De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 591]

Caput XXV
De causis belli pro aliis suscipiendi

I.	Bellum suscipi iuste pro subditis:
II.	Non semper tamen suscipiendum.
III.	An subditus innocens hosti dedi possit, ut periculum Vitetur.
IV.	Bella item iuste suscipi pro federatis aequalibus et inaequalibus,
V.	Et pro amicis:
VI.	Imo et pro hominibus quibusvis:
VII.	Posse tamen id sine peccato omitti, si quis aut sibi metuat, aut etiam nocentis vitae.
VIII.	An pro subditis alienis defendendis Iustum sit bellum, distinctione explicatur.
IX.	Iniustas esse societates et mercenariam militiam sine causarum discrimine.
X.	Etiam praecipue praedae aut stipendii causa militare vitiosum esse.

Supra¹ cum de his qui bellum gerunt egimus, dictum ostensumque a nobis est, naturaliter non tantum unumquemque sui iuris esse exsecutorem, sed et alieni. quare quae causae iustae sunt ipsi cuius res agitur, eaedem iustae sunt iis qui aliis opem ferunt. [2] Prima autem maximeque necessaria cura² pro subditis³, sive qui familiari, sive qui civili subsunt imperio. Sunt enim quasi pars rectoris, ut ibidem diximus. Sic pro Gabaonitis qui se populo Hebraeo subiecerant arma sumsit is populus duce Iosua⁴. Maiores nostri, inquit Cicero ad Quirites⁵, saepe mercatoribus ac naviculariis iniuriosius tractatis bella gesserunt. Alibi⁶: Quot bella maiores nostri susceperunt quod cives Romani iniuria affecti, navicularii retenti, mercatores spoliati esse dicerentur? Iidem Romani pro quibus sociis arma sumere noluerant, pro iis deditis, id est factis subditis eadem sumere necessarium duxerunt. Campani ad Romanos: Quandoquidem nostra tueri adversus vim atque iniuriam iusta vi non vultis, vestra certe defendetis⁷. Florus⁸

1 Lib. i, c v [add. edd. 1632, 1642, 1646].

2 Navar. xxiv, 18.

3 Pro subditis] Procopius Persicorum ii [15]: οὐ γὰρ ὁ μηδὲν αύτὸς ἀδιϰῶν δίϰαιος, εἰ μὴ ϰαὶ τοὺς ὑϕ᾽ ἐτέρων ἀδιϰουμένους ἔχων ἐν ἐξουσίᾳ ῥύεσϑαι πέϕυϰεν. Neque enim statim iustus est qui iniuriam nulli facit, nisi et eo sit animo ut tutetur sibi commissos adversus alienas iniurias [add. edd. 1642, 1646].

4 Ios. x, 6.

5 [Cic., pro lege Manilia 5, 11].

6 Verr. ii [Act. ii, v, 58, 149].

7 [Livius vii, 31, 3].

8 [Florus i, 16].

[p. 592]

a Campanis fedus quod ante habebant, sanctius ait factum omnium suorum deditione: Fides agi visa, inquit Livius¹, deditos non prodi.

ii. Non tamen semper quamvis iusta causa subditi alicuius obligat rectores ad bella sumenda: sed ita demum si id sine omnium aut plurium subditorum incommodo fieri potest. Rectoris enim officium magis circa totum quam circa partes versatur: et quo pars est maior, eo ad totius naturam propius accedit.

iii. [1] Itaque si civis unus quamvis innocens ad exitium ab hoste deposcatur, dubium non est quin deseri possit², si appareat civitatem hostium viribus multo esse imparem³. Disputat contra hanc sententiam Ferdinandus Vasquius⁴: sed si non tam verba eius quam propositum spectetur, hoc videtur agere ne civis talis temere deseratur, ubi eum defendi posse spes sit. Nam et historiam adfert Italici peditatus qui Pompeium rebus nondum plane desperatis deseruit, de sua salute certior factus a Caesare; quod ille non immerito improbat. [2] An vero etiam tradi in manus hostium possit civis innocens, ut vitetur imminens alioqui civitatis excidium, disputant eruditi, et olim disputatum est, ut cum Demosthenes nobilem illam de canibus quos lupi pacis causa ab ovibus tradi sibi postulabant fabulam protulit. Negant id licere non Vasquius tantum, sed is cuius sententia ut perfidiae propinqua a Vasquio arguitur Sotus. Ponit tamen Sotus teneri talem civem se hostibus tradere: hoc quoque negat Vasquius, quia natura societatis civilis, quam sui quisque commodi causa iniit, id non postulet. [3] Sed hinc nihil aliud sequitur quam ex iure proprie dicto, civem ad hoc non teneri: at non etiam caritatem pati, ut aliter faciat. Multa enim sunt, non iustitiae proprie dictae, sed dilectionis officia, quae non tantum cum laude praestantur, quod Vasquius agnoscit, sed etiam omitti sine culpa

1 Lib. vii [31].

2 Dubium non est quin deseri possit] Vide Consilium Nicephori Patriarchae datum Michaeli Langabae de transfugis pacis causa reddendis Bulgarorum duci, ubi haec verba apud Zonaram [xv, 17, 20]: ϰρεῖσσον εἶναι παϑεῖν ϰρίνοντες μετρίους τινὰς, ἢ πλήϑη πάσχειν ἀνήριϑμα. Satius iudicemus esse paucos aliquos mala ferre, quam immensam multitudinem [add. edd. 1642, 1646].

3 Soto de Iust. et iur. lib. v, q. 1, art. 7.

4 L. i cont. Ill. c. 13.

[p. 593]

nequeunt. Tale autem omnino hoc videtur esse, ut maximae multitudinis innocentis vitam suae unius quis praeferat. Praxithea in Euripidis Erechtheo¹:

εἴπερ γὰρ ἀριϑμὸν οἶδα ϰαὶ τοὐλάσσονος
τὸ μεῖζον, εἷς μὲν οἶϰος οὐ πλέον σϑένει,
πταίσας ἁπάσης πόλεως, οὐδ᾽ ἶσον ϕέρει,
Si nanque numeros quidque sit plus aut minus
Percipimus animo, non malo unius domus
Communi vinci, sed nec aequari potest².

<Atque ita Phocion³ Demosthenem atque alios hortabatur ad exemplum Lei filiarum et Hyacinthidum⁴ potius mortem ipsi subirent, quam malum irreparabile patriae inferri sinerent. Cicero pro P. Sextio⁵: Si mihi in aliqua nave cum meis amicis naviganti hoc accidisset, ut multi ex multis locis praedones classibus eam navem se oppressuros minarentur, nisi me unum sibi dedidissent: iecissem me potius ipse in profundum, ut caeteros conservarem, quam illos mei tam cupidos non modo ad certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem. Idem de Finibus iii⁶: Vir bonus et sapiens et legibus parens et civilis officii non ignarus, utilitati omnium plus quam unius alicuius aut suae consulit>⁷. Apud Livium⁸ de Molossis quibusdam dictum legimus: Equidem pro patria qui letum oppetissent saepe fando audivi: qui patriam pro se perire aequum censerent, hi primi inventi sunt. [4] Sed hoc posito restat dubitatio, an quod ille facere tenetur ad hoc cogi quoque possit. Negat hoc Sotus exemplo divitis qui egeno stipem dare ex misericordiae praescripto tenetur, cogi tamen nequit. Sed notandum est aliam esse rationem partium inter se, aliam superiorum ubi cum sibi subditis comparantur: Nam par parem cogere non potest nisi ad id quod ex iure debetur stricte dicto. At superior cogere potest etiam ad

1 [Eurip., frgm. 362, 19-21].

2 Non malo unius domus Commune vinci, sed nec aequari potest] οὐ δίϰαιον προσϑήϰην τὸ ὄλον μέρους εἰναι. Iniquum est totum fieri accessionem partis. Locus est apud Philonem fine libri ii [imo lib. i, 59] de vita Mosis, ubi et alia lectu dignissima [add. edd. 1642, 1646].

3 Diod. libro xvii [15] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Hyacinthidum] Vide Apollodorum in Bibliotheca [iii, 15, 8] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Cic., pro Sextio 20, 45].

6 [Cic., de Fin. iii, 19, 64].

7 [Atque - consulit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. xlv [26, 8].

[p. 594]

alia quae virtus quaelibet praecipit¹, quia in iure proprio superioris, qua superior est, hoc est comprehensum. Sic in magna frumenti penuria cives cogi possunt quod habent in medium conferre²: quare et in nostra illa controversia verius videtur cogi posse civem, ut id faciat quod exigit caritas. <Atque ita is quem dixi Phocion amicissimum quendam sibi Nicoclem nomine demonstrans aiebat huc malorum ventum, ut si Alexander eum deposceret, ipse dedendum censeret³>⁴.

iv. Subditis proximi, imo pares sunt in hoc, ut defendi debeant socii, in quorum federe comprehensum id est, sive in tutelam sese et fidem aliorum dederunt, sive mutua auxilia pacti sunt. Qui non repellit iniuriam a socio si potest, tam est in vitio quam ille qui facit, ait Ambrosius⁵. Pactiones autem tales ad bella quibus iusta causa non subsit⁶ porrigi haud posse diximus alibi. Et haec est causa cur Lacedaemonii, priusquam bellum in Athenienses susciperent, sociis omnibus de causae iustitia iudicium permiserint⁷ <: Et Romani Graecis de bello in Nabidem⁸>⁹. Nunc illud addamus, ne tunc quidem teneri socium si nulla spes sit boni exitus. Boni enim non mali causa societas contrahitur. Defendendus autem socius est etiam contra alium itidem federatum, nisi priori federe aliquid specialius convenerit. Sic Corcyraeos, si causa eorum iusta erat, Athenienses defendere potuerunt etiam contra Corinthios socios vetustiores.

v. Tertia causa est, amicorum¹⁰ quibus auxilium promissum quidem non est, sed tamen amicitiae quadam ratione

1 Etiam ad alia quae virtus aliqua praecipit] Sic apud Lucanos poena erat dicta prodigis. ingratis apud Macedonas. otiosis apud eosdem Lucanos et Athenienses. Adde quae allata ad Libri i c. 1, § 9 [p. 34 n. 3] [add. edd. 1642, 1646].

2 Less. lib. ii, c. 9, dub. 7.

3 Plut. Phoc. [749 C] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Atque - censeret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Off. i, c. 36.

6 Ad bella quibus iusta causa non subsit] Vide Simlerum de republica Helvetiorum [p. 160]. Domino guerram faciente alicui, si sciatur, quod iuste, aut cum dubitatur [dubitabitur, ed. 1646], vasallus eum adiuvare tenetur. Sed cum palam est quod irrationabiliter eam facit, adiuvet eum ad eius defensionem: ad offendendum vero alium non adiuvet. Lib. ii. de Feudis. c. 28. Hic finitur [add. edd. 1642, 1646].

7 [Thuc. i, 119 et 125].

8 Livius lib. xxxiv [22] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [: Et - Nabidem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Tertia causa est amicorum] Oraculum vetus [Aelian., Var. Hist. iii, 44]:

Ἀνδρὶ ϕίλῳ ϑνήσϰοντι παρὼν πέλας οὐϰ ἐβοήϑεις·
οὔ σε ϑεμιστεύσω. περιϰαλλέος ἔξιϑι ναοῦ.
Non ope iuvisti praesens in morte sodalem:
Effabor tibi nil, nisi, Templi finibus exi [add. edd. 1642, 1646].

[p. 595]

debetur, si facile et sine incommodo exhiberi possit¹. Sic pro Lotho cognato arma sumsit Abrahamus: Antiatibus praeceperunt Romani ne in Graecos utpote Italorum cognatos piraticam exercerent. Iidem saepe² non pro sociis tantum quibus ex federe id debebatur, sed pro amicis <bella susceperunt, aut suscipere minati sunt>³.

vi. Postrema latissimeque patens est hominum inter se coniunctio, quae vel sola ad opem ferendam sufficit⁴. Homo in adiutorium mutuum generatus est, ait Seneca⁵. Eiusdem⁶ est: Sapiens quoties poterit fortunae intercedet. Euripides in Supplicibus⁷:

praebent saxa perfugium feris

Araeque famulis. urbibus pressis malo
Tutamen urbes.

Ambrosio⁸, fortitudo quae defendit infirmos plena iustitia est. <Qua de re supra⁹ quoque egimus>¹⁰.

vii. [1] Quaeritur hic, an teneatur etiam homo hominem, populus populum ab iniuria defendere. Plato¹¹ puniendum censet qui vim alteri illatam non arcet¹² <: quod et Aegyptiorum legibus cavebatur¹³>¹⁴. Sed primum si manifestum sit periculum, non teneri certum est. potest enim suam vitam et res alienis praeferre¹⁵. Atque ita interpretandum censeo illud Tullii¹⁶: Qui non defendit, nec obsistit si potest iniuriae, tam est in vitio quam si parentes, aut patriam, aut socios deserat. ut potest illud intelligamus, cum suo commodo: nam et idem alibi¹⁷ dicit, non defendi homines sine vituperatione Jortasse possunt. <Apud Sallustium est in historiis¹⁸: omnes qui secundis rebus suis ad belli societatem orantur, considerare debent, liceatne tum pacem agere. dein quod quaeritur satisne pium, tutum, gloriosum an

1 Vict. de Ind. p. 2, n. 17. Caiet. 2. 2. q. 4. art. 1.

2 [Abrahamus: Sic Romani saepe, ed. 1625; Abrahamus: Antiatibus - Iidem saepe, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [bella - sunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Cic. de fin. iii [19, 64]; de off. ii 5, 16]. L. ut vim. D. de iust. et iure [l. 3 D. i, 1].

5 de Ira l. i. cap. 7 [i, 5].

6 de Clem. ii, 5 [imo ii, 6].

7 [Eurip., Suppl. 267 sqq.].

8 De Off. i [c. 27 § 129].

9 Lib. [1] c. 5 [§ 2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Qua - egimus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 De legibus iv [imo ix, 17].

12 Plato puniendum censet qui vim alteri illatam non arcet] Et Hebraei, Mose de Kotzi praecepto iubente lxxvii, lxxx, vetante clxiv, clxv [add. edd. 1642, 1646].

13 Diod. l. i [77] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

14 [: quod - cavebatur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 [praeferre, edd. 1625, 1631, 1646; perferre, edd. 1632, 1642].

16 [Cic., de Off. i, 7, 23].

17 [Apud Ammianum Marcell. xxx, 4, 7].

18 [Sallust., Epistola Mithridatis 1].

[p. 596]

indecorum sit. [2] Senecae quoque¹ hoc non spernendum: Succurram perituro, sed ut ipse non peream, nisi si futurus ero magni hominis aut magnae rei merces>². Sed ne tunc quidem tenebitur, si oppressus nisi morte invasoris eripi non potest³. Nam si invasoris vitam qui invaditur suae potest praeferre, ut alibi⁴ diximus, non peccabit qui invasum id aut credet, aut volet malle: praesertim cum ex parte invasoris maius sit periculum damni irreparabilis et sempiterni.

viii. [1] Est et illud controversum, an iusta sit belli causa pro subditis alienis, ut ab eis arceatur imperantis iniuria. Sane ex quo civiles societates institutae sunt, certum est rectoribus cuiusque speciale quoddam in suos ius quaesitum. Euripides Heraclidis⁵:

δίϰαιοι δ᾽ ἐσμὲν οἰϰοῦντες πόλιν

αὐτοὶ ϰαϑ᾽ αὑτοὺς ϰυρίας ϰρίνειν δίϰας·
Nos quotquot huius colimus urbis moenia,
Sufficimus ipsi nostra iudicia exsequi.

Nec alio illud⁶ pertinet:

Spartam tibi quae contigit orna:
Nobis fuerint cura Mycenae.

Et Thucydides⁷ inter summi imperii signa posuit τὸ αὐτόδιϰον, iudiciorum summam potestatem, non minus quam τὸ αὐτόνομον ϰαὶ τὸ αὐτοτελὲς, id est legum et magistratuum creandorum ius. Nec alio pertinet poeticum illud⁸:

Non illi imperium pelagi regnumque tridentis,
Sed mihi sorte datum.

Et huic non dissimile illud⁹:

Rescindere numquam

Dis licet acta Deum¹⁰:

Et apud Euripidem¹¹:

Mos ille est Deum:

Quod cupiit unus, huic nefas obsistere:

1 Senecae quoque] Locus est de Beneficiis ii, 15. alter non dissimilis eiusdem argumenti lib. i, c. 10: Dignum etiam impendio sanguinis mei tuebor, et in partem discriminis veniam: indignum si eripere latronibus potero clamore sublato, salutarem vocem homini non pigebit emittere. Vide quae supra libro ii, c. i, §. 8 [add. edd. 1642, 1646].

2 [Apud - merces, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Less. lib. ii. c. 4. dub. 15.

4 [L. ii C. i § ix].

5 [Eurip., Heracl. 143 sq.].

6 [Eurip., Phoenicis frgm.].

7 [Thuc. v, 18].

8 Virg., Aen. i [138 sq.].

9 Ovid. Met. xiv [784 sq.] [Met. xiv, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Rescindere nunquam Dis licet acta Deum] Eiusdem est iii Metamorphoseon [336 sq.]:

Neque enim licet irrita cniquam

Facta Dei fecisse Deo [add. edd. 1642, 1646].

11 Hippolyto [1328 sq.].

[p. 597]

Nimirum, ut recte explicat Ambrosius¹: ne usurpata aliarum partium sollicitudine bellum inter se incitarent. τοὺς σϕετέρους αὐτόν τινα ϰολάζειν, ut in suos quisque animadvertant² aequum esse censent Corinthii apud Thucydidem³. <Et Perseus in oratione ad Martium quod in Dolopes fecisset negat se defensurum: iure, inquiens, feci meo, cum mei regni, meae ditionis essent⁴>⁵. Sed haec omnia locum habent ubi vere delinquunt subditi, adde etiam ubi dubia est causa. In hoc enim instituta est illa imperiorum distributio⁶. [2] At non etiam, si manifesta sit iniuria, siquis Busiris, Phalaris, Thrax Diomedes ea in subditos exerceat, quae aequo nulli probentur, ideo praeclusum erit ius humanae societatis? Sic in Maxentium et in Licinium Constantinus⁷, in Persas alii Romanorum Imperatores⁸ arma ceperunt, aut capere minati sunt nisi vim a Christianis religionis nomine arcerent. [3] Imo etiam si daretur ne in summa quidem necessitate arma recte a subditis sumi (qua de re dubitare vidimus⁹ illos ipsos quorum institutum fuit regiam potestatem defendere) non tamen inde sequetur non posse pro ipsis ab aliis arma sumi. Quoties enim actioni alicui impedimentum ponitur personale, non ex re; toties quod uni non licet, alteri pro eodem licere potest, si modo tale sit negotium in quo alter alteri prodesse possit. Sic pro pupillo, cuius persona iudicium non capit, litigat tutor aut alius <: pro absente etiam sine mandato defensor>¹⁰. Impedimentum autem quod resistere subditum prohibet, non ex causa venit quae eadem est in subdito et in non subdito, sed ex personae qualitate, quae in alios non transit. [4] Sic Seneca existimat¹¹ bello a me peti posse, qui a mea gente sepositus, suam exagitat, ut diximus¹², cum de poenis exposcendis ageretur: quae res saepe cum defensione

1 Libro i. de Off. [c. 13].

2 Ut in suos quisque animadvertant] Augustinus ii de Libero arbitrio [ii, i, 2]: Non enim ut alicuius est bonitatis, alienis praestare beneficia, ita iustitiae, vindicare in alienos. Procopius Vandalicorum i [5]: τὴν ὑπάρχουσαν ἡγεμονίαν αὐτόν τινα διοιϰεῖσϑαι ϰαλὸν, ϰαὶ μὴ ἀλλοτρίας οἰϰειοῦσϑαι ϕροντίδας. Quod cuique obtigit imperium id ut administret, ac ne alienas curas in se trahat, honesto convenit [add. edd. 1642, 1646].

3 L. v [i, 43].

4 Liv. l. xlii [41, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Et Perseus - essent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Vict. rel. de Ind. n. 15.

7 Vict. de Ind. rel. p. 2. n. 13 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 In Persas alii Romanorum Imperatores] Exemplum simile habes in rebus Pipini apud Fredegarium in fine [add. edd. 1642, 1646].

9 [L. i C. iv § viii].

10 [: pro - defensor, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Sen., de Benef. vii, 19, 9].

12 [Lib. ii c. xx § xl, 3].

[p. 598]

innocentium coniuncta est. Scimus quidem ex veteribus novisque historiis alieni cupiditatem hos sibi quaerere obtentus: sed non ideo statim ius esse desinit si quid a malis usurpatur. Navigant et piratae: ferro utuntur et latrones.

ix. [1] Sicut autem societates bellicas eo initas animo ut in quodvis bellum nullo causae discrimine promittantur auxilia¹, illicitas diximus, ita nullum vitae genus est improbius quam eorum qui sine causae respectu mercede conducti militant², et quibus

ibi fas ubi plurima merces.

Quod Plato³ ex Tyrtaeo probat. Hoc ipsum est quod Aetolis a Philippo exprobratum legimus⁴ <: et Arcadibus a Dionysio Milesio his verbis: ἀγορὰ πολέμου πρόϰειται, ϰαὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων ϰαϰὰ τὴν Ἀρϰάδων τρέϕει ϰαὶ περιέρχεται πόλεμος αἰτίαν οὐϰ ἔχων⁵: belli instituuntur nundinae, et Graecorum mala in fructu sunt Arcadibus et sine causarum respectu modo huc modo illuc arma circumferuntur>⁶. Res sane miseranda, ut Antiphanes⁷ loquitur,

ὃς ἕνεϰα τοῦ ζῇν ἔρχετ᾽ ἀποϑανούμενος,
Miles qui vitae causa se auctorat neci⁸.

<Dion Prusaeensis⁹: ϰαί τοι τί τοῦ ζῆν ἀναγϰαιότερόν ἐστιν· ἢ τί τούτου περὶ πλείστου ποιοῦνται πάντες; ἀλλ᾽ ὅμως ϰαὶ τοῦτο ἀπολλύουσι διὰ χρημάτων ἐπιϑυμίαν. Quid magis est necessarium nobis, aut quid pluris fit quam vita? et tamen hanc quoque non pauci perdunt dum pecuniam quaerunt>¹⁰. [2] Parum vero quod suam vendunt¹¹ necem, nisi et aliorum saepe innocentium venderent¹²¹³, tanto carnifice detestabiliores¹⁴, quanto peius

1 Ut in quodvis bellum nullo causae discrimine promittantur auxilia] Iterum Simlerum hac de re vide [supra p. 594 n. 6] [add. edd. 1642, 1646].

2 Silv. in verbo Bellum, p. i, § 10, circa f.

3 [Plato, Leg. i, 5].

4 Livius libro xxxii [34].

5 [Philostr., Vitae sophist. i, 22].

6 [: et - circumferuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Antiph. apud Stobaeum 53, 9].

8 Qui vitae causa se auctorat neci] Vita parari ea in quibus vita consumitur, dixit Seneca Naturalium v, 18. Plautus Bacchidibus [frgm. vii]:

Suam qui auro vitam venditant.

Guntherus [Ligur. vii, 511 sqq.]:

Aere dato conducta cohors et bellica miles
Dona sequens, pretioque suum mutare favorem
Suetus et accepto pariter cum munere bello
Hunc habuisse, dator pretii quem iusserit, hostem [add. edd. 1642, 1646].

9 [Dio Chrysost., Orat. xvii p. 29].

10 [Dion - quaerunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [vendit, ed. 1625; vendunt, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [venderet, ed. 1625; venderent, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Bellinus de re milit. ii p. tit. 2, n. 4.

14 [detestabilior, ed. 1625; detestabiliores, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 599]

est sine causa quam ex causa occidere¹: Sicut Antisthenes² dicebat carnifices tyrannis esse sanctiores, quod illi nocentes, hi innocentes interficerent. <Maior Philippus Macedo huic hominum generi, τὰς τροϕὰς εἰωϑόσιν ἔχειν ἐϰ τοῦ μισϑοϕορεῖν³, quibus unus ex militia quaestus esset, dicebat bellum esse pacem, pacem bellum>⁴. [3] Non est inter artificia bellum, imo res est tam horrenda, ut eam nisi summa necessitas, aut vera caritas honestam efficere nequeat: quemadmodum ex iis intelligi potest quae capitum antecedentium proximo dicta a nobis sunt, Augustino⁵ iudice militare non est delictum, sed propter praedam militare peccatum est.

x. Imo et propter stipendium, si id unice aut praecipue spectetur: cum alioqui stipendium accipere licitum sit omnino: τίς στρατεύεται ἰδίοις ὀψωνίοις ποτέ; ait Paulus Apostolus⁶: quis suis impensis militat?

1 Quanto peius est sine causa, quam ex causa occidere] Seneca Naturalium v, 18: Hoc vero quid aliud quis dixerit, quam insaniam? circumferre pericula, et ruere in ignotos, iratum sine iniuria, occurrentia devastantem, ac ferarum more occidere, quem non oderis? [add. edd. 1642, 1646].

2 [Stobaeus 49, 47].

3 Diod. libro xviii [10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Maior - bellum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 De verbis Domini secundum Matthaeum citatur causa xxxiii. quaest. i [c. 5] [secundum - quaest. 1, add. edd. 1642, 1646].

6 i Cor. x [imo ix], 7.