De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 611]

Hugonis Grotii
De iure belli ac pacis
Liber tertius

Caput I
Quantum in bello liceat regulae generales ex iure naturae: ubi et de dolis et mendacio

I.	Ordo sequentium.
II.	Regula prima: licere in bello quae ad finem sunt necessaria: explicatur.
III.	Secunda: ius non tantum ex principio, sed et causis in bello subnascentibus spectari.
IV.	Tertia: quaedam consequi sine iniuria quae ex proposito non licerent: cui cautio additur.
V.	Quid liceat in eos qui hostibus res subministrant per distinctiones explicatur.
VI.	An dolo uti in bello liceat.
VII.	Dolus in actu negativo per se non est illicitus.
VIII.	Dolus in actu positivo distinguitur in eum qui fit per actus libere significantes, et per actus significantes velut ex conventione: et ostenditur dolum prioris generis licitum esse.
IX.	In secundo genere indicatur quaestionis difficultas.
X.	Non omnem usurpationem locutionis quae sciatur in alium sensum accipienda, esse illicitam.
XI.	Mendacii qua illicitum est formam consistere in repugnantia cum iure alterius, quod explicatur.
XII.	Et ostenditur licitum esse falsum loqui apud infantes et amentes:
XIII.	Et cum is decipitur ad quem sermo non est et quem extra sermonem decipere liceret:
XIV.	Et cum sermo est ad eum qui velit ita decipi.
XV.	Et cum qui loquitur utitur iure supereminente in sibi subditum^1:
XVI.	Forte et cum vitam innocentis aut par aliquid tueri aliter^2 non possumus.
XVII.	Apud^3 hostes licitum falsiloquium qui senserint auctores.

1 [XIV. Et cum qui loquitur - subditum: XV. Et cum sermo - decipi, ed. 1625; XIV. Et cum sermo - decipi. XV. Et cum qui loquitur - subditum:, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [vitam tueri aut nostrum consequi aliter, ed. 1625; vitam innocentis aut - tueri aliter, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Adversus, ed. 1625; Apud, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 612]

XVIII.	Non extendendum hoc ad verba promittentia.
XIX.	Nec ad iuramenta.
XX.	Generosius tamen esse <ac Christianae simplicitati convenientius>^1 falsiloquio in hostem quoque abstinere: quod per similia illustratur.
XXI.	Non licere nobis quenquam impellere ad id quod nobis licet, ipsi non licet.
XXII.	Licere tamen uti opera ultro oblata.

ET qui bellum gerant, et quibus ex causis belligerare liceat vidimus. Sequitur expendamus, quid quantumque in bello liceat² et quibus modis. quod aut nude spectatur, aut ex promisso antecedente. Nude ex naturae primum, deinde ex Gentium iure. Quid ergo natura liceat videamus.

ii. [1] Primum, ut iam ante diximus aliquoties, ea quae ad finem ducunt in morali materia aestimationem intrinsecam accipiunt ab ipso fine³: quare quae ad finem iuris consequendi sunt necessaria, necessitate sumpta non secundum Physicam subtilitatem sed moraliter, ad ea ius habere intelligimur: Ius dico illud quod stricte ita dicitur et facultatem agendi in solo societatis respectu significat. Quare si vitam aliter servare non possum, licet mihi vi qualicumque arcere eum qui eam impetit, etiamsi forte is peccato vacet, ut notavimus alibi⁴: quia ius hoc non proprie ex peccato alterius oritur, sed ex iure quod mihi pro me natura concedit. [2] Quin et rem alienam ex qua certum mihi periculum imminet citra culpae alienae considerationem invadere possum⁵: non tamen dominus fieri: id enim ad eum finem accommodatum non est: sed custodire donec securitati meae satis cautum sit: quod ipsum quoque tractatum est a nobis alibi⁶. Sic rem meam quam alius detinet

1 [ac - convenientius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Quid quantumque in bello liceat] Bene Augustinus epistola lxx [imo ep. ccxx, 12], ad Bonifacium comitem: Ut in ipsis bellis (si adhuc in eis versari te opus est) fidem teneas, pacem quaeras. Epistola ccv [imo clxxxix, 6]: Esto ergo etiam bellando pacificus. De iustitia in bello gerendo servanda dissertatio est egregia Belisarii ad milites apud Procopium Vandalicorum i [16] [add. edd. 1642, 1646]. Orosius libro vii [21]: Ecce regibus et temporibus Christianis, qualiter bella civilia, cum vitari nequeunt, transiguntur. Idem de Theodosio [ibid. 23]: Unum aliquod ab initio urbis conditae bellum proferant, tam pia necessitate susceptum, tam divina felicitate confectum, ubi nec pugna gravem caedem, nec victoria cruentam exegerit ultionem. [Orosius - ultionem, add. edd. 1646].

3 Vict. de iure belli, n. 15.

4 [L. ii C. i § iii].

5 Vict. de iure bell. n. 18, et 39 et 55.

6 Lib. ii, c. ii, § 10 [add. edd. 1632, 1642, 1646].

[p. 613]

eripere ei naturaliter mihi ius est: et si id difficilius, aliud tantundem valens: ut et debiti consequendi gratia: quibus ex causis dominium quoque sequitur, quia alio modo laesa aequalitas reparari nequit¹. [3] Sic ubi iusta est punitio, iusta etiam vis omnis sine qua ad poenam veniri non potest: et omne quod poenae pars est, ut rerum corruptio per incendium aut aliter, intra iustum scilicet et qui peccato respondeat modum.

iii. Sciendum secundo est ius nostrum non ex solo belli principio spectandum, sed et ex causis subnascentibus, sicut et in iudiciis post litem contestatam ius saepe parti novum paritur. Sic qui se aggregant me impetenti, sive socii sive subditi, in se quoque ius tuendi me mihi porrigunt. Sic qui bello se miscent quod iniustum est, praesertim si ipsi id iniustum esse scire possunt ac debent, obligant se ad sumtus et damna resarcienda quia culpa damnum dant. Sic qui bello sine probabili ratione suscepto accedunt, ipsi quoque poenae meritum contrahunt pro ratione iniustitiae quae ipsorum actui inest. Ita Plato² probat bellum μέχρι οὗ ἂν οἱ αἴτιοι ἀναγϰασϑῶσιν ὑπὸ τῶν ἀναιτίων ἀλγούντων δοῦναι δίϰην, donec hi qui sontes sunt cogantur insontibus malo affectis poenas dare.

iv. [1] Observandum tertio, ad ius agendi multa consequi indirecte et extra agentis propositum³, ad quae per se ius non esset⁴. In sui defensione quomodo id locum habeat explicavimus alibi⁵. Sic ut nostrum consequamur, si tantundem accipi non potest, plus accipere nobis ius est, sub obligatione tamen restituendi pretium eius quod redundat. Sic navis piratis plena aut domus latronibus, tormentis peti potest etiamsi intra eandem navem aut domum sint pauci infantes, mulieres aut alioqui innocentes quibus inde creetur periculum. Nec reus est mortis alienae, inquit Augustinus⁶, qui suae possessioni murum circumduxit, si aliquis ex ipsorum usu percussus intereat⁷. [2] Sed sicut antehac monuimus

1 Silv. in verbo bellum, p. 1, n. 10, vers. prima.

2 [Plato, de Rep. v, 16].

3 Ad ius agendi multa consequi indirecte et extra agentis propositum] Vide hac de re Thomam Prima Secundae, quaestione lxxiii, art. 8. Molinam tractatu secundo disputatione cxxi [add. edd. 1642, 1646].

4 Vict. d. libro n. 37.

5 [L. ii C. i § iv].

6 Ad Publ. epist. 154 [imo ep. xlvii, 5].

7 [qui cum suae possessioni murorum ambitum circumduxit, aliquis ex ipsorum usu percussus interiit, edd. 1625, 1631, 1632; qui suae possessioni - intereat, (ut in textu), edd. 1642, 1646].

[p. 614]

saepe, non semper ex omni parte licitum est quod iuri stricte sumto congruit. Saepe enim proximi caritas non permittet ut summo iure utamur. Quare etiam quae extra propositum accidunt et accidere posse praevidentur, cavenda erunt, nisi multo maius sit bonum quo nostra actio tendit quam malum id quod metuitur, aut nisi in pari bono et malo multo maior sit spes boni quam mali metus, quod prudentiae arbitrandum relinquitur: sed ita ut semper in dubio ad eam partem quae alteri magis quam sibi consulit, ut tutiorem, inclinandum sit. Sinite crescere zizania, inquit optimus magister¹, ne dum ea evellere vultis evellatis et triticum. Multos occidere et indiscretos, inquit Seneca², incendii et ruinae potentia est. Docent nos historiae quam seria poenitentia, Ambrosio monente, talem vindictae immodestiam³ Theodosius expiaverit. [3] Nec si quid Deus interdum facit tale, id nobis in exemplum trahendum est, ob plenissimum illud dominii ius quod ille in nos habet, nobis vero alteri in alterum non concessit, ut alibi⁴ notavimus. Et tamen ille ipse Deus, hominum suo iure dominus, ob paucissimos bonos parcere solet quamvis magnae malorum universitati, et eo suam, qua iudex est, aequitatem testatam facit, ut Abrahami cum Deo colloquium de Sodomis aperte nos docet⁵. Et ex his quidem generalibus regulis cognosci potest quantum in hostem liceat naturaliter.

v. [1] Sed et quaestio incidere solet quid liceat in eos qui hostes non sunt, aut dici nolunt, sed hostibus res aliquas subministrant. Nam et olim et nuper de ea re acriter certatum scimus, cum alii belli rigorem, alii commerciorum libertatem defenderent. [2] Primum distinguendum inter res ipsas. Sunt enim quae in bello tantum usum habent, ut arma: sunt quae in bello nullum habent usum, ut quae voluptati inserviunt: sunt quae et in bello et extra bellum usum habent, ut pecuniae, commeatus, naves et quae navibus adsunt⁶.

1 Matthaei xiii, 29. Thom, 2, 2, q. 64, art. 2.

2 Sen. [add. edd. 1632, 1642, 1646] in fine l. ii de Clem. [i, 26, 5].

3 [excessum, ed. 1625; immodestiam, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [L. ii C. xxi § xiv].

5 Gen. xvii [imo xviii], 23, et seq.

6 Naves et quae navibus adsunt] Athenis ἀπόρρητα, id est evehi vetita, lina, utres, lignum, cera, pix. Scholiastes ad Aristophanis Nubes [imo ad Ranas 365] et Equites [282] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 615]

In primo genere verum est dictum Amalasuinthae ad Iustinianum, in hostium esse partibus qui ad bellum necessaria hosti administrat¹. Secundum genus querelam non habet. Sic Seneca², tyranno gratiam se relaturum ait si beneficium illi neque vires maiores daturum est ad exitium commune³, neque confirmaturum quas habet, id autem est quod reddi illi sine pernitie publica possit: quod explicans addit: pecuniam quae satellitem stipendio teneat, non subministrabo; si marmora et vestes desiderabit, nihil oberit cuiquam id quo luxuria eius instruitur: militem et arma non suggeram. Si pro magno petet munere artifices scenae et quae feritatem eius emolliant, libens offeram. Cui triremes et aeratas non mitterem, lusorias et cubiculatas et alia ludibria regum in mari lascivientium mittam. Et Ambrosio⁴ iudice largiri ei qui conspiret adversus patriam non est probabilis liberalitas. [3] In tertio illo genere usus ancipitis, distinguendus erit belli status. Nam si tueri me non possum nisi quae mittuntur intercipiam, necessitas ut alibi⁵ exposuimus ius dabit, sed sub onere restitutionis nisi alia causa accedat⁶. Quod si iuris mei exsecutionem rerum subvectio impedierit, idque scire potuerit qui advexit, ut si oppidum obsessum tenebam, si portus clausos, et iam deditio aut pax exspectabatur, tenebitur ille mihi de damno culpa dato, ut qui debitorem carceri exemit, aut fugam eius in meam fraudem instruxit: Et ad damni dati modum res quoque eius capi et dominium earum debiti consequendi causa quaeri poterit. Si damnum nondum dederit sed dare voluerit, ius erit rerum retentione eum cogere ut de futuro caveat obsidibus, pignoribus aut alio modo⁷. Quod si praeterea evidentissima sit hostis mei in me iniustitia, et ille eum in bello iniquissimo confirmet, iam non tantum civiliter tenebitur de damno, sed et criminaliter, ut is qui iudici imminenti reum manifestum eximit: atque eo nomine licebit in eum statuere

1 Procop. i Goth. [3].

2 [Sen., de Benef. vii, 20].

3 Si beneficium illi, neque vires maiores daturum est ad exitium commune] Vide Parutam libro vii [add. edd. 1642, 1646].

4 Lib. i, c. 30 de Off. [§ 144].

5 [L. ii C. ii § vi].

6 Can. in c. Ita quorundam et c. ad liberandam de Iudaeis [c. 6 et 17 Decretal. v, 6].

7 Silv. in verbo restitutio. p. 3, § 12.

[p. 616]

quod delicto convenit, secundum ea quae de poenis diximus. quare intra eum modum etiam spoliari poterit. [4] Et has ob causas solent a bellum gerentibus publicae significationes fieri¹ ad alios populos, tum ut de iure causae, tum

1 Publicae significationes fieri] Vide exempla in bello communi contra Aegyptios, Saracenos, aliosque. c. ult. de transactionibus [c. 11 Decretal. i, 36]. c. significavit de Iudaeis [c. 11 Decretal. v, 6]. Extravagante copiosus de Iudaeis et c. 1, lib. v. Extravag. de Iudaeis [v, 2]. Liber consulatus maris editus est lingua Italica, in quem relatae sunt constitutiones Imperatorum Graeciae, Alemanniae, regum Francorum, Hispaniae, Syriae, Cypri, Balearium, Venetorum, Genuensium, cuius libri titulo cclxxiv tractantur huius generis controversiae: ac sic definitur, si et navis et merces hostium sint, rem esse in aperto, fieri ea capientium: si vero navis sit pacem colentium, merces autem hostium, cogi posse ab his qui bellum gerant, navem, ut merces eas in aliquem portum deferat, qui sit suarum partium, ita tamen ut vecturae pretium nautae solvatur. Si contra navis hostilis fuerit, merces vero aliorum, de nave transigendum, aut, si nolint vectores transigere, cogendos ut cum navi eant in portum aliquem partium capientis, et ut capienti solvant pretium quod pro navis usu debebatur. Apud Hollandos anno ciɔccccxxxviii, cum bellum ipsis esset cum Lubeca aliisque civitatibus ad mare Balticum et Albim sitis, frequente senatu iudicatum est, etiam in hostium navibus repertas merces, quas aliorum esse constaret, in praedam non cedere, idque ibi pro lege deinceps habitum est [quo de iudicio vide Bynkershoek, Quaest. Iur. Publ. i, 13; cf. infra C. vi. § vi. p. 534]. Sic et Daniae rex sensit, cum anno ciɔiɔxcvii, ad Hollandos eorumque federatos legationem mitteret, qua libertatem navigandi mercesque ferendi in Hispaniam, cum qua Hollandi bellum gerebant acerrimum, suis vindicabat. Apud Gallos libertas mercaturam exercendi pacatis populis etiam apud eos qui Galliae hostes essent semper permissa, et quidem adeo indiscrete, ut hostes saepe sub alienis nominibus res suas occultarent, ut apparet ex Edicto anni ciɔiɔxliii, capite xlii. quod tralatum est in Edictum anni ciɔiɔlxxxiv [cap. 65. Apud Lebeau, Nouveau Code des prises i, 16 et 24], et sequentia. Iis edictis diserte cavetur, ut Gallorum amicis liceat belli tempore exercere mercaturam, dummodo suis navibus, suosque per homines, navesque ac merces, quocunque visum ipsis esset, perducere, dum ne merces eae sint belli instrumenta, quibus res hostium fovere velint: quod si fiat, permittitur Gallis talia belli instrumenta sibi sumere persoluto aequo pretio. Hic duo notanda, his legibus nec belli instrumenta in praedam cessisse, et, [et, omis. ed. 1646] multo magis ab eo periculo abfuisse merces innoxias. Non negem aliud ius usurpasse interdum Septentrionis gentes, sed varie, ex usu magis temporum, quam ex aequitate perpetua. Nam cum Angli bellorum suorum obtentu Danorum commercia impedissent, natum inde iam olim bellum inter eas gentes eo exitu ut Dani Anglis tributum imponerent, cui Danico denario nomen, cui, mutata quamvis causa, nomen mansit adusque tempora Guilielmi eius qui stirpem nunc regnantem in Anglia fundavit, ut notavit vir magnae fidei Thuanus in historia anni ciɔiɔlxxxix [lib. xcvi, 15]. Rursum ab Elisabeta, sapientissima Angliae regina, missi anno ciɔiɔlxxv ad Batavos Wilhelmus Winterus ex ordine equestri et Robertus Bealus regio consilio ab epistolis, qui ostenderent ferre Anglos non posse, quod Batavi, in ipso aestu belli in Hispanos, naves Anglorum ad Hispanicos portus vectas detentassent. Narrat Rhedanus in historia Batavica anno ciɔiɔlxxv, et Britannus Camdenus anno sequente. Cum vero Angli, et ipsi Hispanis hostes facti, Germaniae civitatibus ius in Hispaniam navigandi turbarent, quam id non certo iure fecerint, apparet ex scriptis adversariis gentis utriusque, dignis lectu ad noscendam hanc controversiam. Et notandum Anglos in suis scriptis ipsos id agnoscere, cum duo maxime pro sua afferunt causa, et belli instrumenta fuisse quae a Germanis in Hispaniam deferebantur, et pactiones veteres intercedere, quo minus id fieri liceret: quales postea pactiones et Hollandi sociique eorum cum Lubecensibus sociisque eorum fecere anno ciɔiɔcxiii, ne aut hi aut illi hostium subditos intra suos fines mercari permitterent, aut hostes, pecunia, milite, navibus, victu iuvarent: et posterius anno scilicet ciɔiɔcxxvii, inter Suediae Daniaeque reges convenit ut Danus impediret omnem mercatum cum Dantiscanis Suedi hostibus, sed nec ad alios Suedi hostes merces ullas per fretum Cimbricum ire sineret, pro quo rex Daniae alia sibi vicissim commoda stipulatus est: sed haec sunt pacta specialia ex quibus nihil inferri potest quod omnes obliget. Nam et illud in scriptis suis dixere Germani, non omnes pactis merces prohiberi, sed eas quae in Angliam semel importatae, aut in Anglia comparatae essent. Neque vero soli Germani Anglis cum hoste suo commercia vetantibus contradixere. Etiam Polonia misso legato conquesta est ius gentium imminui, quando ob Anglicum cum Hispania bellum ipsis cum Hispanis commercia agitandi libertas adimeretur, ut in anno ciɔiɔxcvii, narrant memorati iam nobis Camdenus et Rhedanus. Galli vero post pacem Verbinianam cum Hispano factam, Elisabeta Angliae regina in bello perstante, rogati ab Anglis ut naves Gallicas in Hispaniam euntes excutere liceret, nequis forte bellicus paratus occultaretur, concedere ne hoc quidem voluere, dicentes obtentum rapinis et commerciis turbandis quaeri. Et eo federe quod Angli cum Hollandis eorumque sociis anno ciɔiɔxxv [imo ciɔiɔcxxv] pepigere, id quidem convenit, ut rogarentur caeterae gentes, quarum intererat magnitudinem Hispanicam infringi, ut et ipsae vetarent cum Hispanis commercia, sed, si ultro id non facerent, placuit inspici naves numquid bellici instrumenti ferrent, sed ultra neque naves neque merces retentari aut quicquam pacatis noceri eo nomine. Atque evenit eodem anno ut Hamburgenses quidam in Hispaniam irent nave maxima ex parte onusta apparatu bellico, qui ipse quidem apparatus ab Anglis vindicatus est, sed caeterarum mercium persolutum est pretium. Galli autem, cum ab Anglis naves Gallicae in Hispaniam euntes in fiscum raperentur, ostenderunt pati se id nolle. Bene ergo dictum a nobis significationes publicas requiri, quod et Angli ipsi ita sensere a quibus factae significationis talis exemplum est apud Camdenum circa annum ciɔiɔxci et ciɔiɔxcviii. Neque vero talibus significationibus semper paritum, sed distincta tempora, causae, loca. Anno enim ciɔcccclviii Lubecensis civitas significationi a Dantiscanis sibi factae, ne cum Malgensibus [imo Malmogensibus], et Memelensibus Dantisci hostibus mercaturam exerceret, parendum non censuit. Neque magis paruere Hollandi anno ciɔiɔli, cum Lubecenses ipsis denuntiarent, ut a Danorum, quos ipsi hostes tum habebant, commercio abstineretur. Anno vero ciɔiɔxxii, quo tempore inter Suedos Danosque bellabatur, cum Danus Ansiaticas civitates rogasset ne cum Suedis commercia haberent, quaedam civitates, amicitia ipsius indigentes morem gessere, aliae non item. Hollandi bello ardente inter Suediam et Poloniae regem nunquam passi sunt sibi aut huius aut illius gentis commercio interdici. Gallis autem semper reddidere naves quas ab Hispania revertentes, aut in Hispaniam, ipsis tunc hostilem, euntes Hollandicae naves interceperant. Vide Ludovici Servini Advocati quondam regii orationem habitam anno ciɔiɔxcii, in causa Hamburgensium. Verum iidem Batavi Dunquercam, ad quam classem habebant, ab Anglis merces inferri non siverunt, quomodo Dantiscani anno ciɔcccclv Batavis denuntiarunt nequid in urbem Regiomontanam inferrent, narrante Gaspare Schutzio in historia Prussica. Adde Cabetum decisione xlvii, num. 2, et Seraphinum de Freitas in libro de iusto imperio Lusitanorum Asiatico, ubi complures adducit alios [add. edd. 1642, 1646].

[p. 617]

etiam ut de spe probabili iuris exsequendi appareat. [5] Hanc autem quaestionem ad ius naturae ideo retulimus, quia ex historiis nihil comperire potuimus ea de re iure voluntario gentium esse constitutum¹. Romanos² qui Carthaginiensium hostibus commeatus attulerant, ipsi Carthaginienses, aliquando ceperunt: eosdem iidem Carthaginienses repetentibus Romanis reddiderunt. <Demetrius³ cum Atticam teneret exercitu, iamque vicina oppida Eleusina et Rhamnuntem cepisset, Athenis famem facturus, navis frumentum inferre parantis et magistrum et gubernatorem suspendit⁴, atque eo modo deterritis caeteris potitus urbe est>⁵.

vi. [1] Modum agendi quod attinet, vis ac terror maxime

1 Nihil comperire potuimus ea de re iure voluntario gentium esse constitutum] Multa huius quaestionis habet vir doctissimus Iohannes Meursius in historia Danica libro i, et ii. Ubi videbis Lubecenses et Imperatorem esse pro commerciis, contra ea Danos. Vide et Crantzium Vandalicorum libro xiv [29]. Thuanum in dicto anno ciɔiɔlxxxix, Libro historiarum xcvi [15]. Camdenum, praeter iam dicta loca, in anno ciɔiɔlxxxix, et ciɔiɔxcv. Ubi illa inter Anglos et Germanos, quos Ansiaticos vocant, controversia tractatur [add. edd. 1642, 1646].

2 Polyb. i [83].

3 Plut. Demetrio [904 E] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Et magistrum et Gubernatorem suspendit] Non multum dissimile est quod de Pompeio narrat Plutarchus in Mithridatici belli historia [Pomp. 639 E]: ἐπέστηϰε ϕύλαϰας τῶν νεῶν ἐπὶ τοὺς πλέοντας εἰς Βόσπορον ἐμπόρους. ϰαὶ ϑάνατος ἦν ἡ ζημία τοῖς ἁλισϰομένοις, Custodes imposuit Bosphoro qui observarent si qui mercatorum in Bosphorum navigarent. deprehensis poena mors [add. edd. 1642, 1646].

5 [Demetrius - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 618]

propria bellorum. An et dolo uti liceat quaeri solet. Nam Homerus¹ quidem dixit hosti nocendum

ἢ δόλῳ, ἡὲ βίῃ ἢ ἀμϕαδὸν ἡὲ ϰρυϕηδὸν.
Sive dolo, seu vi manifesta, clamve palamve.

Et Pindari² est:

χρὴ δὲ πᾶν ἕρ-

δοντ᾽ ἀμαυρῶσαι τὸν ἐχϑρὸν.
Quidvis agendo scilicet hostica
Delenda vis est.

Apud Virgilium³ quoque dictum illud,

Dolus an virtus quis in hoste requirat

sequitur ipse⁴

Ripheus iustissimus unus

Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi.

<Et legitur hoc ipsum imitatus sapientiae nomine nobilissimus Solon⁵>⁶. Silius⁷ in rebus Fabii Maximi:

Exin virtuti placuit dolus.

[2] Apud Homerum Ulysses viri sapientis exemplum, plenus ubique fraudium in hostem: unde Lucianus⁸ regulam elicit, laude dignos, qui hostem fallunt. Nihil utilius in bello dolis Xenophon⁹ dixit, et Brasidas apud Thucydidem¹⁰ praeclaram imprimis laudem esse ex belli furtis¹¹: et apud Plutarchum¹² Agesilaus hostes decipere et iustum et licitum esse. Polybius¹³ quae vi fiunt in bello minoris censenda quam quae ex occasione et dolo <: et ex eo Silius¹⁴ Corvinum sic inducit loquentem:

Bellandum est astu¹⁵: levior laus in duce dextra>¹⁶.

Atque ita censuisse ipsos illos severos Laconas notat

1 [Cf. Hom., Od. i, 296; Stobeaus 54, 46].

2 [Pindar., Isthm. iii, 69].

3 [Virg., Aen. ii, 390].

4 [Ibid. 426 sq.].

5 [Plutarch., Solon. 82].

6 [Et - Solon, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Lib. xv [327].

8 Luc. Phil. [Philopseud., init].

9 Xenophon de Cyri inst. i [6, 29 sq.], et de re equestri [imo de Magistri eq. officio 5, 9] [Xenoph. Hipp. ed. 1625].

10 Thuc. lib. v [9].

11 Belli furtis] Ita et Virgilius loquitur Aeneidos xi [515], et Sallustius, quem citat Servius [add. edd. 1642, 1646].

12 Plutarch. Apoph. [209 B].

13 Polyb. l. ix [12].

14 Lib. v [100] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 Bellandum est astu] Muhammedis dictum simile: Elharbu Hudiatum, id est, pugnae fraudem requirunt. Apud Virgilium in comitatu Martis [Aen. xii, 336]:

Iraeque insidiaeque,

Ubi Servius: Non tantum virtute, sed insidiis comitatum se ostendit [add. edd. 1642, 1646].

16 [: et - dextra, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 619]

Plutarchus¹, ac maiorem etiam victimam ab eo immolatam qui dolo quam qui aperto Marte rem confecisset. <Idem² Lysandrum³ magni facit ἀπάταις τὰ πολλὰ διαποιϰίλλοντα τοῦ πολέμου pleraque belli dolis variantem. Et in Philopoemenis laudibus ponit⁴ quod Cretensium disciplina institutus simplicem illum ac generosum bellandi morem dolis ac furtis miscuisset>⁵. Ammiani⁶ est: Nullo discrimine virtutis ac doli, prosperos omnes laudari debere bellorum eventus. [3] Iurisconsulti Romani⁷ bonum dolum vocant si adversus hostem quis machinaretur: et alibi⁸, nihil interesse vi quis an fallacia potestatem hostium evaserit <: δόλος οὐ ψεϰτὸς, οἷα στρατιωτιϰὸς notat ad Iliados ο Eustathius>⁹. Inter Theologos Augustinus¹⁰¹¹: Cum iustum bellum suscipitur, vi aperta pugnet quis aut ex insidiis, nihil ad iustitiam interest. Et Chrysostomus¹² maxime laudari imperatores qui fraude victoriam quaesiissent. [4] Sed nec desunt sententiae quae suadere videntur partem contrariam quarum nonnullas infra¹³ adferemus. Quaestionis huius definitio pendet ex eo, an dolus in genere sit semper malorum, in quibus locum habet non esse faciendum malum ut eveniat bonum, an ex iis quae vitium non habent <universaliter>¹⁴ ex suapte natura sed quibus accidere etiam potest ut bona sint.

vii. Notandum igitur dolum alium consistere in actu negativo, alium in actu positivo. Doli vocem etiam ad ea quae in negativo actu consistunt extendo, Labeone¹⁵ auctore qui ad dolum sed non malum refert ubi quis per dissimulationem tuetur sua vel aliena. Haud dubie crude nimis a Cicerone¹⁶ dictum est: ex omni vita simulationem dissimulationemque tollendam. Nam cum nec quae scias nec quae velis omnia aperire aliis tenearis, sequitur ut dissimulare quaedam apud quosdam, id est tegere et occultare fas sit.

1 Plut. Marcel. [311 B].

2 [Plutarch., Lysander 437 A].

3 Lysandrum] Ei Sullam comparat Plutarchus, in cuius animo leonem esse et vulpem dicebat Carbo [Lys. 469 E] [add. edd. 1642, 1646].

4 Plutarch., Philopoemen. 363 E].

5 [Idem - miscuisset, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Ammian. Marcell. xvii, 5, 6].

7 D. lib. i de dolo [l. i § 3 D. iv, 3].

8 L. Nihil D. de captivis [l. 26 D. xlix, 15].

9 [δόλος - Eustathius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Augustinus] Et in v Psalmum versiculo: Perdes omnes. Aliud est mentiri, aliud est verum occultare. Citatur causa xxiii, quaestione ii [c. 14 Causa xxii qu. 2] [add. edd. 1642, 1646].

11 Quaest. x super Iosue [In Heptat. vi, 10].

12 i De sacerdotio [c. 8].

13 [§ xx].

14 [universaliter, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 L. i, §. dolum malum. D. de Dolo malo [l. i § 2 D. iv, 3].

16 De Off. 3 [iii, 15, 61].

[p. 620]

Licet, inquit Augustinus¹, veritatem occultare prudenter sub aliqua dissimulatione. Et necessariam hanc omnino atque inevitabilem² his praesertim quibus respublica commissa est non uno loco fatetur ipse Cicero³. Exemplum ad hanc rem insigne praebet Ieremiae historia capite xxxviii. Is enim Propheta a rege interrogatus de obsidionis eventu, apud proceres, regis postulatu, hoc ipsum prudenter occultat, aliam interim causam, nec falsam tamen, colloquii adferens. Et huc quoque referri potest quod Abrahamus⁴ Saram sororem, id est ex usitato tum loquendi more propinquam consanguineam vocat, matrimonium dissimulans⁵.

viii. [1] Dolus qui in actu positivo consistit, si in rebus, simulatio; si in sermone, mendacium vocatur. Quidam inter haec duo hanc constituunt differentiam, quod dicant voces naturaliter signa esse intellectuum, res non item. Sed contra verum est voces natura ipsa et citra hominum voluntatem nihil significare, nisi forte vox sit confusa et ἄναρϑρος qualis in dolore, quae ipsa rei magis appellatione venit quam locutionis. Quod si hoc dicatur, hominis naturam hanc esse peculiarem supra animantes caeteras ut conceptus animi possit aliis indicare et ad eam rem voces repertas, verum quidem dicitur: sed addendum est, non solis vocibus tale fieri indicium, sed et nutibus⁶ ut apud mutos⁷, sive illi nutus aliquid habent cum re significata commune ipsa natura, sive tantum ex instituto significant: quibus nutibus pares sunt notae illae quae non voces lingua figuratas significant, ut Paulus Iurisconsultus loquitur⁸⁹, sed res ipsas sive ex aliqua convenientia, ut notae hieroglyphicae,

1 Libro contra mend. c. 10. Th 2, 2. q. 40. art. 3. in resp. et quae. 71, art. 7. Silv. in verbo bellum p. 1. num. 9.

2 Necessariam hanc omnino atque inevitabilem] Vide Chrysostomum primo de Sacerdotio [c. 8 in fine] [add. edd. 1642, 1646].

3 Cic. [Cic., add. edd. 1632, 1642, 1646] pro Milone [24, 65] et i, vii, ep. 9 [imo x, 8, 4]. et pro Cn. Plancio [6, 16].

4 Abrahamus] Veritatem voluit caelari, non mendacium dici. Augustinus quaestione xx in Genesin [in Heptat. i, 26], relatus a Gratiano dicta causa xxii, quaestione iii [c. 22 Causa xxii qu. 2] [add. edd. 1642, 1646].

5 Gen. xx. Th. 2. 2. qu. 110. art. 3 in resp.

6 Sed et nutibus] Plinius de Aethiopum gente libro vi, 30 [Nat. Hist.]: Quibusdam pro sermone nutus, motusque membrorum est. Vide c. tuae fraternitati de Sponsalibus [c. 25 Decretal. iv, 1] [add. edd. 1642, 1646].

7 L. Labeo §. ult. D. de sup. legata [l. 7 § 2 D. xxxiii, 10]

8 Paulus iurisconsultus loquitur] Non figura, inquit, literarum sed oratione quam exprimunt literae obligamur, quatenus placuit non minus valere quod Scriptura quam quod vocibus lingua figuratis significaretur. Valde Philosophice dixit placuit, ut ostenderet haec valere ἐϰ συνϑήϰης [add. edd. 1642, 1646].

9 L. Non figura D. de obl. et act. [l. 38 D. xliv, 7].

[p. 621]

sive mero arbitratu ut apud Sinenses. [2] Alia igitur hic adhibenda distinctio est, qualem adhibuimus ad tollendam ambiguitatem in voce iurisgentium. Diximus enim ius gentium dici, et quod singulis gentibus placuit sine mutua obligatione, et id quod mutuam obligationem in se continet¹. Voces ergo et nutus et notae quas diximus reperta sunt ad significandum cum mutua obligatione, <quod Aristoteles² dixit ϰατὰ συνϑήϰην:>³ res aliae non item. Hinc fit ut rebus aliis uti liceat etiamsi praevideamus futurum ut alter inde falsam concipiat opinionem⁴. Loquor de eo quod intrinsecum est, non de eo quod accidit. Itaque exemplum ponendum est, ubi nullum sequitur inde nocumentum⁵, aut ubi nocumentum ipsum seposita doli consideratione, licitum est. [3] Prioris exemplum est in Christo⁶ qui apud comites Emauntinos προσεποιεῖτο ire longius, id est speciem praetulit ituri longius, nisi malimus vere quoque voluisse eum ire longius, sub conditione tamen nisi magno nisu retineretur, quomodo et Deus multa velle dicitur quae non fiunt, et alibi⁷ Christus ipse dicitur voluisse praeterire Apostolos navigantes, nempe nisi impense rogaretur navem ascendere. Alterum exemplum dari potest in Paulo⁸ qui Timotheum circumcidit, cum satis sciret Iudaeos hoc ita accepturos quasi circumcisionis praeceptum, quod revera abolitum iam erat, adhuc obligaret Israelis posteros <quasique ita sentirent ipsi Paulus et Timotheus:>⁹ cum tamen non hoc quaereret Paulus, sed tantum familiarius cum Iudaeis versandi facultatem sibi et Timotheo praebere. Neque vero circumcisio, sublata lege divina, ex instituto amplius significabat talem necessitatem, neque malum quod inde sequebatur <erroris ad tempus dedocendi postea>¹⁰, tanti erat quanti illud bonum quo Paulus tendebat <: nimirum Euangelicae veritatis insinuatio>¹¹. Hanc simulationem Patres Graeci

1 [Lib. i c. i § xiv].

2 De interpr. c. 4 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [quod - συνϑήϰην, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Ut rebus aliis uti liceat, etiamsi praevideamus futurum, ut alter inde falsam concipiat opinionem] Vide Augustinum de Doctrina Christiana lib. ii, c. 24 [imo c. 34] [add. edd. 1642, 1646].

5 Ubi nullum inde sequitur nocumentum] Ut in facto Micholis i Sam. xix, 16 [add. edd. 1642, 1646].

6 Luc. xxiv, 28.

7 Marc. vi, 48.

8 Act. xvi, 3.

9 [quasique - Timotheus:, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [erroris - postea, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [nimirum - insinuatio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 622]

saepe vocant οἰϰονομίαν¹. de qua egregia extat sententia Clementis Alexandrini² qui de viro bono agens, sic ait: ἐπὶ πῶν πλησίων ὠϕελείᾳ μόνῃ ποιήσει τινὰ ἃ οὐϰ ἂν προηγουμένως αὐτῷ πραχϑείη: ob utilitatem proximi faciet quaedam quae sponte alioquin ac primaria intentione non faceret. Tale in bello Romanorum illud, qui de Capitolio panem in hostium stationes iecerunt ne fame premi crederentur³. [4] Exemplum posterioris est in ficta fuga, qualem Iosue suis praecepit ad Haium expugnandum et alii duces saepe⁴. Nam hic quod sequitur nocumentum licitum esse ponimus ex belli iustitia, ipsa autem fuga ex instituto nihil significat, quanquam hostis eam accipit ut signum pavoris, quod alter cavere non tenetur, utens sua libertate huc vel illuc eundi, et magis minusve celeriter, et hoc vel illo gestu habituve. Eodem referri debet eorum actus qui hostium armis, signis, vestibus, velis usi passim leguntur. [5] Haec enim omnia eius sunt generis ut a quovis pro arbitrio etiam contra consuetudinem usurpari possint, quia consuetudo ipsa singulorum arbitrio, non quasi consensu communi introducta est, qualis consuetudo neminem obligat.

ix. [1] Gravior est disputatio de illis notis quae ut ita dicam in commercio hominum versantur, in quo genere proprie mendacium situm est. Multa enim sunt contra mendacium in sacris literis. Verbum mendax odio habebit iustus, id est, vir bonus, Prov. xiii, 5: Falsiloquentiam et verbum mendax amove a me, Prov. xxx, 8: Perdes loquentes mendacium, Psal. v, 7: Ne mentimini alter alteri, Coloss. iii, 9. Et hanc partem rigide tuetur Augustinus: et sunt etiam inter Philosophos et Poëtas qui cum eo sentire videantur. Notum illud Homeri⁵:

Ille mihi invisus pariter cum faucibus Orci,
Cuius mens aliud condit quam lingua profatur.

1 οἰϰονομίαν] Sic haec vocanda, non ἀπάτην id est fraudem, ait Chrysostomus indicato iam libro primo de Sacerdotio [c. 9]. Idem i ad Corinthios iv, 6 [Homil. xii, 1]: ἦν δὲ ταῦτα οὐχ ὑπόϰρισις ἀλλὰ συγϰατάβασις ϰαὶ οἰϰονομία: Non hic fraus fuit, sed obsequentia quaedam et dispensatio. Et ix, 20 [Homil. xxii, 3]: ἵνα γὰρ τοὺς ὄντας ἀληϑῶς εἰς ταῦτα μεταστήσῃ, ἐγένετο αὐτὸς οὐϰ ἀληϑῶς, ἐπιδειϰνύμενος μόνον οὐϰ ὢν δὲ, οὐδὲ ἐϰ διανοίας ταῦτα πράττων οὕτως ἐχούσης: Ut enim qui tales revera erant corrigeret, factus ille talis, non revera, aliud quam quod erat prae se ferens, agens talia, sed non ex tali animi proposito. Huc referri potest simulatus Davidis furor [add. edd. 1642, 1646].

2 [Clemens Alex., Strom. vii, 9].

3 Livius v [48, 4].

4 Iosue viii, Silv. in verbo bellum. p. 1, n. 9.

5 [Hom., Ilias ix, 312 sq].

[p. 623]

Sophocles¹:

Aliena vero proloqui nunquam decet:
At vera certam sicui pestem ferunt
Huic danda venia est, si facit quod non decet².

Cleobulus³:

Mendacium odit quisquis animitus sapit.

Aristoteles⁴ dixit: ϰαϑ᾽ αὑτὸ τὸ μὲν ψεῦδος ϕαῦλον ϰαὶ ψεϰτὸν, τὸ δὲ ἀληϑὲς ϰαλὸν ϰαὶ ἐπαινετὸν: per se mendacium turpe atque vituperabile, veritas pulchra ac laudabilis. [2] Neque tamen deest in alteram quoque partem auctoritas: primum in sacris literis exempla laudatorum hominum sine reprehensionis nota⁵: deinde veterum Christianorum pronuntiata, Origenis, Clementis, Tertulliani, Lactantii, Chrysostomi, Hieronymi, Cassiani, imo pene omnium ut ipse fatetur Augustinus⁶, ita dissentiens, ut tamen magnam quaestionem, latebrosam tractationem, disputationem inter doctos alternantem (haec enim omnia ipsius verba sunt) agnoscat. [3] Inter Philosophos aperte hinc stant, Socrates et discipuli eius Plato⁷, Xenophon⁸, et alicubi Cicero, et si Plutarcho⁹ <ac Quintiliano¹⁰>¹¹ credimus Stoici, qui inter sapientis dotes ponunt mentiri ubi et quomodo oportet <: neque videtur dissentire aliquot in locis Aristoteles¹², cuius illud ϰαϑ᾽ αὑτὸ quod diximus exponi potest communiter, sive re spectata sepositis circumstantiis. Interpres autem eius Andronicus Rhodius¹³ de medico apud aegrotum mentiente sic ait: ἀπατᾷ μὲν, ἀπατεὼν δὲ οὐϰ ἔστιν: decipit quidem, at deceptor non est: Causam addit: οὐ γὰρ τέλος ἔχει τὴν ἀπάτην τοῦ νοσοῦντος, ἀλλὰ τὴν σωτηρίαν: non enim propositum sibi habet decipere sed servare aegrotum. [4] Quintilianus¹⁴, [quem dixi]¹⁵, hanc ipsam partem

1 [Frgm. Creus. apud Stob. 12, 4].

2 [At vera certam si tibi pestem ferunt Iam danda venia est, si facis quod non decet, ed. 1632; At vera - non decet (ut in textu), edd. 1625, 1631, 1642, 1646].

3 [Imo Menander apud Stobaeum 12, 16 a].

4 Ethic. Nicom. iv, 13].

5 Laudatorum hominum sine reprehensionis nota] Irenaeus ex veteris presbyteri institutione didicit docuitque: De quibus Scripturae non increpant, sed simpliciter sunt positae, nos non debere fieri accusatores. Locus est libro iv, c. 50 [add. edd. 1642, 1646].

6 [August., de Mendacio c. 1 et 38, 18].

7 Plato i et ii et v de rep.

8 Xenoph. quarto Socrat. [Memorab. iv, 2, 16 sq.].

9 Plut. de Stoicorum contract. [1055 F].

10 Quint. xii, 1 [§ 38 Instit. or.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [ac Quintiliano, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Nic. vii, 3. iv. Nic. 8 [Eth. Nic. ii, 7; iv, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Andron. Rhod., ad Arist. Eth. Nic. v, 8].

14 [Quintil., Instit. or. xii, i, 36].

15 [quem dixi, add. edd. 1642, 1646].

[p. 624]

defendens, pleraque esse ait quae non tam factis quam causis eorum vel honesta fiant vel turpia>¹. Diphilus²

Quod pro salute dicitur mendacium
Me iudice habere nil potest incommodi.

Quaerenti apud Sophoclem³ Neoptolemo,

Non tibi videtur turpe falsiloquentia?

Respondet Ulysses,

Non, si salus nascatur ex mendacio.

Cui similia ex Pisandro et Euripide adferuntur. <Et apud Quintilianum⁴ lego: Nam et mendacium dicere etiam sapienti aliquando concessum est. Eustathius Metropolita Thessalonicensis ad secundum Odysseae: ψεύσεται ϰατὰ ϰαιρὸν⁵ ὁ σοϕὸς: mentietur sapiens re urgente: ubi et ex Herodoto et Isocrate testimonia adfert>⁶.

x. [1] Tam dissidentium sententiarum conciliatio forte aliqua reperiri poterit ex largiore aut strictiore mendacii acceptione⁷. Neque hic mendacium sumimus quatenus et imprudenti accidit⁸, quomodo mendacium dicere et mentiri apud Gellium⁹ discernuntur: sed de eo agimus quod scienter profertur cum significatione quae mentis conceptui, sive in intelligendo sive in volendo disconveniat. Nam quod primo ϰαὶ ἀμ[έ]σως verbis et similibus notis indicatur sunt mentis conceptus: ideoque non mentitur qui dicit rem falsam quam veram existimat, sed qui dicit rem veram quidem sed quam falsam putat mentitur. Significationis ergo falsitas id est quod ad communem mendacii naturam requirimus. Cui consequens est cum vox aliqua aut sermonis complexio est πολύσημος, id est plures uno significatus admittit, sive ex vulgi usu, sive ex artis consuetudine, sive

1 [: neque - turpia, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Stobaeus 12, 12].

3 [Sophocl., Philoct. 108 sq.].

4 [Quintil., Inst. or. ii, 17, 27].

5 ϰατὰ ϰαιρὸν] In tempore, ut Donatus loquitur ad [Terentii] Adelphos iv, 3 [609]: Et ipsum fallere in tempore, quidam de officiis scribentes rectum putant [add. edd. 1642, 1646]. Cicero pro Q. Ligario [5, 16], Aliquod mendacium honestum et misericors vocat. [Cicero - vocat, add. ed. 1646].

6 [Et - adfert, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Th. 2, 2. qu. 110, art. 1 in resp.

8 Quatenus et imprudenti accidit] Ream linguam non facit, nisi rea mens. Et: Nemo mentiens iudicandus est qui dicit falsum quod putat verum, quia, quantum in ipso est, non fallit ipse, sed fallitur. Sunt haec Augustini, de verbis Apostoli Sermone xxviii [imo Sermone clxxx, 2], et Enchiridii c. 22 [imo c. 18], relata a Gratiano in causam xxii, quaestione 1 [imo qu. 2, c. 3-4] [add. edd. 1642, 1646].

9 Gell. xi, c. xi [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 625]

ex figura aliqua intelligibili, tunc si animi conceptus uni istarum significationum congruat non admitti mendacium, etiamsi putetur is qui audit in aliam partem id accepturus¹. [2] Verum quidem est talem locutionem usurpatam temere non probandam: sed potest ex accedentibus causis honestari: puta si id pertineat ad erudiendum eum qui curae nostrae est traditus, aut ad evitandam iniquam interrogationem. Prioris generis exemplum ipse Christus² dedit, cum diceret, Lazarus amicus noster dormit, quod Apostoli accipiebant, tanquam de dormitione somni diceretur. Et quod de Templo instaurando ipse dixerat, intelligens hoc de suo corpore³, Iudaeos sciebat accipere de Templo proprie dicto. Sic et cum Apostolis ad instar Phylarcharum apud Hebraeos sedes eximias et regi proximas duodecim promitteret⁴, et alibi⁵ vini novi potationem in patris regno, satis scivisse videtur non aliter hoc ab illis accipi quam de regno aliquo huius vitae, cuius spe⁶ ad ipsum momentum Christi ad coelum ascensuri pleni erant. Idem alibi⁷ per fabularum ambages populum alloquitur, ne audientes ipsum intelligerent, nisi scilicet animi attentionem talem ac docilitatem afferrent, qualem afferri par erat. Posterioris usus exemplum ex profana historia dari potest in L. Vitellio, cui Narcissus instabat, aperiret ambages et veri copiam faceret⁸: sed non ideo pervicit, quin suspensa et quo ducerentur inclinatura responderet⁹. Dictum Hebraeorum¹⁰ huc pertinet: עדוי סא קותשי אל סאו בטומ וירבד תא דומהל סדא siquis norit uti perple xiloquio, recte: sin minus taceat. [3] Contra accidere potest, ut tali loquendi genere uti non modo

1 Etiamsi putetur is qui audit in aliam partem id accepturus] Quomodo Abraham captiose loquebatur cum servulis, ita iudicante et probante Ambrosio [de Abrah. c. 8], quem sequitur Gratianus post c. si quaelibet, dicta causa xxii, quaestione ii [c. 20] [add. edd. 1642, 1646].

2 Ioh. xi, 11 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Ioh. ii, 20, 21 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Luc. xxii, 30 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Matth. xxvi, 25 [imo 29] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Act. i, 6 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Matth. xiii, 13].

8 Tac. Annal. vi [iv, ed. 1632] [imo xi, 34] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Quin suspensa et quo ducerentur inclinatura responderet] Idem Tacitus Historiarum iii [3]: Incerta disseruit, tracturus interpretationem, prout conduxisset. Item [Hist. iii, 52]: Ita compositus, ut ex eventu rerum adversa abnueret, vel prospera agnosceret [add. edd. 1642, 1646].

10 Hebraeorum] Quorum et hoc est םולשה ינפמ. Licet perplexe loqui boni causa. Citat doctissimus Manasses Benisrael in suo conciliatore quaestione xxxvii. Chrysostomus i de Sacerdotio [9 in fine]: ἀπατεὼν ἐϰεῖνος ἂν εἴη ϰαλεῖσϑαι δίϰαιος, ὁ τῷ πράγματι ϰεχρημένος ἀδίϰως οὐχ ὁ μεϑ᾽ ὑγιοῦς γνώμης τοῦτο ποιῶν. Fallax iure vocetur qui re tali iniuste utitur, non qui salutari proposito [add. edd. 1642, 1646].

[p. 626]

illaudabile sit, sed et improbum, puta¹ cum Dei honos², aut amor proximo debitus³, aut <reverentia adversus superiorem aut>⁴ rei quae agitur natura exigunt, ut quod animo cogitatur omnino patefiat: sicut in contractibus diximus⁵ id aperiendum quod natura contractus intelligitur exigere, quo sensu non incommode accipi potest Ciceronis⁶ illud, tollendum esse ex rebus contrahendis omne mendacium, desumtum ex veteri lege Attica⁷ ϰατὰ τὴν ἀγορὰν ἀψευδεῖν: quibus in locis mendacii vox videtur ita laxe accipi ut etiam obscuram locutionem includat. At nos proprie loquendo a mendacii notione idipsum iam exclusimus.

xi. [1] Ad communem⁸ ergo mendacii notionem requiritur ut quod dicitur, scribitur, notatur, innuitur, intelligi aliter nequeat quam in eum sensum qui a mente proferentis discrepet. Huic autem notioni laxiori strictior <mendacii qua naturaliter illicitum est>⁹, significatio differentiam aliquam propriam adiiciat necesse est, quae, si recte res inspiciatur, <saltem secundum communem gentium existimationem>¹⁰ nulla videtur alia dari posse praeter repugnantiam cum iure existente ac manente eius ad quem sermo aut nota dirigitur <: nam sibi neminem mentiri, ut maxime falsum proferat satis constat>¹¹. Ius hic intelligo non quodvis

1 [accepturus: nam hic in significatione ipsa non est vitium, ut ex ante dictis apparet; si quod ergo vitium ei accidit id extrinsecum est, ex personarum aut negotii qualitate: quibus ex causis saepe et dissimulationi adhaerescit vitium, puta, ed. 1625; accepturus. [2] Verum - improbum, puta, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Puta cum Dei honos] Philo de vita Mosis [iii, 21]: ἐπ᾽ ἔργοις ἅπερ ἀναϕέρεται εἰς ϑεοῦ τιμὴν δι᾽ ἃ μόνα ϰαὶ τὸν ἐν τοῖς ἄλλοις τὸ ἦϑος ἐψευσμένον, ἀναγϰαῖον ἦν ἀληϑεύειν. ἀληϑεία γὰρ ὁπαδὸς ϑεοῦ. De factis loquor quae ad Dei honorem pertinent, in quibus solis veracem esse oportuit, etiam si quis caeterum ingenio esset mendace. Veritas enim Dei comes. Augustinus epistola viii [imo xxviii, 3]. Alia quaestio est, sitne aliquando mentiri viri boni: et alia quaestio est, utrum Scriptorem Sanctarum Scripturarum mentiri oportuerit. Vide quae infra §. xv [add. edd. 1642, 1646].

3 Aut amor proximo debitus] Aeschylus Prometheo [509 sqq.]:

Λέξω τορῶς σοι πᾶν, ὅτι χρήζεις μαϑεῖν,
οὐϰ ἐμπλέϰων αἰνίγματ᾽, ἀλλ᾽ ἁπλῷ λόγῳ
Ὥσπερ δίϰαιον πρὸς ϕίλους ἄγειν στόμα.
Dicam diserte quicquid audire expetis,
Sermone nudo, non per implicitos modos,
Quo more amicos alloqui verum ac bonum est [add. edd. 1642, 1646].

4 [reverentia - aut, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [L. ii C. xii § ix].

6 De Off. iii [Cic. iii, 15, 61] [omis. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Demost. in Leptinem [9] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [mendacium. Extra tales autem circumstantias extrinsecas non esse in vitio positam usurpationem locutionis quae aliter accipi potest aut etiam accipienda probabiliter existimatur, Christi ipsius probari videtur exemplo, qui cum Apostolis ad instar Phylarcharum - qualem afferri par erat. [conf. supra § x, 2], xi, Ad communem, ed. 1625; mendacium, desumtum - exclusimus. xi, Ad communem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [mendacii - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [saltem - existimationem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [: nam - constat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 627]

et rei extrinsecum sed quod proprium sit huic negotio atque cognatum. Id autem nihil est aliud quam iudicandi libertas¹, quam homines colloquentes his quibus colloquuntur debere quasi pacto quodam tacito intelliguntur. Haec enim nec alia est mutua illa obligatio quam homines introduci voluerant, simul atque sermone notisque similibus uti instituerunt. Nam sine tali obligatione inane fuisset tale repertum. [2] Desideramus autem ut quo tempore sermo fit ius illud subsistat, ac maneat: fieri enim potest ut ius quidem fuerit, sed sublatum sit aut tollatur ex alio iure superveniente, sicut debitum acceptilatione aut conditionis cessatione. Tum vero requiritur ut ius quod laeditur eius sit quicum loquimur, non alterius, sicut et in contractibus iniustitia non nascitur nisi ex laeso iure contrahentium. Huc forte non male referas quod veriloquium ad iustitiam refert post Simoniden Plato², et quod mendacium illud vetitum sacrae literae saepe describunt testimonio sive elocutione adversus proximum, et quod ipse Augustinus³ in mendacii natura constituenda ponit fallendi voluntatem⁴. Et Cicero⁵ quaestionem de veritate eloquenda referri vult ad iustitiae fundamenta. [3] Tolli autem videtur posse ius quod diximus, sicut consensu eius quicum agimus expresso, ut siquis praedixerit se falsa dicturum et alter permiserit, ita et tacito aequave ratione praesumto, aut oppositione iuris alterius quod communi omnium iudicio multo plus valeat. Haec⁶ recte intellecta multas nobis suppeditabunt⁷ illationes, quae ad concilianda sententiarum supra designatarum dissidia non parum valiturae sint.

xii. Primum est, etiamsi quid dicatur quod falsam habeat

1 Iudicandi libertas] Hinc furari cor Hebraeis dicitur qui adimit sciendi vias. Gen. xxxi, 20, 26, 27. et ibi Onkelos et lxx. Rabbi David Libro Radicum et Rabbi Salomo in commentario et Abenesdra [add. edd. 1642, 1646].

2 Lib. i de repub. [5 in fine].

3 [Augustin., Enchirid. c. 22].

4 Fallendi voluntatem] Lactantius Institutionum vi, 18: Ut non mentiatur unquam decipiendi aut nocendi causa [add. edd. 1642, 1646].

5 i Off. [10, 31].

6 [fundamenta. Unde sequi videtur ut ex iis causis falsiloquium crimine vacet ex quibus aut promissio non obligaret aut ius promisso quaesitum auferri alioqui posset, quia scilicet sermonis obligatio ex tacito pacto venit, non tamen quasi speciali ac tum incipienti cum verba proferuntur ut in fide, sed quasi ex communi et antiquo: quale tacitum pactum etiam ex dominio nasci supra diximus ad restituenda quae penes nos sunt aliena, quod ipsum tamen per compensationem debiti et alios modos impeditur ne vim suam exserat. Haec, ed. 1625; fundamenta. [3] Tolli autem - plus valeat. Haec, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [suppeditiabunt, ed. 1625; suppeditabunt, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 628]

significationem infanti aut amenti in eo mendacii culpam non esse. Videtur enim communi omnium hominum sensu permissum esse,

Ut puerorum aetas improvida ludificetur¹.

<Et Quintilianus² de pueris locutus: utilitatis, inquit, eorum gratia multa fingimus>³. Ratio proxima est quia cum in infantibus⁴ et amentibus non sit iudicii libertas, non potest eis circa eam libertatem iniuria fieri.

xiii. [1] Secundum est, quoties sermo ad eum dirigitur qui non decipitur, etiamsi tertius inde falsam hauriat persuasionem, nullum esse mendacium: Non ratione eius ad quem sermo est: quia illi libertas manet integra plane ut illis quibus id intelligentibus fabula narratur, aut apud quos profertur sermo figuratus ϰατ᾽ εἰρωνέιαν aut ϰαϑ᾽ ὑπερβολὴν, quae figura, ut Seneca⁵ ait, ad verum mendacio venit⁶: <et Quintiliano⁷ ementiens superiectio dicitur>⁸. Neque ratione eius qui obiter id audit: quia cum eo non agitur, ideoque nulla est ad illum obligatio. Imo si ipse sibi opinionem informat de eo quod non ipsi, sed alteri dicitur, habet quod sibi non alteri rem imputet. Quippe si recte iudicare volumus illius respectu sermo non sermo est, sed res quae significare quidlibet potest. [2] Nihil ergo peccavit aut Cato Censorius⁹, qui sociis auxilia falso est pollicitus, aut Flaccus¹⁰ qui hostium urbem ab Aemilio expugnatam aliis narravit, quanquam eo hostes decepti sunt: cui rei similem de Agesilao narrat Plutarchus¹¹. Nihil enim hic dictum hostibus: nocumentum autem quod inde secutum est extrinsecum quid est, et per se non illicitum optari aut procurari. Ad hoc genus Chrysostomus et Hieronymus¹² retulerunt Pauli sermonem quo Antiochiae Petrum ut nimium Iudaizantem reprehendit¹³. Censent enim Petrum satis intellexisse non

1 Lucret. [i, 939] [add. edd. 1632, 1642, 1646].

2 [Quintil., Instit. or. xii, 1, 38].

3 [Et - fingimus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [infantibus ed. 1632; in infantibus, edd. 1625, 1631, 1642, 1646].

5 vii de Benef. 23.

6 Ad verum mendacio venit] Incredibilia affirmat, ut ad credibilia perveniat. Seneca ibidem [add. edd. 1642, 1646].

7 [Quintil., Instit. or. viii, 6, 67].

8 [et - dicitur., add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Liv. xxxiv [12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 App. Hisp. [81] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Plutarch., Agesil. 605 C].

12 Chrysostomus et Hieronymus] [Chrysost., in Galat., cap. ii, 3; Hieron., Epist. cxv, 10]. Adde Cyrillum adversus Iulianum libro ix, circa finem. Nec multo aliter Tertullianus primo et tertio contra Marcionem [add. edd. 1642, 1646].

13 [Galat. ii, 14].

[p. 629]

id serio fieri: interim vero consultum infirmitati adstantium.

xiv. [1] Tertium est quoties¹ certum est eum ad quem sermo est libertatis suae in iudicando laesionem non aegre laturum, imo gratias habiturum eo nomine, <ob commodum aliquod quod inde assequitur>², tunc quoque mendacium stricte dictum, id est, iniuriosum non committi, sicut furtum non perpetraret qui ex praesumta domini voluntate rem ipsius exiguam consumeret ut inde magnam eidem utilitatem pararet. In his enim quae adeo certa sunt praesumta voluntas pro expressa habetur. <Volenti autem constat iniuriam non fieri>³. Sic ergo videtur non peccare, qui aut aegrotantem amicum persuasione non vera solatur, <ut Arria Paetum filio mortuo, quae historia est in Plinii epistolis⁴>⁵: aut in praelio periclitanti ex falso nuntio animum addit quo incitatus victoriam et salutem sibi pariat, ac sic deceptus non capiatur quemadmodum Lucretius⁶ loquitur. [2] Democritus⁷ ἀληϑομυϑεύειν χρεὼν ὅπου λώιον: Omnino veriloquio utendum est ubi id est melius. <Xenophon⁸: ϕίλους δίϰαιον ἐξαπατᾶν ἐπὶ δὲ ἀγαϑῷ: amicos decipere licet, ipsorum bono>⁹. Et Clemens Alexandrinus¹⁰ concedit ψεύδεσϑαι ἐν ϑεραπείας μέρει, mendacio uti pro remedio. <Maximus Tyrius¹¹: ϰαὶ ἰατρὸς νοσοῦντα ἐξαπατᾷ ϰαὶ οτρατηγὸς στρατόπεδον ϰαὶ ϰυβερνήτης ναύτας· ϰαὶ δεινὸν οὐδὲν. Et medicus aegrotum, et imperator exercitum et gubernator nautas decipit: nec quicquam in hoc mali est. Rationem reddit ad Platonem Proclus: τὸ γὰρ ἀγαϑὸν ϰρεῖττον ἐστὶ τῆς ἀληϑείας: nam quod bonum est, id vero est melius>¹². Tale illud apud Xenophontem¹³¹⁴, socios iamiam adfore, et Tulli Hostilii¹⁵, suo iussu circumduci Albanum exercitum: et Quinctii Consulis¹⁶, ut historiae loquuntur, salubre

1 [Tertia et quarta observatio, quae ‘ad concilianda sententiarum dissidia non parum sint valiturae’, a Grotio in ed. 1625 §§ xiv et xv allatae, in edd. 1631, 1632, 1642, 1646 locum mutarunt; ita ut § xiv, inc. ‘Tertium’ in ed. 1625, in ceteris sit xv, inc. ‘Quartum’; item § xv, inc. ‘Quartum’ in ed. 1625, xv in ceteris, inc. ‘Tertium’].

2 [ob commodum - assequitur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Volenti - fieri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 In Plinii epistolis] iii, 16 [add. edd. 1642, 1646].

5 [ut - epistolis:, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Vide p. 628 n. 1].

7 [Stobaeus 12, 13].

8 [Xenoph., Cyriped. i, 6, 31].

9 [Xenophon - bono, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Clemens Alex., Stromata vii, 9, 53].

11 [Maximus Tyr., Orat. xix, 3].

12 [Maximus - melius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Apud Xenophontem] Et Agesilaus cum in Boeotiam venisset et intellexisset Pisandrum navali praelio victum a Pharnabazo et Conone, iussit militibus suis contrarium dici, coronatusque incedens sacra fecit pro victoria. Plutarchus Agesilao [605 C] [add. edd. 1642, 1646].

14 iv. Socr. [c. 2, 17].

15 Livius libro xxxiv [imo i, 27, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 [Livius ii, [64, 6].

[p. 630]

mendacium, hostes ab altero cornu fugere: ac similia passim apud historicos. <Notandum autem est laesionem iudicii in hoc genere eo minoris esse quia ferme momentanea est, pauloque post aperitur veritas>¹.

xv. [1] Quartum et superiori affine est, quoties qui habet ius supereminens² in omnia iura alterius, eo iure bono ipsius sive proprio sive publico utitur. Et hoc maxime³ spectasse videtur Plato⁴, qui imperium habentibus concedit falsum dicere. Idem cum medicis⁵ modo dare videatur, modo adimere, discrimen hoc adhibendum videtur, ut priore loco medicos intelligat publice ad hoc vocatos, posteriore eos qui privatim id sibi arrogant. Deo tamen, quanquam ius summum in homines habenti non convenire mendacium recte agnoscit idem Plato, quia infirmitatis nota est ad talia confugere. [2] Exemplum forte inculpatae falsiloquentiae, laudante etiam Philone⁶, dari poterit in Iosepho⁷, qui regia vice imperans fratres primum quasi exploratores, deinde quasi fures ficte nec ita sentiens accusat. Et in Solomone⁸ qui sapientiae divinitus datae specimen dedit, cum apud mulieres de partu litigantes voces eas protulit, quae voluntatem scindendi infantis significarent, cum animus ei longissime a tali voluntate abesset, et verae⁹ matri suum partum attribuere vellet. Quintiliani¹⁰ est dictum: aliquando exigit communis utilitas ut etiam falsa defendantur¹¹.

xvi. Quintum esse potest quoties vita innocentis aut par

1 [Notandum - veritas, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Qui habet ius supereminens] Iliados secundo [73 sq.] Agamemnon Graecorum Imperator:

Πρῶτα δ᾽ ἐγὼν ἔπεσιν πειρήσομαι ᾖ ϑέμις ἐστὶ,
ϰαὶ ϕεύγειν σὺν νηυσὶ πολυϰληίσι ϰελεύσω.
Ante tamen Danaos verbis tentabo (sinit fas)
Utque citi fugiant aerata classe monebo [add. edd. 1642, 1646].

3 [cf. n. 1 pag. 629] [xiv: Tertium est, qui habet ius supereminens in omnia iura alterius, defendi posse hunc non mentiri apud personam eousque sibi subiectam. Ratio est, quia tunc ius inferioris cessat absorptum a iure superioris, plane sicut et dominium et agendi libertas subiicitur imperanti ad utilitatem communem, domino vero servi etiam ad propriam utilitatem domini. Et hoc maxime, ed. 1625; xv, Quartum et superiori - utitur. Et hoc maxime, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 iii de rep. [3].

5 Medicis] Exempla medicorum affert Chrysostomus dicto Libro i de Sacerdotio [c. 9] [add. edd. 1642, 1646].

6 [Philo, de Iosepho 28].

7 In Iosepho] Cum fratribus dispensatoria severitate crimen explorationis inureret ait Cassiodorus de amicitia [cap. de Naturali motu] [add. edd. 1642, 1646].

8 [i Reg. iii, 25].

9 [vere, edd. 1632, 1642; verae, edd. 1631, 1646].

10 Lib. ii, 18 [Instit. or. ii, 17, 36] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [cf. nt. 1. pag. 629] [accusat. Quomodo autem etiam naturaliter extra ius civile ex delicto in delinquentem supereminentia quaedam nascatur diximus in capite de poenis. ed. 1625; accusat. Et in Solomone - defendantur. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 631]

aliquid aliter servari, et alter ab improbi facinoris perfectione aliter averti non potest¹: quale fuit factum Hypermnestrae quae hoc nomine laudari solet,

Splendide² mendax³, et id omne virgo

Nobilis aevum⁴⁵.

xvii. [1] Latius quam quae iam diximus patet quod passim⁶ statuunt sapientes, apud hostem falso sermone uti licere. Sic regulae de non mentiendo exceptionem nisi adversus hostes addit Plato⁷, Xenophon⁸, Philo⁹ inter Iudaeos, inter Christianos Chrysostomus¹⁰¹¹. Quo forte non male referas quod in sacris litteris extat Iabesitarum¹² in obsidione mendacium, et factum non dissimile Prophetae Elisaei¹³¹⁴ et Valerii Levini¹⁵, qui Pyrrhum a se interemtum iactabat. [2] Ad tertiam, quartam, et quintam observationum

1 Quoties vita innocentis aut par aliquid servari, et alter ab improbi facinoris perfectione aliter averti non potest] Augustinus in v Psalmum [§ 7], relatus a Gratiano in causam xxii, quaest. ii, c. Nequis [14], Duo vero sunt genera mendaciorum in quibus non est magna culpa, sed tamen non sunt sine culpa, cum aut iocamur, aut proximo consulendo mentimur. Illud autem primum in iocando ideo non est pernitiosum, quia non fallit. novit enim ille cui dicitur, causa iocandi fuisse dictum. Secundum autem ideo minus est, quia retinet nonnullam benevolentiam. Tertullianus Libro de Pudicitia [19] inter delicta quotidianae incursationis, quibus omnes sumus obiecti, ponit, necessitate mentiri [add. edd. 1642, 1646].

2 [xvi. Quintum est quoties natura mihi ad ius meum aut alterius consequendum aut tuendum ius dat in res alterius quasvis, tunc ad eum finem videri crimine carere falsam persuasionem, quia libertas iudicandi res quaedam est eius cui debetur. Exemplum sit in necessaria vitae defensione, de qua Diphili audivimus versum, et ob quam Hypermnestra laudatur. Splendide, ed. 1625; xvi. Quintum esse potest - solet, Splendide, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Splendide mendax] Ubi Scholiastes, decenter. Pulchrum est enim pro iustitia mentiri. Simile est illud Chrysostomi [de Poenitentia vii, 5] de Rahabe: ὦ ϰαλοῦ ψεύδους, ὦ ϰαλοῦ δόλου, οὐ προδιδόντος τὰ ϑεῖα ἀλλὰ ϕυλὰττοντος τὴν ἀλήϑείαν, aut ut alii habent codices, τὴν εὐσεβείαν. O pulchrum mendacium, o laudabilem dolum, non prodentis res divinas, custodientis veram pietatem. Augustinus [Quaest. in Heptat. ii init.] de obstetricibus Aegyptiis: O magnum humanitatis ingenium, o pium pro salute mendacium. Laudat easdem obstetrices et praemia illis data, etiam aeterna, credit Hieronymus ad Ezechielem xvii, et ad Esaiam lvi, Ambrosius ad Syagrium libro vi [Ep. 5]. Augustinus ipse, ut solet, varians, ad Consentium contra Mendacium c. 15. Tostatus negat in eo peccatum. Haesitant Augustinus lib. ii, quaestione super Exodum [cap. i], Thomas 2, 2, quaestione cx, art. lv, [iv, ed. 1642] ad 4, et ibi Caietanus. Vide si vacat et Moriae Encomio Erasmum, et doctissimum Masium ad Iosuam ii, 5 [add. edd. 1642, 1646].

4 Horat. iii. Carm ii [35] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Nobilis aevum. forte etiam in exactione eius quod nobis debetur et aliter consequi non possumus praesertim si id vitae quasi suppar sit xvii, [praesertim - sit, add. inAddendis ed. 1625]. ed. 1625; Nobilis aevum. xvii, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [xvii. Ex hac autem ultima, partim etiam ex tertia observatione natum arbitror quod passim, ed. 1625; xvii. Latius - patet quod passim, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Lib. ii de rep. [21].

8 l. ii de Cyri instit. [imo i, 6, 28] et v Socr. [Memorab. v, 2, 16].

9 Philo de migr. Abr. [de Cherub. § 5].

10 Inter Christianos Chrysostomus] Sic loquens: εἰ βούλει γε τῶν στρατηγῶν τοὺς ἐξ αἰῶνος εὐδοϰιμὰσαντας ἐξετάσαι, τὰ πλείονα αὐτῶν τρόπαια τῆς ἀπάτης εὑρήσεις ὄντα ϰατορϑώματα, ϰαὶ μᾶλλον τούτους ἐπαινουμένους ὴ τοὺς ϕανερῶς ϰρατοῦντας· Si nobilissimos ducum ad examen voces, pleraque eorum trophea reperies, fraudium esse opera, magisque tales laudari quam qui aperte agendo vicerunt [add. edd. 1642, 1646].

11 Chrys. l. i. de Sac. [i, 8].

12 i Sam. xi [11, edd. 1642, 1646] [10].

13 Elisaei] Eiusdem Elisaei alterum simile est ii Regum viii, 10, ita ut legunt Masoretae, id est secundum ידק, quod sequitur Latina vulgata versio [add. edd. 1642, 1646].

14 ii [1, ed. 1646] Reg. vi, 18 et seq. [18 et seq., add. edd. 1642, 1646].

15 [Frontinus, Strateg. ii, 4, 9].

[p. 632]

earum quas iam posuimus, pertinet Eustratii Metropolitae Nicaeensis locus ad sextum Nicomachiorum¹: ὁ εὖ βουλευόμενος οὐϰ ἐξ ἀνάγϰης ὁ ἀληϑεύων ἐστὶν. ἔστι γάρ ποτε τὸν ὀρϑῶς βουλευόμενον ϰαὶ περὶ αὐτοῦ τοῦ ψεύδους βουλεύσασϑαι, ἵν᾽ ἐπίτηδες ψεύδηται πρός τινα ἢ ἐχϑρὸν ὄντα, ἵνα σϕάλῃ αὐτὸν, ἢ ϕίλον ἵν᾽ ἐϰϰόψῃ αὐτὸν ἀπὸ ϰαϰοῦ, ϰαὶ τούτων τὰ παραδείγματα ἐν ταῖς ἱστορίαις πσλλά. Qui recte consultat non utique et verum dicit. Fieri enim potest ut quis recte consultans hoc ipsum consultet quo pacto de industria mentiatur aut hosti ut eum fallat, aut amico ut eum a malo liberet: quarum rerum exemplis plenae sunt historiae. <Et Quintilianus² si ab homine occidendo grassator avertendus³ sit, aut hostis pro salute patriae fallendus, quod alias in servis reprehendendum sit, fore ait in ipso sapiente laudandum>⁴. [3] Non placent haec scholae⁵ actorum paulo ante saeculorum, ut quae unum ex veteribus Augustinum⁶ ferme in omnibus sequendum sibi delegerit. Sed eadem schola tam ab omni usu abhorrentes admittit interpretationes tacitas, ut dubitari possit an non satius sit adversus quosdam falsiloquium admittere <in iis quos diximus casibus aut eorum aliquibus (nihil enim definiendum hic sumo)>⁷ quam ista a falsiloquio tam indiscrete eximere: ut cum dicunt, nescio, intelligi posse nescio ut dicam, non habeo, intelligi posse ut tibi dem, et id genus alia quae sensus communis repudiat, et quae si admittantur iam nihil obstabit quominus qui quid affirmat id ipsum negare, qui negat affirmare dicatur. [4] <Verissimum quippe [est]⁸ nullam omnino esse vocem quae non ambiguum recipiat⁹, cum omnes praeter significatum quem vocant primae notionis, alterum habeant secundae¹⁰, eumque varium secundum varias artes¹¹, tum

1 [Eustrat., ad Arist. Eth. Nic. vi, 9].

2 [Quintil., Instit. or. xii, 1, 39].

3 [evertendus, ed. 1631; avertendus, corr. in Erratis ed. 1631, edd. 1632, 1642, 1646].

4 [Et - laudandum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Th. 2, 2. qu. 110 art. 1. et 3. Covar. in c. quamvis de pactis in 6 [c. 3, i, 19 in vi^o] p. i §. 5. n. 15. Soto de iustitia v, q. 6. art. 2. Tolet. lib. iv, c. 21, lib. v, c. 58. Less. lib. ii de iustitia, cap. 42, dub. 9.

6 Augustinum] Contra cuius posteriorem in hac re sententiam scripsit Rupertus Abbas [add. edd. 1642, 1646].

7 [in - sumo), add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [est, add. edd. 1632, 1642, 1646].

9 Quae non ambiguum recipiat] Id Chrysippus defendit apud Gellium libro ix c. 12. Et Seneca de Beneficiis secundo, capite 34: Ingens est copia rerum sine nomine, quas non propriis appellationibus notamus, sed alienis commodatisque [add. edd. 1642, 1646].

10 Alterum habeant secundae] Augustinus de Magistro [vii, 20]: Nullum nos signum comperisse quod non inter caetera quae significat, se quoque significet [add. edd. 1642, 1646].

11 Secundum varias artes] Vide quae supra notata ad paragraphum decimum [add. edd. 1642, 1646].

[p. 633]

vero alios quoque ex translatione ac similibus figuris. Neque magis eorum commentum probo, qui, quasi vocem non rem exhorrescerent, ioca vocant ea quae vultu ac pronuntiatione maxime seria proferuntur>¹.

xviii. Sciendum vero quae de falsiloquio diximus ad asserentem sermonem, <et quidem talem qui nulli nisi publico hosti noceat>², non ad promittentem³ referenda. Nam ex promissione, ut iam modo dicere coepimus, ius speciale ac novum confertur ei cui fit promissio: idque inter hostes etiam locum habere sine ulla hostilitatis iam existentis exceptione, neque tantum in promissis expressis, sed et in tacitis, ut in colloquii postulatione, ostendemus cum ad eam partem quae de fide in bello servanda est ventum erit.

xix. Illud quoque ex superiori quae de iureiurando fuit dissertatione⁴ repetendum est, sive id assertivum sit, sive promissivum vim habere excludendi omnes exceptiones quae ex persona eius quicum agimus peti possent, quia non cum homine tantum sed et cum Deo res est, cui per iusiurandum obligamur etiamsi homini ius nullum nasci possit. Ibidem et illud diximus, non sicut in alio sermone, ita in iurato, ut a mendacio excusemur admitti interpretationes verborum quasvis non plane inusitatas: sed omnino⁵ veritatem requiri eo in sensu quem homo exaudiens intelligere fide optima existimatur: ut plane detestanda sit illorum impietas, qui ut pueros talis, ita viros iureiurando fallendos asserere non dubitabant.

xx. [1] Scimus etiam fraudium, quas concessas naturaliter diximus, genera quaedam a populis aut hominibus nonnullis repudiata: sed id non accidit ob iniustitiae opinionem, sed ob eximiam quandam animi celsitudinem, interdum et⁶ virium fiduciam. <Exstat apud Aelianum⁷ dictum Pythagorae duabus rebus hominem ad Deum proxime accedere,

1 [Verissimum - proferuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [et - noceat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Non ad promittentem] Distinguit haec et Agesilaus et cum eo Plutarchus [Agesil. 600 D]: τὸ μὲν σπεισάμενον ἀδιϰεῖν, τῶν ϑεῶν ἐστὶ ϰαταϕρονεῖν. ἐν δὲ τῷ παραλογίζεσϑαι τοὺς πολεμίους, οὐ μόνον τὸ δίϰαιον, ἀλλά ϰαὶ δόξα πολλὴ, ϰαὶ τὸ μεϑ᾽ ἡδονῆς ϰερδαίνειν ἔνεστι. Federa violare, Deos est contemnere. Extra ea verbis hostem decipere, non iustum modo est, sed et gloriam habet et cum lucro voluptatem [add. edd. 1642, 1646].

4 [L. ii C. xiii].

5 [plane, ed. 1625; omnino, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [simulque, ed. 1625; interdum et, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Aelian., Var. Hist. xii, 59].

[p. 634]

vera semper loquendo et benefaciendo aliis: et apud Iamblichum¹ veracitas dux dicitur ad omnia divina humanaque bona>². Aristoteli³ ὁ μεγαλόψυχος παρρησιαστιϰὸς ϰαὶ ἀληϑευτιϰὸς, magnanimus verum et libere loqui⁴ amat. <Plutarcho⁵ τὸ ψεύδεσϑαι δουλοπρεπὲς servile mentiri⁶. Arrianus⁷ de Ptolemaeo: ϰαὶ αὐτῷ βασιλεῖ ὄντι αἰσχρότερον ἢ τῳ ἄλλῳ ψεύσασϑαι ἦν: Et ipsi utpote regi turpius mentiri quam alii cuivis. Apud eundem⁸ Alexander: οὐ χρῆναι τὸν βασιλέα ἄλλο τι ἢ ἀληϑεύειν πρὸς τοὺς ὑπηϰόους: non debere regem apud subditos aliud quam verum eloqui. Mamertinus⁹ de Iuliano. Mira est in Principe nostro mentis linguaeque concordia. Non modo humilis et parvi animi, sed et servile vitium scit esse mendacium: et vere cum mendaces homines aut inopia aut timor faciat, magnitudinem fortunae suae imperator qui mentitur ignorat. Laudatur Plutarcho¹⁰ Aristidis ϕύσις ἱδρῦμένη ἐν ἢϑει βεβαίῳ ϰαὶ πρὸς τὸ δίϰαιον ἀτενὴς, ψεῦδος δ᾽ οὐδ᾽ ἐν παιδιᾶς τινι τρόπῳ προσιεμένη ingenium morum constantia praeditum, et iusti tenax, mendacii etiam in ioco fugiens. De Epaminonda Probus¹¹: adeo veritatis diligens ut ne ioco quidem mentiretur. [2] Quod profecto Christianis eo magis observandum est, quia ipsis non simplicitas tantum imperata est Matth. x, 16, sed et vaniloquentia interdicta Matth. xii, 36; et is in exemplum propositus in cuius ore dolus inventus non est. Lactantius¹²: Itaque viator ille verus ac iustus non dicet illud Lucilianum:

Homini amico ac familiari non est mentiri meum.

sed etiam inimico atque ignoto existimabit non esse mentiri suum: nec aliquando committet, ut lingua interpres animi a sensu et cogitatione discordet>¹³. Talis est in Philoctete Sophoclis Neoptolemus <ὑπερβάλλων ἁπλότητι ϰαὶ εὐγενείᾳ, generosa simplicitate excellens, ut recte notavit Dion

1 [Iambl., Protrept. 20].

2 [Exstat - bona, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Nic. iv, 8.

4 [eloqui, edd. 1625, 1631; loqui, edd. 1632, 1642, 1646].

5 [Plutarch., de Educ. lib. 11 C].

6 Servile mentiri] Philo libro: Omnem virum probum esse liberum [21]: παρ᾽ ὃ ϰαὶ τοὺς διχόνους ϰαὶ δολεροὺς ἃπασιν ὀνομάζειν ἐϑος ἀνελευϑέρους τε ϰαὶ δουλοπρεπεῖς. Unde et eos qui duplices sunt atque fallaces, eos illiberales servilisque animi vocare solent [add. edd. 1642, 1646].

7 Lib. i [Exped. Alex. i praef.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. vii [Exped. Alex. vii, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Mamert., Paneg., Iuliani c. 20].

10 [Plutarch., Aristid. 319 D].

11 [Corn. Nepos, Epaminondas 3].

12 [Lactant., Div. Inst. vi, 18].

13 [Plutarcho τὸ ψεύδεσϑαι - discordet, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 635]

Prusaeensis¹>² qui Ulyssi ad dolos hortanti sic respondet³:

Ego audiens quae doleo, Laerta sate,
Implere factis oderim multo magis:
Nam sic nec ego sum natus, ut fallacias
Secter, nec olim genitor, ut perhibent, meus⁴:
At sum paratus vi mera, non fraudibus
Pertrahere raptum.

Euripides Rheso⁵.

Generosus animus hostibus furtim necem
Inferre nescit.

[3] Sic Alexander⁶ furari negabat se velle victoriam. Et Achaeos abhorruisse ab omni in hostes fraude narrat Polybius⁷, ideo quod eam demum firmam censerent victoriam, quae, ut Claudiani⁸ verbis sensum eius exprimam,

confessos animo quoque subiugat hostes.

Tales Romani ferme ad usque belli Punici secundi finem. <Aelianus⁹: ἴσασι Ῥωμαῖοι, ἀγαϑοὶ εἶναι, ϰαὶ οὐ μὴν διὰ τέχνης ϰαὶ ἐπιβουλῆς ϰαταγωνίσασϑαι τοὺς ἐχϑροὺς: Romanis propria est virtus, non per astus et vafritiem quaesita victoria>¹⁰. Unde cum Perseus¹¹ Macedonum Rex deceptus esset spe pacis, negabant veteres senatorum se agnoscere Romanas artes. maiores nunquam ut astu magis quam virtute gloriarentur bella gessisse: non versutiis Punicis, non calliditate Graeca, apud quos fallere hostem quam vi superare gloriosius foret. Tum illud addebant: Interdum in praesens tempus plus profici dolo quam virtute, sed eius demum animum in perpetuum vinci, cui confessio expressa esset, se neque arte neque casu sed collatis cominus viribus iusto ac pio bello esse superatum. <Etiam serius apud Tacitum¹² legimus: non fraude,

1 [Dio Chrysost., Orat. lii p. 552].

2 [ὑπερβάλλων - Prusaeensis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Sophocl., Philoct. 86 sqq.],

4 Nec olim genitor, ut perhibent, meus] Achilles: de quo Horatius carminum lib. iv, ode vi [13-17]:

Ille non inclusus equo Minervae
Sacra mentito, male feriatos
Troas et laetam Priami choreis

Falleret aulam:

Sed palam captis gravis.

Et quae sequuntur, ubi Scholiastes, dicit Achillem nihil fraude, sed semper palam virtutis fiducia dimicasse. Nota illud virtutis fiducia, quod optime convenit cum iis quae nos huius paragraphi initio in textu diximus [add. edd. 1642, 1646].

5 [Eurip., Rhesus 510 sq.].

6 [Plutarch., Alex. 683 D].

7 Lib. ix [imo xiii, 3].

8 [Claudianus, de vi. Cons. Honor. 249].

9 [Aelianus, Var. Hist. xii, 33].

10 [Aelianus - victoria, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Livius, xlii, 47, 4-8].

12 Ann. l. ii [88] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 636]

neque occulte, sed palam et armatum populum Romanum hostes suos ulcisci>¹. Tales etiam Tibareni² qui praelii quoque locum et tempus condicebant. <Quod et de Graecis sui temporis apud Herodotum³ prodit Mardonius>⁴.

xxi. Ad modum agendi et illud pertinet, quod quicquid alicui facere non licet ad id eum impellere aut sollicitare non liceat⁵. Pro exemplo sint haec: regem suum occidere subdito non licet, nec oppida sine consilio publico dedere, nec spoliare cives. Ad haec ergo subditum, qui talis maneat, permovere non licet. Semper enim qui alteri peccandi causam dat peccat et ipse. Nec est quod regerat quisquam, ipsi qui talem hominem ad facinus impellit, actum talem, puta hostis interfectionem, esse licitum. Licet enim id ei facere, sed non eo modo. Bene Augustinus⁶: Nihil interest utrum ipse scelus admittas, an alium propter te admittere velis.

xxii. Aliud est si quis opera sponte nec suo impulsu peccantis ad rem sibi licitam utatur: quod iniquum non esse Dei ipsius exemplo⁷ alibi probavimus. Transfugam iure belli recipimus, inquit Celsus⁸, id est, contra ius belli non est, ut eum admittamus qui deserta hostium parte nostram eligit⁹.

1 [Etiam - ulcisci, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Scholiastes ad ii Apollonii [Rhodii 1010] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Herod. vii, 9].

4 [Quod - Mardonius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Quidquid alicui facere non licet, ad id eum impellere aut sollicitare non liceat] Ita docet et Maimonides in ובח תוכלה cap. v, sect. x [add. edd. 1642, 1646].

6 [Augustin., de Moribus eccles. cathol. ii, 57].

7 Dei ipsius exemplo] Libro ii, c. xxvi, §. 5 [add. edd. 1642, 1646].

8 L. Transfugam. D. de acq. rerum dom. [l. 51 D. xli, 1].

9 Contra ius belli non est, ut eum admittamus qui deserta hostium parte nostram eligit] Neque reddendi tales, nisi pace convenerit, ut pace cum Philippo, Aetolis, Antiocho. Polybius in Excerptis legationum ix, xxviii, xxxv [Exc. de legat., gent. p. 234, 262, 271]. Menander Protector idem nos docet [ibid., Rom. p. 180 sq.] [add. edd. 1642, 1646].