositum vocat: laudat et Cicero pro P. Sextio⁴>⁵. [2] Nimirum hostem occidere ubivis licet, non naturae tantum sed et gentium iure ut supra⁶ diximus: nec refert quot sint qui faciant, aut patiantur. Sexcenti Lacones <cum Leonida>⁷ castra hostilia ingressi recta tentorium regis petebant⁸. Paucioribus idem licuit⁹. Pauci erant qui Marcellum consulem ex insidiis circumventum occiderunt¹⁰: et qui Petilium Cerialem parum abfuit quin in lecto confoderent¹¹. Laudat Eleazarum Ambrosius¹²¹³ quod elephantem supereminentem caeteris adortus est arbitratus ei insidere regem. Neque tantum qui haec faciunt sed et qui aliis faciendi auctores sunt iure Gentium inculpati habentur. Scaevolae ad audendum fuerunt auctores illi in bellis adeo sancti veteres Romani senatores¹⁴. [3] Neque movere quenquam debet quod deprehensi tales exquisitis suppliciis affici solent: nam id ipsum non eo evenit quod in ius gentium deliquerint, sed quia eodem iure gentium in hostem quidvis licet¹⁵: gravius autem aut levius malum statuit quisque pro sua utilitate. Nam sic et exploratores, quos mittere iure gentium haut dubie licet, quales misit Moses, qualis fuit ipse Iosue, deprehensi pessime tractari solent (ἒϑος τοῦς ϰατασϰόπους ϰτείνειν, mos est exploratores interficere ait Appianus¹⁶), iuste interdum ab his qui manifeste iustam habent bellandi causam: ab aliis vero licentia illa quam dat belli ius. Quod si qui

1 Q. Mucii Scaevolae] qui Plutarcho [Poplicola 106 B] ἀνὴρ εἰς πᾶσαν ἀρετὴν ἀγαϑός, vir ad omnem virtutem egregius [add. edd. 1642, 1646].

2 Liv. lib. ii [12, 9].

3 Lib. iii, c. 3 [imo ii, 3, 1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Cic., pro Sextio 21, 48].

5 [Valerius - Sextio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [lib. iii c, iv § viii, 2].

7 [cum Leonida, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Iustin. ii [11, 15].

9 [Paucioribus idem licuit] Valens pecuniam promisit ei qui Scythae cuiusquam caput attulisset. ita pax obtenta. Zosimus iv [22] [add. edd. 1642, 1646].

10 Livius libro xxvii [27].

11 Tac. Hist. v [22].

12 Laudat Eleazarum Ambrosius] Et Iosephus Antiquae historiae xv, 14 [imo xii, 9, 4]. Factum non dissimile Teodosii in Eugenium est apud Zosimum libro iv [58]. Gallorum in regem Persarum apud Agathiam: Persarum decem in Iulianum apud Ammianum xxiv [4, 4]. et Zosimum iii [20]. Alexii Comnemi in Torusen apud Nicetam Choniaten lib. iv de Manuele [4 in fine]. Bulgarorum in Nicephorum Imperatorem apud Zonaram [xv, 15] add. edd. 1642, 1646].

13 De Off. i, cap. 40 [§ 197].

14 Liv. Lib. ii [12].

15 L. 3. §. ult. ad L. Corn. de Sicariis [l. 3 § 6 D. xlviii. 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 Pun. [39].

[p. 670]

reperiuntur qui tali opera oblata uti noluerint¹, id ad animi celsitudinem et virium apertarum fiduciam, non ad iusti iniustive opinionem referendum est. [4] At de his percussoribus quorum facto perfidia inest, aliter censendum. neque enim ipsi tantum contra ius Gentium faciunt, sed et qui eorum utuntur opera: quanquam enim in rebus aliis, qui malorum opera in hostem utuntur peccare censeantur apud Deum, non autem apud homines, id est in gentium ius, quia ea in parte,

Mores leges perduxerunt in potestatem suam²:

Et decipere, ut Plinius³ loquitur, pro moribus temporum prudentia est: tamen intra ius interficiendi constitit haec consuetudo. Nam hic qui aliena utitur perfidia violasse ius non naturae tantum, sed et gentium creditur. Hoc docent illa Alexandri ad Darium: Impia bella suscipitis, et cum habeatis arma, licitamini hostium capita⁴. <et mox: qui ne belli quidem iura in me servaveris. alibi⁵: Ad internecionem mihi persequendus est, non ut iustus hostis sed ut percussor veneficus>⁶. Eodem referendum illud de Perseo: Non iustum apparare bellum regio animo, sed per omnia clandestina grassari scelera latrociniorum et veneficiorum⁷. <Marcius Philippus de iisdem factis Persei agens: Ea omnia quam Diis quoque invisa essent, sensurum in exitu rerum suarum⁸. Pertinet huc illud Valerii Maximi⁹: Viriati caedes¹⁰ duplicem perfidiae accusationem recepit, in amicis quod eorum manibus interemtus est: in Qu. Servilio Caepione Consule, quia is sceleris huius auctor impunitate promissa fuit: victoriamque non meruit, sed emit>¹¹. [5] Causa cur hic aliud quam in rebus caeteris placuerit, ea ipsa est quam de veneno supra¹² attulimus, ne nimium intenderentur pericula eorum maxime qui

1 Qui tali opera uti noluerint] Vide Cromerum p. 113 [lib. v] [add. edd. 1642, 1646].

2 Plautus, Trinum. 1037].

3 Lib. viii. Epistola ad Rufinum [ep. 18, 3] [ad Rufinum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Curt. l. iv [l. 12-13].

5 Lib. xiv, [imo iv, 11, 18] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [et - veneficus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Liv. l. xlii [18, 1].

8 Liv. l. xliv [1, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Lib. ix, c. 7 [imo ix, 6, 4] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Viriati caedes] Scriptor de viris Illustribus [S. Aurelius Victor c. 71]: quae victoria, quia empta erat, a senatu non probata. Eutropius [iv, 16]: cum interfectores eius praemium a Caepione consule peterent, responsum est, nunquam Romanis placuisse Imperatorem a suis militibus interfici. ubi forte legendum, a Caepione consule promissum. Sic quod in Sertorium admissum est, damnat Ammianus libro xxx [1, 23] [add. edd. 1642, 1646].

11 [Marcius - emit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [§ xv, 1].

[p. 671]

eminent. Negabat Eumenes credere se quenquam ducum sic velle vincere, ut ipse in se exemplum pessimum statueret¹. Apud eundem²³ cum Bessus Dario manus intulisset, dicitur exempli et communis regum omnium esse causa: et Oedipus regis Laii caedem vindicaturus apud Sophoclem⁴ sic ait:

ϰείνῳ προσαρϰῶν οὐν ἐμαυτὸν ὠϕελῶ:

Et apud Senecam⁵ in eiusdem argumenti tragoedia:

Regi tuenda est maxime regum salus.

<Consules Romani epistola ad Pyrrhum: Communis exempli et fidei visum est, ut te salvum velimus⁶τ⁷. [6] In bello ergo solenni aut inter eos qui belli solennis indicendi ius habent id non licet: extra vero bellum solenne, habetur pro licito eodem Gentium iure. Sic in Gannascum defectorem structas insidias tales degeneres negat⁸ Tacitus⁹. <Curtius¹⁰ Spitamenis perfidiam minus ait invisam esse potuisse: quia nihil ulli nefastum in Bessum interfectorem regis sui videbatur>¹¹. Sic et in latrones et piratas perfidia, vitio quidem non caret, sed apud gentes odio eorum in quos committitur impunita est.

xix. [1] Stupra in feminas in bellis passim legas et permissa et impermissa. Qui permiserunt spectarunt iniuriam solam in alienum corpus cui subiacere quicquid hostile est iuri armorum non incongruens iudicabant. Melius alii qui non solam iniuriam sed ipsum efferatae libidinis actum hic considerarunt, et quod is neque ad securitatem pertineat neque ad poenam, ac proinde non bello magis quam pace impunitus esse debeat, atque hoc posterius ius est gentium non omnium sed meliorum. <Sic Marcellus antequam Syracusas caperet legitur¹² gessisse curam pudicitiae¹³ etiam in hoste

1 Iust. lib. xiv [1, 12].

2 Lib. xii [5, 10 sq.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Curtium, ed. 1625; eundem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Sophocl., Oedip. rex 141].

5 [Seneca, Oedipus 246].

6 [Gellius iii, 8].

7 [Consules - velimus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Insidias tales degeneres negat] Sic de Florentio et Barchalba, qui defectorem Procopium adduxerant Ammianus xxvi, 9, 10]: si principem legitimum prodidissent, vel ipsa iustitia iure caesos pronuntiaret si rebellem et oppugnatorem internae quietis, ut ferebatur, amplas ei memorabilis facti oportuerat deferri mercedes. Sic laudatur Artabanes occiso Gontharide apud historicum Procopium fine Vandalicorum secundi [28]. Adiice de Sechodolii caede Cromerum libro xxviii [p. 604] [add. edd. 1642, 1646].

9 An. xi [19].

10 Lib. vii [5, 20] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Curtius - videbatur, [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 August. de Civ. Dei, libro i [6] [ii, edd. 1642, 1646] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Gessisse curam pudicitiae] Et Lucullus narrante Xiphilino [Dione Cass. xxxvi, 4]. vide edictum Mauri Cabaonis apud Procopium Vandalicorum i [8] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 672]

servandae>¹. Scipio apud Livium², et sua et populi Romani interesse ait, nequid quod uspiam sanctum esset apud ipsos violaretur. uspiam id est apud moratiores populos. <Diodorus Siculus³ de Agathoclis militibus: οὔτε τῆς εἰς γυναῖϰας ὕβρεως ϰαὶ παρανομίας ἀπέσχοντο: ne a mulieribus quidem vim nefariam⁴ abstinebant>⁵. Aelianus⁶ cum narrasset a Sicyoniis victoribus feminarum ac virginum Pellenaearum pudicitiam prostitutam sic exclamat: ἀγριώτατα ταῦτα, ὦ ϑεοὶ ἑλλήνιοι, ϰαὶ οὐδὲ ἐν βαρβάροις ϰαλὰ, ϰατά γε τὴν ἐμὴν μνείαν. Crudelia haec per Deos Graeciae, et quantum memoria complector, ne ipsis quidem barbaris probata. [2] Atque id inter Christianos⁷ observari par est, non tantum ut disciplinae militaris partem, sed et ut partem iuris Gentium: id est ut qui pudicitiam vi laesit, quamvis in bello, ubique poenae sit obnoxius. Nam nec Hebraea lege⁸ impune quisquam id tulisset, ut intelligi potest ex ea parte quae de captiva ducenda⁹ neque vendenda postea, constituit. <Ad quem locum Bacchai magister Hebraeus: Voluit Deus ut castra Israelitarum sint sancta non proiecta in scortationes et abominationes caeteras ut castra gentium. Arrianus¹⁰ cum narrasset captum Roxanes amore Alexandrum οὐϰ ἐϑελῆσαι ὑβρίσαι ϰαϑάπερ αἰχμάλωτον, ἀλλὰ γῆμαι γὰρ οὐϰ ἀπαξιῶσαι, noluisse ea ut captiva per libidinem abuti sed matrimonio dignatum, adiicit facti laudationem. Plutarchus¹¹ de facto eodem: οὐχ ὕβρισεν, ἀλλ᾽ ἔγημε ϕιλοσόϕως, non per libidinem abusus ea est, sed uxorem duxit, ut dignum philosopho. Et Torquatum quendam quod hostili virgini vitium obtulisset, Romanorum decreto in Corsicam deportatum¹² annotavit Plutarchus¹³>¹⁴.

1 [Sic - servandae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Lib. xxvi [49, 14].

3 [Diod. Sic. xix, 8].

4 Vim nefariam] Appianus Mithridatico [47] de Chiis captis: τὰ γύναια ϰαὶ τὰ παιδία βαρβαριϰῶς ὑπὸ τῶν ἀγόντων ὑβριζόμενα, mulieres et pueri barbarum in morem ab iis qui ducebant stuprati [add. edd. 1642, 1646].

5 [Diodorus - abstinebant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Libro vi Var. hist. [1].

7 Inter Christianos] Servarunt id Belisarius ubique, Totilas captis Cumis et Roma capta. Procopius haec tradit Gotthicorum iii [capp. 1, 8, 20] [add. edd. 1642, 1646].

8 Deut. xxi, 10.

9 Ex ea parte quae de captiva ducenda] quam facunde explicat Philo libro περὶ ϕιλανϑρωπίας [14]. Iosephus altero contra Appionem [29]: τῶν αἰχμαλώτων προυνόησεν ὅπως αὐτῶν ὕβρις ἀπῇ, μάλιστα δὲ γυναιϰῶν. Lex etiam pro bello captis curam gessit, ut absit ab eis contumelia, maxime a mulieribus [add. edd. 1642, 1646].

10 [Arrianus, de Exp. Alex. iv, 19, 9].

11 [Plutarch., de Fort. Alexandri 332 E].

12 In Corsicam deportatum] At Persarum rex Chosroes eum qui Apameae puellae vim intulerat, cruci affixit. Procopius Persicorum ii [11] add. edd. 1642, 1646].

13 Paral. [308 F sq.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

14 [Ad - Plutarchus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].