De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 461]

Caput XX
De poenis

I.	Poenae definitio et origo.
II.	Spectare poenam ad iustitiam expletricem et quomodo.
III.	Poenam certae personae naturaliter non deberi, sed exigi poenam licite quoad ius naturae ab eo qui paria non deliquerit.
IV.	Poenam utilitatis alicuius causa exigendam inter homines, aliter quam apud Deum: et quare.
V.	Quo sensu ultio naturaliter sit illicita.
VI.	Utilitas poenae triplex.
VII.	Ostenditur ad utilitatem eius qui deliquit poenam a quolibet exigi naturaliter, cum distinctione tamen:
VIII.	Item ad utilitatem eius in quem peccatum est, ubi de ultione licita iure Gentium:
IX.	Item ad utilitatem quorumlibet.
X.	Quid lex Euangelica circa hanc materiam constituerit.
XI.	Solvitur argumentum sumtum a Dei misericordia in Euangelio patefacta:
XII.	Et a praecisione poenitentiae.
XIII.	Reiiciuntur imperfectae divisiones poenarum.
XIV.	Christianis privatis non esse tutum poenam exigere etiam ubi iure Gentium id licet:
XV.	Aut sponte ad accusationem prosilire:
XVI.	Aut iudicia capitalia affectare.
XVII.	Leges humanae quae interfectionem ad poenam permittunt an ius dent, an impunitatem solam distinctione explicatur.
XVIII.	Actus internos non esse punibiles inter homines:
XIX.	Nec actus externos quos fragilitas humana nequit vitare.
XX.	Nec actus quibus societas humana nec directe nec indirecte laeditur: cuius rei causa redditur.
XXI.	Reiicitur sententia statuens ignoscere nunquam licere.
XXII.	Ostenditur id licere ante legem poenalem:
XXIII.	Non tamen semper:
XXIV.	Etiam post legem poenalem:
XXV.	Quae ad id faciendum probabiles causae intrinsecae:
XXVI.	Quae extrinsecae.
XXVII.	Refellitur sententia statuens nullam esse iustam causam dispensandi, nisi quae per modum exceptionis tacitae insit legi.
XXVIII.	Poenae taxatio ex merito:
XXIX.	Spectari hic causas impellentes, quae inter se comparantur:
XXX.	Item causas quae a peccando abstrahere debuerant: ubi de gradibus praeceptorum Decalogi quae proximum tangunt et alia quaedam:
XXXI.	Item aptitudinem peccantis ad utrumque quae varie spectatur.
XXXII.	Meritum poenae extendi posse ad maius nocumentum quam quod peccans intulit: et quare.

[p. 462]

XXXIII.	Reiicitur sententia de proportione harmonica in poenis.
XXXIV.	Minui poenam ex caritate nisi maior caritas obstet.
XXXV.	Facilitas peccandi quomodo ad poenam incitet: item consuetudo peccandi quomodo ad poenam incitet aut ab ea retrahat.
XXXVI.	<Clementiae usus ad poenas minuendas>^1.
XXXVII.	Ad^2 superiores locos referuntur quae Hebraei et Romani in poenis spectari volunt,
XXXVIII.	De bello ad poenam.
XXXIX.	An iustum sit bellum ob delicta inchoata, distinctione explicatur.
XL.	An reges et populi bellum recte inferant ob ea quae contra ius naturae fiunt, non tamen adversus ipsos ipsorumve subditos, explicatur, reiecta sententia statuente naturaliter ad poenam exigendam requiri iurisdictionem.
XLI.	Discernendum ius naturae a moribus civilibus late receptis:
XLII.	Et a iure divino voluntario non omnibus cognito.
XLIII.	In iure naturae discernenda manifesta a non manifestis.
XLIV.	An ob delicta in Deum, bellum suscipi possit.
XLV.	Notitiae de Deo maxime communes quae et quomodo primis Decalogi praeceptis indicentur.
XLVI.	Qui has primi violant puniri posse.
XLVII.	Non item alios, quod ostenditur argumento legis Hebraeae.
XLVIII.	Bella iuste non inferri iis qui Christianam religionem amplecti nolunt:
XLIX.	Iuste inferri iis qui Christianos ob solam religionem crudeliter tractant:
L.	Non etiam his qui circa legis divinae interpretationem hallucinantur: quod auctoritatibus et exemplis illustratur:
LI.	At illis iuste qui in Deos quos putant impii sunt.

Supra³ cum de causis ex quibus bella suscipiuntur agere coepimus, facta diximus duplici modo considerari aut ut reparari possunt aut ut puniri. Priorem partem iam absolvimus. Superest posterior quae est de poenis: quae res eo diligentius tractanda est nobis, quod origo eius et natura minus intellecta multis errationibus causam dedit. Est autem poena generali significatu malum passionis quod infligitur ob malum actionis. Nam quanquam pro poena quibusdam iniungi opera quaedam solent, ea tamen opera spectantur tantum qua molesta sunt, atque ideo ad

1 [Clementiae - minuendas, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [incidet: (§ XXXV) XXXVI. Consuetudo peccandi quomodo - retrahat. XXXVII. Ad, ed. 1625; incitet: item consuetudo peccandi - retrahat. XXXVI. Clementiae - minuendas, XXXVII. Ad, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [C. i § ii].

[p. 463]

passiones sunt referenda: Quae vero incommoda patiuntur aliqui ob morbum contagiosum, aut corpus mutilum, aut alias impuritates, quales multae exstant in lege Hebraea, puta arceri coetibus aut functionibus, proprie poenae non sunt, quanquam ob similitudinem quandam et per abusionem eo vocabulo appellantur. [2] Inter ea vero quae natura ipsa dictat licita esse et non iniqua, est et hoc ut qui male fecit malum ferat, quod antiquissimum et Rhadamantheum ius vocant Philosophi, ut alibi diximus. Spectat eodem dictum Plutarchi libro de Exsilio¹: τῷ ϑεῷ ἕπεται δίϰη τῶν ἀπολιπομένων τοῦ ϑείου νόμου τιμωρὸς ᾗ χρώμεϑα πάντες ἄνϑρωποι ϕύσει πρὸς πάντας ἀνϑρώπους, ὥσπερ πολίτας, Iustitia Deum comitatur, ultrix in eos qui adversus legem divinam delinquunt: qua omnes homines natura utimur adversus omnes homines ut cives. Plato² dixit, ἐϰεῖνο οὐδεὶς οὔτε ϑεῶν οὔτ᾽ ἀνϑρώπων τολμᾷ λέγειν ὡς οὐ τῷ γε ἀδιϰοῦντι δοτέον δίϰην, nec Deorum, nec hominum quisquam hoc dixerit, iniuste agenti non luendam poenam. Et Hierax³ iustitiam ex parte hac tanquam nobilissima definiebat τιμωρίας ἀπαίτησιν παρὰ τῶν προηδιϰηϰότων, poenae exactionem ab iis qui priores laesere, et Hierocles⁴ ἰατριϰὴν πονηρίας malitiae medicatricem. <Lactantii⁵ dictum est⁶: Non exiguo falluntur errore, qui censuram sive humanam sive divinam acerbitatis et malitiae nomine infamant, putantes nocentem dici oportere, qui nocentes⁷ afficit poena>⁸. [3] Quod vero diximus poenae quae proprie ita nominatur omnino hoc inesse ut delicto reddatur, notatum et Augustino⁹ est, qui dixit: omnis poena, si iusta est, peccati poena est: quod ad poenas etiam quae a Deo irrogantur pertinet, quanquam in illis interdum ob humanam ignorantiam, ut idem scriptor loquitur, latet culpa ubi non latet poena.

1 [Plutarch., de Exilio 601 B].

2 Plato] [Eutyphro 9]. Verba eius. Sic posuit Irenaei interpres Libro iii, c. xiv [c. 25]. Et Deus quidem, quemadmodum et vetus sermo est, initium et medietates omnium quae sunt habens, recte perficit, secundum naturam circumiens: hunc autem semper consequitur Iustitia ultrix in eos qui deficiunt a lege divina [add. edd. 1642, 1646].

3 [Hierax apud Stobaeum 9, 58 in fine].

4 [Hierocles p. 124 Needh.].

5 De ira Dei c. 17 [6] [add. edd. 1642, 1646].

6 Lactantii dictum est] Convenit huc et illud Belisarii apud Procopium Vandal. i [12], πρῶτον δ᾽ ἂν τοῦ διϰαίου γένοιτο γνώρισμα, ἡ τῶν ἀδίϰως ἀνῃρηϰότων ποινή. Primum iustitiae documentum erit, poena exacta de iniustis interfectoribus. Adde Agathiam lib. v [3], ubi de Anatolio [add. edd. 1642, 1646].

7 [docentes, in textu ed. 1631, corr. in Erratis].

8 [Lactantii - poena, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 1. Retract. cap. 9. [1 Relect. c. 9, in marg. ed. 1625] [omiserunt edd. 1632, 1642, 1646] [August., Retract. i, ix, 5].

[p. 464]

ii. [1] Sed an ad assignatricem an vero ad expletricem iustitiam poena pertineat diversi diversum sentiunt. Quidam enim quia qui plus peccavit gravius, qui minus levius puniuntur, et quia poena quasi a toto parti datur, ideo ad assignatricem iustitiam poenas referunt. Sed quod primum illi ponunt, assignatricem iustitiam toties locum habere quoties inter terminos plures duobus instituitur aequalitas, verum non esse in principio operis huius¹ ostendimus: deinde quod magis nocentes gravius, minus nocentes levius puniuntur, id per consequentiam duntaxat evenit, non quod hoc primo ac per se spectetur. Nam primo ac per se spectatur aequalitas inter culpam et poenam²: de qua Horatius³:

Cur non

Ponderibus modulisque suis ratio utitur, ac res
Ut quaeque est ita suppliciis delicta coercet?

Et alibi⁴:

Adsit

Regula peccatis quae poenas irroget aequas,
Nec scutica dignum horribili sectere flagello.

Eodem spectat lex divina Deut. xxv.⁵ et Novella Leonis⁶. [2] Sed nec alterum quod illi ponunt magis verum est poenas omnes venire ex toto ad partem, quod ex his quae dicenda sunt apparebit. Tum vero ostensum a nobis supra est veram iustitiae assignatricis rationem, nec in tali aequalitate, nec in processu a toto ad partem proprie consistere, sed in habenda ratione eius aptitudinis quae ius stricte dictum in se non contineat, sed occasionem ei det. Quanquam vero is qui punitur, aptus aut dignus esse debet

1 [L. i C. i § viii].

2 Aequalitas inter culpam et poenam] Seneca de ira ii, 6, Iniquus erit si aequaliter irascetur inaequalibus. Tacitus Annalium iii [50]: Sin flagitia et facinora sine modo sunt suppliciis et remediis principis moderatio, maiorumque et vestra exempla temperant, et vana a scelestis, dicta a maleficiis differunt, est locus sententiae, per quam neque huic delictum impune sit, et nos clementiae simul ac severitatis non poeniteat. Ammianus libro xxviii [1, 24]: Oraturi ne delictis supplicia sint grandiora. Scholiastes ad Horatium [i Sat. iii, init.]: Si in minimis peccatis etiam maximae poenae consumuntur, restat ut maxima peccata aut maneant impunita, aut nova supplicia inveniantur. Lex Wisigotthorum libro xii, tit. iii, c. 1: Nam quaedam leges sicut culparum habent diversitates, non ita discretas in se continent ultiones, sed permixta scelera transgressorum ad unius permittuntur legis poenale iudicium. Nec secundum modum culpae modus est adhibitus poenae, cum maior minorque transgressio non unius debeat mulctationis praedemnari supplicio: praesertim cum dominus in lege sua praecipiat: pro mensura peccati, erit et plagarum modus. Vide infra hoc capite, §. xxviii, et xxxii, et lib. iii, c. xi, § i [imo § ii] [add. edd. 1642, 1646].

3 i. Sat. iii [77-79] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Ibid. 117-119].

5 [Deuter. xxv, 2-3].

6 c. v.

[p. 465]

puniri, non eo tamen id spectat ut ipsi accedat aliquid, quod assignatrix iustitia postulat. Nec tamen qui expletricem iustitiam, quam vulgo commutatricem vocant, in poenis exerceri volunt, magis se explicant. Ita enim negotium hoc considerant, quasi nocenti aliquid reddatur, sicut in contractibus fieri solet. Decepit eos vulgaris locutio, qua dicimus poenam deberi ei qui deliquit, quod plane est ἄϰυρον; Nam cui proprie debetur aliquid, is in alterum ius habet. Sed cum deberi alicui poenam dicimus, nihil volumus aliud quam aequum esse ut puniatur. [3] Verum tamen est in poenis primo ac per se exerceri expletricem iustitiam, quia scilicet qui punit, ut recte puniat, ius habere debet ad puniendum, quod ius ex delicto nocentis nascitur: Atque hac in re est aliquid quod ad contractuum naturam accedit¹: quia sicut qui vendit, etiamsi nihil peculiariter dicat, obligasse se censetur ad ea omnia quae venditionis sunt naturalia, ita qui delinquit sua voluntate se videtur obligasse poenae, quia crimen grave non potest non esse punibile, ita ut qui directe vult peccare, per consequentiam et poenam mereri voluerit: quo sensu Imperatores² cuidam aiunt, ipse te huic poenae subdidisti³, et qui sceleratum capiunt consilium suo merito <iam tum>⁴ puniti, id est sua voluntate poenae meritum contraxisse dicuntur⁵ <: et Tacito⁶ mulier quae se servo coniunxisset, in servitutem sui consensisse dicitur

1 Quod ad contractuum naturam accedit] Saepe hoc notat Servius ad iv Aeneidos [696]: Nam qui excedunt delinquendi modum, ipsi sibi poenam sanciunt. ibidem [699]: Damnare est debito liberare, unde damnabis tu quoque votis. ad x Aeneidos [32]: Luant peccata. luant id est absolvant. Diximus autem et luo poenam, sed melius est hic peccatum. nam peccatum solvitur poena. qui enim crimini tenetur obnoxius, poena eum a pristina liberat obligatione. Contra, luo poenam, non procedit, quasi poena solvatur. Auctoritas tamen ista confundit licenter, more quo solet poni vel a sequenti quod praecedit, vel a praecedenti quod sequitur. Idem locutio sacrae Scripturae frequens indicat. Nam, ut Tertullianus ait de oratione [7]; Debitum in scripturis delicti figura est, quod perinde iudicio debeatur, et ab eo exigatur. Chrysostomus oratione de Terraemotu quae est Tomo v [de Lazaro vi, 8], de divite illo agens qui Lazaro opponitur, et explicans vocem ἀπέλαβε, quae est in illo Euangelii loco [Lucae xvi, 25], ἐχρεωστοῦντο αὐτῷ τιμωρίαι, ἐχρεωστοῦντο αὐτῷ ὀδύναι: debebantur ipsi poenae, debebantur ipsi dolores. idem ii de poenitentia [de Poenit. vii, 3]: τὰ ἁμαρτήματα εἰς ὁϕειλήματα ἀναγράϕεται. peccata ad debiti genus referuntur. Augustinus iii de libero Arbitrio [xv, 44]. Itaque si non reddit faciendo iustitiam, reddet patiendo miseriam: quia in utroque verbum illud debiti sonat. Hoc enim etiam modo dici potuit: si non reddit faciendo quod debet, reddet patiendo quod debet [add. edd. 1642, 1646].

2 L. Imperatores D. de iure fisci [l. 34 D. xlix, 14].

3 Ipse te huic poenae subdidisti] Philo fine libri primi de vita Mosis [§ 59]: αὐτοὶ γάρ τοι σπεύδοντες ἁμαρτάνειν, σπεύδετε ϰαὶ πρὸς τιμωρίας: peccare dum festinatis, ad poenas ferendas festinatis [add. edd. 1642, 1646].

4 [iam tum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 l. ult. C. ad l. Iul. Mai. [l. 6 C. ix, 8].

6 Ann. xii [53] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 466]

quia id poenae in tales erat constitutum>¹. [4] Michael Ephesius ad quintum Nicomachiorum Aristotelis²: γέγονε τρόπον τινὰ δόσις ϰαὶ λῆψις ὅ ἐστι τὸ συναλλάσσειν. λαβὼν γὰρ χρήματα ἢ ἄλλο τι³ ϰλέψας δέδωϰεν ἀντ᾽ ἐϰείνων εὐϑύνας. Est hic quodammodo datio et acceptio, in quibus consistit natura contractuum: nam qui res aut aliud quid furatus est, pro eo dat poenas. Idem posterius. Συναλλάγματα οἱ παλαιοὶ ἐϰάλουν οὐ μόνον ἃ ἑϰόντες συνετίϑεντο πρὸς ἀλλήλους ποιεῖν, ἀλλὰ ϰαὶ τὰ ὑπὸ τῶν νόμων διηγορευμένα. Contractus a veteribus appellabantur non tantum quae mutuis conventionibus constant, sed et quae legibus sunt vetita.

iii. [1] Sed huius iuris subiectum id est cui ius debetur, per naturam ipsam determinatum non est. dictat enim ratio maleficum posse puniri, non autem quis punire debeat: nisi quod satis indicat natura convenientissimum esse ut id fiat ab eo qui superior est: non tamen ut omnino hoc demonstret esse necessarium, nisi vox superioris eo sumatur sensu, ut is qui male egit, eo ipso se quovis alio inferiorem censeatur fecisse, et quasi ex hominum censu detrusisse in censum bestiarum⁴ quae homini subiacent, quod a Theologis⁵ quibusdam est proditum. Democritus⁶: ϕύσει τὸ ἄρχειν οἰϰήιον τῷ ϰρέσσονι⁷, natura evenit ut melior sequiori imperet. <Et Aristoteles⁸ ait deteriora comparata esse in usum meliorum, tam in his quae a natura sunt, quam quae ab arte>⁹. [2] Cui consequens est ut saltem ab aeque nocente aeque nocens puniri non debeat: quo Christi sententia pertinet: Qui vestrum sine peccato est (tali scilicet) primum lapidem mittat, Ioh. viii, 7. Quod ideo dixit, quia eo saeculo corruptissimi erant Iudaeorum mores, adeo ut qui sanctissimi videri volebant in adulteriis et similibus flagitiis volutarentur, ut videre est Rom. ii, 22. Idem ergo quod Christus dixerat, dixit et Apostolus: Quapropter inexcusabilis es, o homo, quisquis alium damnas: nam hoc ipso quod damnas alterum, te ipsum condemnas: quando eadem facis tu qui alterum damnas. Illud Senecae¹⁰ huc pertinet: non potest

1 [: et Tacito - constitutum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Michael Ephes. ad Arist., Eth. Nic. v, 2].

3 [ὁ, edd. 1625, 1631, 1632; τι, edd. 1642, 1646].

4 In censum bestiarum] Sic et Moses Maimonides ad Deut. xxxiii [add. edd. 1642, 1646].

5 Th. 2. 2. q. 64. art. l. et ibi Caiet.

6 [Stobaeus 47, 19].

7 [ϰρέσσονι, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; ϰρείσσονι, ed. 1646].

8 vii. Pol. xiv [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Et - arte, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Sen.., de Remediis fortuit. vii, 1].

[p. 467]

ullam auctoritatem habere sententia, ubi qui damnandus est damnat. Et alibi¹: faciet nos moderatiores respectus nostri, si consuluerimus nos: numquid et ipsi aliquid tale commisimus?². Ambrosius Apologia Davidis³: unusquisque de alio iudicaturus de se ipse primum iudicet, nec minora in alio errata condemnet cum ipse graviora commiserit.

iv. [1] Altera quaestio est de fine poenis proposito. Nam quae diximus hactenus id duntaxat ostendunt nocentibus iniuriam non fieri si puniantur. Inde vero non sequitur omnino puniendos. Neque id verum est: multis enim nocentibus multa et Deus et homines condonant eoque nomine laudari solent. Celebre est Platonis⁴ dictum, οὐ γὰρ ἐπὶ ϰαϰῷ δίϰη γίνεται οὐδεμία: et alibi οὐχ ἕνεϰα τοῦ ϰαϰουργῆσαι δίδοται δίϰη, (οὐ γὰρ τὸ γεγονὸς ἀγένητον ἔσται ποτὲ) τοῦ δὲ εἰς τὸν αὖϑις ἕνεϰα χρόνον. Quod ita vertit Seneca⁵: Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur. Revocari enim praeterita non possunt: futura prohibentur. Idem alibi⁶: Ne homini quidem nocebimus quia peccavit, sed ne peccet, nec unquam ad praeteritum sed ad futurum poena referetur: non enim irascitur, sed cavet. <Apud Thucydidem⁷ Diodotus de Mitylenaeis ad Athenienses verba faciens: ἢν τε γὰρ ἀποϕήνω πάνυ ἀδιϰοῦντας αὐτοὺς, οὐ διὰ τοῦτο ϰαὶ ἀποϰτεῖναι ϰελεύσω, εἰ μὴ ξυμϕέρον. ut maxime illos iniuste egisse pronuntiem, non et interficiendos censebo, nisi id expediat>⁸. [2] Sed haec in hominibus punientibus vera sunt: nam homo ita homini alteri ipsa consanguinitate alligatur, ut nocere ei non debeat nisi⁹ boni alicuius consequendi causa¹⁰. In Deo alia res est, ad quem Plato¹¹ dictas sententias male extendit. Dei enim actiones niti possunt ipso summi dominii iure, praesertim ubi meritum hominis speciale accedit, etiamsi¹² finem nullum sibi proponant

1 [Sen., de Ira ii, 28, 8].

2 Numquid et ipsi tale aliquid commisimus?] Pertinet huc et Ambrosii locus sermone xx in Psalmum [118], Beati immaculati, ad versiculum, Miserationes tuae Domine, citatus causa iii, quaestione vii [c. 4]. item Cassiodori, vi, 21 [add. edd. 1642, 1646].

3 [Ambros., Apolog. David. altera c. 2].

4 De leg. l. ix. 2, xi [12].

5 i De Clem. c. 16 [imo de Ira i, 19].

6 [Ibid. ii, 31].

7 [Thuc. iii, 44].

8 [Apud - expediat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [homo beatitudinem suam intra se non habens nihil recte facit, nisi, ed. 1625; homo ita homini - non debeat nisi, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Ut nocere ei non debeat, nisi boni alicuius consequendi causa] Cassiodorus de Amicitia: Quod si manus una casu aliquo forte laedat alteram, illa quae laesa est non repercutit, nec se erigit in vindictam [add. edd. 1642, 1646].

11 Gorgia [81].

12 [actiones rectae esse possunt etiamsi, ed. 1625; actiones niti possunt ipso summi dominii iure, etiamsi, edd. 1631; actiones niti possunt ipso summi dominii iure, praesertim ubi meritum hominis speciale accedit, etiamsi, edd. 1632, 1642, 1646].

[p. 468]

extra ipsas: et ita Hebraei quidam¹ explicant illud Solomonis quod ad hanc materiam pertinet. תאו והגעמל הוהי לעפ לכ הער סויל עשר Ut sensus sit, res singulas Deus facit propter ipsas, etiam impium ad diem malum. Id est etiam tum cum impium punit, non alio fine hoc facit quam ut puniat. Quanquam etiamsi receptiorem sequamur interpretationem eodem res recidet: ut dicatur Deus fecisse omnia propter se, id est iure summae libertatis, et perfectionis nihil extra se quaerens aut respiciens; sicut Deus dicitur αὐτοϕυὴς, quia non est natus ex aliquo. Certe poenas quorundam valde perditorum a Deo non ob aliud exigi sacra verba testantur, cum dicunt² eum voluptatem capere ex ipsorum malo, subsannari atque irrideri impios a Deo. Tum vero et extremum iudicium post quod nulla exspectatur emendatio, imo et in hac vita poenae quaedam inconspicuae ut obduratio, verum esse, quod contra Platonem dicimus, evincunt. [3] At homo cum hominem <sibi natura parem>³ punit, aliquid sibi debet habere propositum. Et⁴ hoc est quod aiunt Scholastici⁵, non debere in malo cuiusquam acquiescere ulciscentis animum. Sed et ante ipsos Plato in Gorgia⁶, eos qui quemquam morte puniunt, aut exsilio, aut mulcta non hoc βούλεσϑαι ἁπλῶς, simpliciter velle, sed boni alicuius causa ἕνεϰα τοῦ ἀγαϑοῦ: Et Seneca⁷⁸ ad vindictam veniendum non quasi dulce sit vindicare, sed quasi utile. <Etiam Aristoteles septimi de republica capite xiii ait quaedam esse honesta simpliciter, quaedam ob aliquam necessitatem, et posterioris exemplum ponit in poenarum exactione>⁹.

v. [1] Quod ergo a mimo¹⁰ dictum est:

Laeso doloris remedium inimici dolor:

<et a Cicerone¹¹ dolorem poena mitigari, Plutarcho¹² ex Simonide: Γλυϰὺ ϰαὶ οὐ σϰληρὸν ὥσπερ ἀλγοῦντι ϑυμῷ ϰαὶ ϕλεγμαίνοντι ϑεραπείαν

1 Moses Maimonides in directore dubitantium l. iii [lib. ii, ed. 1642], c. 13 [l. iii. c. 13, add. edd. 1642, 1646], et Rab. Imm. ad Prov. xvi, 4.

2 Deuteron. xxviii, 63. Esai. i, 24. Prov. i, 26 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [sibi natura parem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [propositum ne quid inaniter faciat: Et, ed. 1625; propositum. Et, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Th. 2. 2. q. 108. Silv. in verbo vindicta.

6 [Plato, Gorgias 23].

7 Seneca] Eiusdem est libro eodem de Ira secundo, capite xii [imo i, 12]: Exsequar, quia oportet, non quia dolet [add. edd. 1642, 1646].

8 Lib. ii de Ira, cap. xxxii [imo c. 33].

9 [Etiam - exactione, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Publ. Syr., Sent. 294].

11 [Cic., pro Caecina 12, 35].

12 [Plutarch., Aratus 1048 E].

[p. 469]

ϰαὶ ἀναπλήρωσιν προσϕέρειν>¹, congruit quidem ei naturae quam homo cum bestiis habet communem²: est enim ira ut in bestiis ita in homine ζέσις περιϰαρδίου αἵματος δι᾽ ὄρεξιν ἀντιλυπήσεως, ut recte definit Eustratius³, fervor⁴ sanguinis circa cor ob appetitum reponendi doloris, qui appetitus adeo per se caret ratione ut saepe feratur in ea quae non laeserunt, ut in foetus ferae quae laesit, aut in sensu carentia⁵, ut in lapidem quo ictus est canis. At talis appetitus in se spectatus non convenit parti rationali, cuius est imperare affectibus⁶: ac proinde nec iuri naturae, quia id est dictatum naturae rationalis ac socialis qua talis⁷ est. dictat autem ratio homini nihil agendum quo noceatur homini alteri, nisi id bonum⁸ aliquod habeat propositum. In solo autem inimici dolore, ita nude spectato, nullum est bonum nisi falsum et imaginarium: ut in divitiis supervacuis multisque aliis rebus eiusmodi. [2] Atque hoc sensu ultionem improbant in hominibus non Christiani modo doctores, sed et Philosophi⁹ ut Seneca¹⁰: Inhumanum verbum est et quidem pro iusto receptum ultio, et a contumelia non differt nisi ordine. Qui dolorem regerit tantum excusatius peccat. Imo si Maximo Tyrio¹¹ credimus ὁ τιμωρῶν τοῦ προυπάρξαντος ἀδιϰώτερος, iniquior est qui se ulciscitur eo qui prior nocuit. Musonius¹², id ait cogitare quomodo quis remordeat mordentem, et nocenti noceat, ferae est, non hominis. <Apud Plutarchum¹³ Dion is qui sapientiam Platonicam in actus civiles convertit: τὸ ἀντιτιμωρεῖσϑαι τοῦ προαδιϰεῖν νόμῳ διϰαιότερον ὡρίσϑαι,

1 [et a Cicerone - προσϕέρειν, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Quam homo cum bestiis habet communem] Inde ista Homerica [Ilias iv, 23]: χόλος δέ μιν ἄγριος ᾓρει, illum fera prenderat ira. item [Il. ix, 629]:

ἄγριον ἐν στήϑεσσι ϑέτο μεγαλήτορα ϑυμόν
Efferat ipse animum magnum sibi pectore in alto.

item [Il. ix, 496]:

ἀλλ᾽ Ἀχιλεῦ δάμασον ϑυμὸν μέγαν
Magnum animum sed Achille doma [add. edd. 1642, 1646].

3 [In Arist. Eth. Nic. vi, 1].

4 Fervor] inde σβέσσαι χόλον bilem exstinguere apud Homerum [Il. ix, 678] [add. edd. 1642, 1646].

5 Aut in sensu carentia] Seneca de Ira libro ii, c. 26: His irasci quam stultum est, quae iram nostram nec meruerunt, nec sentiunt. Brasiliani, feri homines, de ferro, ita ut de homine, se vindicant [add. edd. 1642, 1646].

6 Non convenit parti rationali, cuius est imperare affectibus] Vide quae in hanc rem Seneca de Ira libro i, c. 5 [add. edd. 1642, 1646].

7 [rationalis ut talis, ed 1625; rationalis ac socialis qua talis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [agendum nisi quod bonum, ed. 1625; agendum quo noceatur homini alteri, nisi id bonum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Sed et Philosophi] Plato Gorgia. Vide de eo Theodoretum libro xx curationis [add. edd. 1642, 1646].

10 Lib. ii de Ira, c. 32.

11 [Max. Tyr., Diss. xviii. 9].

12 [Stobaeus 19, 16].

13 [Plutarch., Dio 979 A].

[p. 470]

ϕύσει γινόμενον ἀπὸ μιᾶς ἀσϑενείας: ultionem legis arbitrio iustiorem censeri illata iniuria: at si natura spectetur ex eodem animi morbo nasci>¹. [3] Pugnat ergo cum natura hominis in hominem agentis² alieno dolore qua dolor est satiari. Atque adeo quo hominum quisque minus valet rationis usu eo ad vindictam est pronior. Iuvenalis³:

At vindicta bonum vita iucundius ipsa.
Nempe hoc indocti⁴, quorum praecordia nullis
Interdum aut levibus videas flagrantia causis:
Quantulacumque adeo est occasio, sufficit irae.
Chrysippus non dicet idem, nec mite Thaletis
Ingenium, dulcique senex vicinus Hymetto,
Qui partem acceptae saeva inter vincla cicutae
Accusatori nollet dare. Plurima felix
Paulatim vitia atque errores exuit omnes,
Prima docet rectum sapientia: quippe minuti
Semper et infirmi est animi exiguique voluptas
Ultio: continuo sic collige, quod vindicta
Nemo magis gaudet quam foemina⁵.

<Eodem sensu Lactantius⁶: imperiti et insipientes, siquando accipiunt iniuriam, caeco et irrationabili furore ducuntur, et iis, qui sibi nocent vicem retribuere conantur>⁷. [4] Liquet ergo ab homine hominem non recte puniri tantum puniendi causa. quae ergo utilitates rectam faciant poenam videamus.

vi. [1] Pertinet autem huc poenarum partitio quae est apud Platonem in Gorgia⁸ et Taurum philosophum ad eum locum cuius verba Gellius recitat libro v, c. xiv. nam partitiones istae ex fine desumptae sunt, nisi quod cum duos fines Plato posuisset emendationem et exemplum, tertium addidit Taurus τιμωρίαν⁹, quam Clemens Alexandrinus¹⁰ definit,

1 [Apud - nasci, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [natura ex ratione et ob finem agentis, ed. 1625; natura hominis in hominem agentis, edd. 1631. 1632, 1642, 1646].

3 [Iuvenal., Sat. xiii, 180 sqq.].

4 Nempe hoc indocti] Seneca de Ira 1, 13: Atqui iracundissimi infantes senesque et aegri sunt, et invalidum omne, natura querulum est [add. edd. 1642, 1646].

5 Nemo magis gaudet quam femina] Terentius Hecyra [310-12]:

Pueri inter sese quam pro levibus noxiis iras gerunt?
Quapropter? quia enim qui eos gubernat animus infirmum gerunt.
Itidem mulieres sunt ferme, ut pueri, levi sententia.

Ammianus Marcellinus libro xxvii [7, 4] de ira sic loquitur: Hanc esse ulcus animi diuturnum, interdumque perpetuum, prudentes definiunt, nasci ex mentis mollitie consuetum, id asserentes argumento probabili, quod iracundiores sunt incolumibus languidi et feminae maribus et iuvenibus senes et felicibus aerumnosi [add. edd. 1642, 1646].

6 Lib. vi [18, 22] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Eodem - conantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Plato, Gorg. 80].

9 Τιμωρίαν] tria haec νουϑεσίαν, τιμωρίαν, ϰόλασιν, emendationem, satisfactionem, exemplum, etiam Chrysostomus ponit in i ad Corinth. xi, 32 [Homil. xxviii, 2] [add. edd. 1642, 1646].

10 [Clemens Alex., Paedag. i, 8 § 70].

[p. 471]

ϰαϰοῦ ἀνταπόδοσιν εἰς τὸ τοῦ τιμωροῦντος συμϕέρον ἀναϕερομένην mali retributionem quae ad exigentis utilitatem refertur. Aristoteles¹ qui omissa poena exemplari hanc solum speciem cum emendatione ponit, adhiberi eam dicit, τοῦ ποιοῦντος ἕνεϰα ἵνα ἀποπληρωϑῇ, exigentis causa ut ei satisfiat: <Plutarchus² quoque eam non omisit, cum dixit, αἱ ὑπὸ χεῖρα τοῖς τολμωμένοις ἀπαντῶσαι τιμωρίαι ϰαὶ τῶν μελλόντων εἰσὶν ἐπισχέσεις³ ἀδιϰημάτων ϰαὶ μάλιστα τὸ παρηγοροῦν τοὺς πεπονϑότας ἔνεστιν αὐταῖς. Quae facinus statim subsequuntur poenae, non modo in posterum inhibent delinquendi audaciam, sed et iniuria affectos maxime consolantur>⁴, Et haec proprie est quam idem Aristoteles⁵ refert ad διϰαιοσύνην συναλλαϰτιϰὴν, iustitiam quam ipse commutatricem vocat. [2] Sed subtilius ista examinanda sunt. Dicemus ergo in poenis respici aut utilitatem eius qui peccarit, aut eius cuius intererat non peccatum esse, aut indistincte quorumlibet. Ad⁶ horum trium finium primum pertinet poena quae philosophis modo νουϑεσία, modo ϰόλασις, modo παραίνεσις dicitur, <Paulo Iurisconsulto⁷ poena quae constituitur in emendationem, σωϕρονιστύος ἕνεϰα Platoni⁸, Plutarcho⁹ ἰατρεία ψυχῆς animi medicatrix>¹⁰, quae hoc agit ut eum qui peccavit reddat meliorem medendi modo qui est per contraria. Nam quia omnis actio, praesertim vero deliberata ac frequens, quandam gignit sui proclivitatem, quae adulta habitus dicitur, ideo vitiis quam primum fieri potest adimenda est illecebra, quod fieri rectius nequit, quam si dolore quodam subsequente¹¹ saporem amittant dulcedinis. Platonici recitante Apuleio¹²: gravius et acerbius est omni supplicio si noxio impunitas differatur, nec hominum interim animadversione plectatur. <Apud Tacitum¹³ est: corruptus simul et corruptor aeger et flagrans animus

1 Rhet. i. cap. 10.

2 [Plutarch., de Sera num. vind. 548 E].

3 [ἐπισχέστως, in textu ed. 1631, correx. in Erratis].

4 [Plutarchus - consolantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646]

5 [Arist., Eth. Nic. v, 7].

6 [Hic incipit in recent. edd. § vii; nos Grotii divisionem secuti sumus].

7 [L. 20 D. xlviii, 19].

8 [Plato, Leg. xi, 12].

9 [Plutarch., de Sera num. vind. 550 A, 559 F].

10 [Paulo - medicatrix. add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Dolore quodam subsequente] Seneca de ira l. 5 [imo i, 6]: quemadmodum quaedam hastilia detorta, ut corrigamus, adurimus, et adactis cuneis, non ut frangamus, sed ut explicemus, elidimus, sic ingentia [ingenia, ed. 1642] vitia prava, dolore corporis, animique corrigimus. idem de Ira ii, 27: In his erunt boni magistratus, parentesque et iudices, quorum castigatio sic accipienda est, quomodo scalpellum et abstinentia et alia quae profutura torquent [add. edd. 1642, 1646].

12 [Apul., de Platone ii, 17].

13 Ann. iii [54] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 472]

haud levioribus remediis restinguendus¹ est quam libidinibus ardescit>².

vii. [1] Punitionem quae huic fini inservit natura cuivis esse licitam, qui iudicio valeat et eiusmodi generis aut paribus vitiis non teneatur³ ex ea quae verbis fit castigatione apparet.

Amicum castigare ob meritam noxiam,
Immune est facinus, verum in aetate utile⁴.

In verberibus vero et aliis quae coactionis aliquid continent, discrimen inter personas quibus id liceat aut non liceat⁵ non est factum a natura (neque enim potuit, nisi quod ratio parentibus in liberos eius iuris usurpationem pro affectus necessitudine peculiariter commendat) sed a legibus, quae communem illam generis humani propinquitatem vitandarum rixarum ergo ad proximos affectus restrinxerunt, ut videre est tum alibi tum Codice Iustinianeo titulo de emendatione propinquorum⁶ <: quo et illud pertinet Xenophontis⁷ ad milites: εἰ μὲν ἐπ᾽ ἀγαϑῷ ἐϰόλασά τινα, ἀξιῶ ὑπέχειν δίϰην, οἵαν ϰαὶ γονεῖς υἱοῖς ϰαὶ διδάσϰαλοι παισί. ϰαὶ γὰρ ἰατροὶ τέμνουσι ϰαὶ ϰαίουσιν⁸ ἐπ᾽ ἀγαϑῷ. Si quem ut prodessem verberavi, poenam debere me profiteor, qualem parentes filiis, et magistri discipulis. Nam et medici aegrotum suo ipsius bono urunt ac secant. Lactantius libro vi⁹: Iubet Deus ut manus nostras super minores semper habeamus, hoc est ut peccantes eos assiduis verberibus corrigamus, ne amore inutili et indulgentia nimia educentur ad malum et ad vitia nutriantur>¹⁰. [2] Hoc vero puniendi genus ad mortem pertingere non potest, nisi eo modo quem reductivum vocant quo negationes reducuntur ad rerum oppositarum genera. Nam sicut Christus¹¹ dixit melius quibusdam futurum fuisse, id est non tam male, si nati nunquam essent, ita ingeniis insanabilibus melius est, id est minus est malum, emori quam vivere, quando certum est vivendo peiores evasuros. De talibus Seneca¹² loquitur, cum ait interdum ut pereant

1 [restinguendus, edd. 1631, 1642; restingendus, ed. 1632; restringendus, ed. 1646].

2 [Apud - ardescit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Th. 2. 2. qu. 33. 3 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Plaut., Trinum. [23 sq.].

5 Inter personas quibus id liceat] Vide Augustinum Enchiridio cap. 72 [add. edd. 1642, 1646].

6 [C. ix, 15].

7 [Xen., Exped. Cyri v, 8, 18].

8 [ϰαι ϰαίουσιν, omiserunt edd. 1642, 1646].

9 [Lactant., Div. Inst. vi, 19, 8].

10 [: quo - nutriantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Marc. xiv, 21.

12 De Ira cap. 16 [c. 5, edd. 1642, 1646] [libri i].

[p. 473]

interesse pereuntium. Iamblichus¹: ϰαϑάπε´ρ τῷ ὑποπύῳ βἕλτιον τὸ ϰαίεσϑαι τοῦ διαμένειν, οὕτω ϰαὶ τῷ μοχϑηρῷ τὸ τεϑνάναι τοῦ ζῆν. Quomodo suppurato² melius est uri quam sic manere, ita improbo mori quam vivere. <Talem vocat Plutarchus³: ἑτέροις γε πάντως βλαβερὸν, αὑτῷ τε βλαβερώτατον, caeteris noxium quidem, at sibi maxime. Et Galenus cum morte puniri homines dixisset, primum ne vivi noceant, deinde ut alii poenae metu deterreantur, addit: ϰαὶ τρίτον, ἐστὶ ϰαὶ αὐτοἰς ἐϰείνοις ἄμεινον τεϑνάναι διεϕϑαρμένοις οὕτω τὴν ψυχὴν ὡς ἀνίατον ἔχειν τὴν ϰαϰίαν. Tertio et ipsis expedit mori ita corruptis animo ut ad sanitatem perduci nequeant>⁴. [3] Sunt qui hos ipsos esse putant quos Iohannes Apostolus⁵ ait ad mortem peccare⁶. Sed quia fallacia sunt eius rei argumenta, dictat caritas neminem temere habendum pro deplorato, ita ut hoc quidem fine animadversio non nisi raro admodum locum habere possit.

viii. [1] Utilitas eius cuius intererat non peccatum esse⁷ in eo sita est ne post hac tale quid patiatur aut ab eodem aut ab aliis. Gellius⁸ ex Tauro hanc speciem sic describit, cum dignitas auctoritasve eius in quem est peccatum tuenda est, ne praetermissa animadversio contemtum eius pariat et honorem levet. Sed quod de auctoritate laesa dicit idem de libertate cuiusque aut alio iure laeso intelligendum est. <Apud Tacitum⁹ legimus: consuleret securitati iusta ultione>¹⁰. Ne qui laesus est ab eodem malum patiatur tribus modis curari potest: primum si tollatur qui deliquit, deinde si vires nocendi ei adimantur: postremo si malo suo dedoceatur delinquere quod cum emendatione de qua iam egimus coniunctum est. Ne ab aliis laedatur qui laesus est punitione non quavis, sed aperta atque conspicua quae ad exemplum

1 [Iambl., Protrept. ii].

2 [suppurato, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; superato, ed. 1632].

3 [Plutarch., de Sera num. vind. 551 E].

4 [Talem - nequeant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 i Ioh. v, 16.

6 Ad mortem peccare] τοὺς ἀνίατα νοσοῦντας: morbo tentos insanabili hos vocat Chrysostomus ii Corinth. xiii, 9 [Homil. xxix 4]. Iulianus secundo libro de Constantio [Orat. ii p. 89 B]: διττῶν δὲ ὄντων τῶν ἀμαρτημάτων ϰαὶ τῶν μὲν ἀποϕαινόντων ἐλπίδας ἀμείνους, ϰαὶ οὐ πάντῃ τὴν ϑεραπείαν ἀπεστραμμένων, τῶν δε ἀνίατα πλημμελούντων. τούτοις δὲ οἱ νόμοι ϑάνατον λύσιν τῶν ϰαϰῶν ἐπενόησαν, οὐϰ εἰς τὴν ἐϰείνων μᾶλλον, εἰς δε τὴν τῶν ἄλλων ὠϕέλειαν. Cum duo sint delictorum genera, alia quidem quae spem praebent rerum meliorum neque curationem penitus repudiant, alia vero hominum insanabiliter peccantium. huic generi leges mortem malorum exitum reperere, non tam ipsorum quam omnium aliorum bono [add. edd. 1642, 1646].

7 Utilitas eius cuius intererat non peccatum esse] Etiam huius rei in feris imago quaedam. Leo in adulterae poenam consurgit. Plinius historiae naturalis viii, 16 [add. edd. 1642, 1946].

8 [Gell. vii, 14, 9].

9 [Tac., Ann. xiv, 61].

10 [Apud - ultione, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 474]

pertinet obtinetur. [2] Ad hos ergo fines, et intra aequi terminos si dirigatur vindicatio, etiam privata, si ius nudum naturae, id est abductum a legibus divinis humanisque et ab his quae non necessario rei accidunt, respicimus, non est illicita: sive fiat ab ipso qui laesus est, sive ab alio quando hominem ab homine adiuvari naturae est consentaneum. Atque hoc sensu admitti potest quod Cicero¹ cum ius naturae esse dixisset id quod nobis non opinio sed innata vis affert, inter eius exempla collocat vindicationem quam gratiae opponit: ac ne quis ambigeret quantum eo nomine vellet intelligi, vindicationem definit, per quam vim ac contumeliam defendendo aut ulciscendo propulsamus a nobis ac nostris qui nobis cari esse debent, et per quam peccata punimus. <Mithridates in oratione quam ex Trogo exscripsit Iustinus²: Adversus latronem si nequeant pro salute, pro ultione tamen sua omnes ferrum stringere. Hoc ipsum ἀμύνης νόμον vocat in vita Arati Plutarchus³>⁴. [3] Hoc naturali iure⁵ defendens se Samson adversus Palaestinos insontem se testatur fore si Palaestinos qui se malo affecerant malo vicissim afficeret⁶: Et post peractam ultionem eadem se tuetur ratione, dicens se ipsis fecisse quod ipsi sibi fecissent priores. Plataeenses apud Thucydidem⁷, ὀρϑῶς ἐτιμωρησάμεϑα ϰατὰ τὸν πᾶσι νόμον ϰαϑεστῶτα τὸν ἐπιόντα πολέμιον ὅσιον εἰναι ἀμύνεσϑαι, merito eos ulti sumus, iure apud omnes recepto ut hostilia patrantem ulcisci liceat. Demosthenes oratione adversus Aristocratem⁸ communem ait esse legem inter homines ut eum qui nostra vi rapiat ulcisci nobis fas sit. Et Iugurtha apud Sallustium⁹ cum dixisset Adherbalem vitae suae esse insidiatum, addit Populum Romanum neque pro bono neque pro recto facturum si ab iure gentium se prohibuerit: id est ab ultione. <Aristides¹⁰ orator et a poetis et a

1 De invent. ii [22, 65].

2 Libro xxxviii [4, 2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Plutarch. Aratus 1048 D].

4 [Mithridates - Plutarchus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646[.

5 Hoc naturali iure] ϕόνον ϕόνῳ λελύσϑαι: Romulus de Tatio occiso a Laurentibus, caedem caede pensatam, apud Plutarchum [Romul. c. 23]. idem Plutarchus [Arat. 1048 D] de Mantineensibus male tractatis ab Achaeis: ϰαὶ ταῦτα μὲν ἔσχε τὸν τῆς ἀμύνης νόμον: et haec quidem ultionis aequitatem in se habebant. Belisarius apud Procopium Vandalicorum i [16]: ϕύσει γὰρ πρόσεστι τοῖς ἀδιϰουμένοις ἡ πρὸς τοὺς βιαζομένους ἔχϑρα: naturalis enim est laesi hominis in eum qui vim intulit inimicitia [add. edd. 1642, 1646].

6 [Iudic. xv, 3].

7 [Thuc. iii, 56].

8 [Demosth., Or. in Aristocr. 61].

9 [Sallust., Bellum Iug. xxii, 4].

10 Orat. pro quatuor. [p. 259] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 475]

legum auctoribus et a proverbiis et ab oratoribus, ab omnibus denique hoc ait probari, ἀμύνεσϑαι τοὺς ὑπάρξαντας, ultionem sumi de his qui iniuriam facere aggressi sunt>¹. Maccabaeos laudat Ambrosius²³ quod etiam Sabbato ulti sunt innocentium necem fratrum suorum⁴. Idem⁵ adversus Iudaeos incensam a Christianis basilicam graviter querentes disputans, sic ait: Ac certe si iure gentium agerem, dicerem quantas basilicas Iudaei tempore imperii Iuliani incenderint: ubi ius gentium vocat par pari referre⁶. Nec aliter apud Tacitum⁷ Civilis: Egregium pretium laboris cepi necem fratris et vincula mea, et saevissimas huius exercitus voces quibus ad supplicium petitus, iure gentium poenas reposco. [4] Sed quia in rebus nostris et nostrorum affectu corrumpimur, ideo simul multae familiae in unum locum convenerunt, iudices constituti, et his solis data potestas vindicandi laesos, ademta caeteris quam natura indulserat libertate. Lucretius⁸:

Acrius ex ira quod enim se quisque parabat
Ulcisci, quam nunc concessum est legibus aequis,
Hanc ob rem est homines pertaesum vi colere aevum.

<Demosthenes in Cononem⁹ προεώραται ἐν τοῖς νόμοις εἶναι τούτων ἑϰάστου τὴν δίϰην, μὴ τῇ τοῦ προστυχόντος ὁρμῇ μηδὲ βουλήσει ταῦτα ϰρίνεσϑαι. placuit de omnibus his iniuriis ex legibus iudicium exerceri, non autem ex cuiusque impetu atque arbitrio¹⁰>¹¹.

1 [Aristides - sunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Ambrosius] Eundem vide oratione contra Symmachum [add. edd. 1642, 1646].

3 De Off. l. i. c. 49 [§ 196].

4 Ulti sunt innocentium necem fratrum suorum] Vide Iosephum Antiquae historiae xiii, 1, de vindicata Iohannis morte [add. edd. 1642, 1646].

5 Ep. 29.

6 Ius gentium vocat par pari referre] Sic et Livius libro i [14, 1], cum Laurentes iure gentium agerent [add. edd. 1642, 1646].

7 Hist. iv [32].

8 [Lucret. v, 1148-1150].

9 [Demosth., adv. Cononem 19].

10 Ex legibus iudicium exerceri, non autem ex cuiusque impetu atque arbitrio] Tyndareus adversus Orestem sic declamat in Euripidis Oreste [491-511]:

πρὸς τόν δ᾽ ἀγών τις ἦϰε τῆς σοϕίας περί;
εἰ τὰ ϰαλὰ πᾶσι ϕανερὰ, ϰαὶ τὰ μὴ ϰαλὰ,
τούτου τίς ἀνδρῶν γένετ᾽ ἀσυνετώτερος;
ὅστις τὸ μὲν δίϰαιον οὐϰ ἐσϰέψατο,
οὐδ᾽ ἡλϑεν ἐπὶ τὸν ϰοινὸν ἑλλήνων νόμον.
ἐπεὶ γὰρ ἐξέπνευσεν Ἀγαμέμνων βίον
πληγεὶς ϑυγατρὸς τῆς ἐμῆς ὑπὲρ ϰάρα
(αἴσχιστον ἔργον, οὐ γὰρ αἰνέσω ποτὲ)
χρῆν αὐτὸν ἐπιϑεῖναι μὲν αἵματος δίϰην
ὁσίαν, διώϰοντ᾽ ἐϰβαλεῖν τε δωμάτων
μητέρα, τὸ σῶϕρον τ᾽ ἔλαβεν ἂν τῆς συμϕορῶς,
ϰαὶ τοῦ νόμου τ᾽ ἂν εἴχετ᾽ εὐσεβής τ᾽ ἂν ἡν.
νῦν δ᾽ εἰς τὸν αὐτὸν δαίμον᾽ ἡλϑε μητέρι.
ϰαϰὴν γὰρ αὐτὴν ἐνδίϰως ἡγούμενος,
αὐτὸς ϰαϰίων γένετο μητέρὰ ϰτανὼν.
ἐρήσομαι δὲ Μενέλεως τοσὸν δέ σε.
εἰ τόνδ᾽ ἀποϰτείνειεν ὁμόλεϰτρος γυνὴ,
χ᾽ ὁ τοῦδε παῖς αὖ μητέρ᾽ ἀνταποϰτενεῖ.
ϰἄπειϑ᾽ ὀ ϰείνου γενόμενος ϕόνον ϕόνῳ
λύσει, πέρας δὲ ποῖ ϰαϰῶν προβήσεται;
Huic me iubes certare de sapientia?
Quae pulchra quaeque foeda si cunctis patent,
Isto homine tandem quis fuit dementior,
Qui nec quod aequum est mente pervidit sua,
Nec quod per omnem Graeciam leges iubent?
Namque ubi Agamemno spiritum efflarat suum,
Transverberatus a mea nata caput,
(Quod turpe facinus absit ut dicto probem)
Tunc ille rite debuit matrem ream
Peragere caedis e lare eiectam suo.
Ita temperate pertulisset miseriam,
Poenas petisset iure, servasset pium.
Nunc subiit illum, quod prius matrem, nefas.
Illam malam vocat ille, non iniuria:
Sed peior illa est ipse, dum matrem necat.
Menelaë, si permittis, hoc te interrogo:
Irata si uxor coniugem occidit suum,
Hanc ultor ipse filius tradet neci,
Et rursus illo genitus hanc caedem nova
Caede expiabit, fine quo stabunt mala?

Quae postrema plena prudentiae materiam disserendi et philosophis et oratoribus praebuerunt. Maximus Tyrius in dissertatione an referenda iniuria [xviii, 6]: εἰ γὰρ ὁ ἀδιϰηϑεὶς ἀμύνεται, ἀεὶ μεταβαίνει τὸ ϰαϰὸν ἀπ᾽ ἄλλου πρὸς ἄλλον ϰαὶ μεταπηδᾷ ϰαὶ διαδέξεται ἀδιϰία ἀδιϰίαν. εἰ γὰρ τῷ αὐτῷ τούτῳ διϰαίῳ τῷ παϑόντι συγχωρεῖς ἐπεξιέναι εἰς τὸν ἀδιϰήσαντα, ἐπαναχωρεῖ αὖϑις ἀπ᾽ ἐϰείνου πρὸς τὸν αὐτὸν ἡ τιμωρία. τὸ γὰρ δίϰαιον ἐπ᾽ ἀμϕοῖν ἴσον. ὦ ζεῦ ϰαὶ οἶον πεποίηϰας, διϰαιοσύνην ἐξ ἀδιϰημάτων; ϰαὶ ποῖ βαδιεῖται τὸ ϰαϰὸν ϰαὶ ποῦ στήσεται; Nam si is qui passus est iniuriam, ultionem sumet, transibit malum ab hoc ad illum velut saltu quodam, et iniustitiae iniustitia succedet. quippe si hoc iure posito concedis ei qui malum pertulit, vindicare in eum qui fecit, sequitur ut rursus ab hoc ad illum se referat ultio, est enim iustum, par utrique parti. Si id ita est, quid nobis fecisti Iupiter, iustitiam ex iniuriis conflatam? et quo procedet, ubi vero stabit hoc malum? Aristides oratione de Pace [p. 78]; τίς γὰρ τῶν ἑλλήνων λειϕϑήσεται, εἰ διὰ τοὺς προτέρους ἀπολωλοϰότας, οἱ μετ᾽ αὐτοὺς ἀεὶ ταυτὸ τοῦτο πείσονται; quis enim Graecorum erit reliquus, si propter eos qui iam periere superstites, alii perpetuo idem malorum ferent? Habet idem Aristides sensum similem in Leuctrica secunda [add. edd. 1642, 1646].

11 [Demosthenes - arbitrio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 476]

Quintilianus¹: iniuriae compensatio non solum iuri inimica, sed paci: est enim lex, forum, iudex, nisi quem iure vindicari pudet. Imperatores Honorius et Theodosius²: idcirco iudiciorum vigor iurisque publici tutela in medio constituta, ne quisquam sibi ipsi permittere valeat ultionem. Rex Theodoricus³: hinc est quod legum reperta est sacra reverentia, ut nihil manu, nihil proprio ageretur impulsu. [5] Manet tamen vetus naturalis libertas, primum in locis ubi iudicia sunt nulla, ut in mari. Quo forte referri potest, quod Caius Caesar privatus adhuc piratas a quibus captus fuerat classe tumultuaria persecutus est, ipsorumque naves partim fugavit, partim mersit, et cum proconsul negligeret animadvertere in captos piratas, ipse eos in mare reversus cruci suffixit⁴. Idem locum habebit in locis desertis, aut ubi

1 [Quintil., Declam. xiii, 11].

2 L. Nulli C. de Iudaeis [l. 14 C. 1, 9].

3 Cass. Ep. 10 lib. iv.

4 Vel. Pat. l. ii [42], et Plut. in Caes. [708].

[p. 477]

Nomadum more vivitur. Sic apud Umbricos¹ narrat Nicolaus Damascenus² sibi quemque fuisse ultorem: quod et apud Moschos hodie impune fit, post tempus aliquod aditi iudicis. Nec aliunde origo singularium certaminum quae ante Christianismum Germanicis nationibus³ usitata, alicubi necdum satis desueta sunt. ideo apud Velleium Paterculum⁴ mirantur Germani, cum Romanae iurisdictionis formam conspicerent, quod iniurias iustitia finiret, quod solita armis discerni iure terminarentur. [6] Lex Hebraea⁵ propinquo occisi permittit ut extra asyli loca homicidam interficiat: recteque notant interpretes Hebraei talionem pro mortuo manu exigi posse; pro se, ut puta in vulnere, non nisi per iudicem, quia scilicet difficilior est moderatio ubi proprius dolor accedit⁶. <Parem morem privatim vindicandae caedis apud vetustissimos Graecos fuisse apparet ex Theoclymeni verbis quae apud Homerum sunt Odysseae ο⁷>⁸. Sed maxime frequentia sunt huius moris exempla inter eos qui communem iudicem non habent. hinc iusta bella definiri solent, Augustino⁹ teste, quae ulciscuntur iniurias: Et Plato¹⁰ bellicum certamen probat, μέχρις οὗ ἂν οἱ αἴτιοι ἀναγϰασϑῶσιν ὑπὸ τῶν ἀναιτίων ἀλγούντων δοῦναι δίϰην, donec qui in culpa fuerint cogantur innocentibus dolore affectis poenas pendere.

ix. [1] Utilitas indistincte quorumlibet, qui finis erat tertius, easdem habet partes quas illa quae ad laesum pertinet. Nam aut hoc agitur, ne qui uni nocuit aliis noceat, quod fit eum tollendo aut debilitando, sive constringendo ita ut nocere nequeat, aut emendando: aut ne alii impunitate illecti aliis quibusvis molesti sint¹¹, quod ex suppliciis

1 Sic apud Umbricos] An Umbros in Italia significatos voluit? Apud Afrorum multos idem moris fuisse testis est Leo Afer lib. ii. C. de Tefechis et capite de Teiieuta et alibi [add. edd. 1642, 1646].

2 Apud Stob. de legibus [10, 70].

3 Germanicis nationibus] Gotthos suos corrigens rex Theudericus apud Cassiodorum iii, 23: Remove consuetudines abominanter inolitas. verbis ibi potius non armis res tractetur. et 24: Cur ad monomachiam recurritis? quid opus est homini lingua, si causam manus agit armata? Trachonitis in oriente; νόμος πάντα τρόπον ἐπεξιέναι τοὺς τῶν οἰϰείων ϕονεῖς. Mos omnibus modis ultionem sumere propinquorum homicidis [Ioseph., Antiq. Iud. xvi, 9, 1] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Lib. ii [118].

5 [Num. xxxv, 19].

6 Sen. i. de Clem. 203 [imo 20].

7 [Hom., Od. xv, 272 sqq.].

8 [Parem - Odysseae ο, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 L. vi, q. 10. super Iob [in Heptat. vi, 10].

10 L. de Rep. 14. [imo v, 16].

11 Ne alii impunitate illecti aliis quibusvis molesti sint] Polybius leones ob hominem appetitum crucifixos vidit, quia caeteri metu poenae similis absterrerentur eadem noxa. Plinius lib. viii, c. 16 [add. edd. 1642, 1646].

[p. 478]

conspicuis obtinetur, quae Graeci παραδείγματα, Latini exempla vocant <: quae ideo adhibentur, ut unius poena metus sit multorum, ut poenae genere deterreri caeteri possint, ut leges¹ loquuntur, ἵνα ἄλλοι πρόνοιαν ποιῶνται ϰαὶ ϕοβῶνται ut Demosthenes²>³. [2] Huius quoque iuris potestas naturaliter penes unumquemque est. Sic Plutarchus⁴⁵ virum bonum ait a natura magistratum designari, et quidem perpetuum: nam ipsa naturae lege ei principatum deferri qui agat iusta. Sic sapientem nunquam esse privatum Nasicae exemplo probat Tullius⁶, et Lollium non unius anni consulem Horatius⁷ vocat: et Euripides Iphigenia in Aulide⁸:

Mente qui prudente pollet is magistratum gerit.

Quae tamen in republica intelligenda sunt quatenus eius leges id ferunt. [3] De hoc naturali iure ita loquitur Democritus⁹: ipsius enim verba quia notabilia sunt adferam. Primum de iure bestias interficiendi sic illi videtur: ϰατὰ δὲ ζώων ϕόνου ϰαὶ μὴ ϕόνου ὧδε ἔχει· τὰ ἀδιϰέοντα ϰαὶ χέλοντα ἀδιϰεῖν ἀϑῶος ὁ ϰτείνων, ϰαὶ πρὸς εὖ ἔστ᾽ οὖν τοῦτο ἔρδειν μᾶλλον ἢ μὴ. De occidendis aut non occidendis animantibus ita se res habet: quae iniuriam faciunt aut facere volunt quisquis occiderit purus est,

1 L. Quoniam C. ad L. Faviam [l. 7 C. ix, 20], l. 1. C. ad L. Iul. rep. [l. 1 C. ix, 27] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Demosth., in Neaeram 77].

3 [: quae - Demosthenes, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Plutarchus] idem Pelopida [290 C]: ὁ γὰρ πρῶτος, ὡς ἔοιϰε ϰαὶ ϰυριώτατος νόμος τῷ σώζεσϑαι δεομένῳ τὸν σώζειν δυνάμενον ἄρχοντα ϰατὰ φύσιν ἀποδίδωσι. Prima eademque antiquissima lex eum qui servare potest ei qui salute opus habet naturaliter magistratum designat. Et Philopaemene [363 A]: τοὺς άαυτοῦ πολίτας ἀναλαβὼν οὔτε νόμον, οὔτε χειροτονίαν περιμείναντας, ἀλλ᾽ ὠς διὰ παντὸς ἄρχοντι τῷ ϰρείττονι ϰατὰ ϕύσιν ὲπομένους: Suscepit cives suos qui neque legum neque suffragiorum tempus exspectaverant: sed ipsum sequebantur, naturae lege quae semper potiorem vult imperare deterioribus. Similia apud eum habes fine vitae T. Flaminii [382 E, F]. Scriptor de causis corruptae eloquentiae [Tacitus, Dial. 36], de oratoribus agens: Hi ne privati quidem sine potestate erant, cum et populum et senatum consilio et auctoritate regerent. Chrysostomus ii ad Corinthios vii, 13 [Homil. xv, 3], de Mose: ϰαὶ πρὸ τῆς χειραγωγίας δημαγωγὸς ἧν διὰ τῶν ἔργων. διὸ ϰαὶ σφόδρα ἀνοήτως ἔλεγε πρὸς αὐτὸν ὁ Ἑβραῖος ἐϰεῖνος. τίς σε ϰατέστησεν ἄρχοντα ϰαὶ διϰαστὴν ἐφ᾽ ἡμᾶς, τί λέγεις: τὰ ἔργα ὁρᾷς ϰαὶ περὶ τῆς προσηγορίας ἀμφιβάλλεις, ὥσπερ ἂν εἴ τις ἴδοι τέμνοντα τὸν ἰατρὸν ἄριστα ϰαὶ τῷ πεπονηϰότι μέλει τοῦ σῶματος βοηϑοῦντα, λέγοι, τίς σε ϰατέστησεν ἰατρὸν ϰαὶ τέμνεὶν ἐϰέλευσεν; ἡ τέχνη, ὦ βέλτιστε, ϰαὶ ἡ νόσος ἡ σή οὕτω ϰαὶ τοῦτον ἡ ἐπιστήμη τοιοῦτον ἐποίησε. ϰαὶ γὰρ τέχνη τὸ ἄρχειν ἐστὶν, οὐϰ ἀξίωμα μόνον ϰαὶ τέχνη τεχνῶν πασῶν ἀνωτέρα. Etiam antequam manu populum educeret, dux erat ipsis factis. Valde igitur stulte Hebraeus ille ei dixit: Quis te constituit nobis principem ac iudicem? quid dicis? Facta vides, et de nomine facis controversiam, velut si quis medicum videat optime secantem ac sic opitulantem aegro corporis membro, deinde ei dicat, quis te constituit medicum, quis secare praecepit? Ars, mi bone vir, et morbus tuus. sic et Mosem sua peritia talem fecit. nam et imperare, non dignitas tantum est, sed et ars, et quidem artium omnium sublimissima. tractat idem scriptor hoc ipsum argumentum ad Eph. iii, in fine [Homil. vii, 4]: ἡ ἀδιϰία ἡ σὴ ϰαὶ ἡ ὠμότης ϕησὶν, αὕτη με ϰατέστησεν ἄρχοντα ϰαὶ διϰαστήν· Tua, inquit, iniustitia, tua feritas me constituit principem et iudicem [add. edd. 1642, 1646].

5 Praec. pol. [817 E, F].

6 [Cic., Tusc. Quaest., iv, 23, 51].

7 [Horat., Od. iv, 9, 39].

8 [Eurip., Iphig. Aul. 374].

9 [Apud Stobaeum 44, 16-17].

[p. 479]

adeo quidem ut hoc fecisse quam non fecisse sit rectius. Et mox, ϰτείνειν χρὴ τὰ πημαίνοντα παρὰ δίϰην πάντα περὶ παντὸς, ea quae iniuste nobis nocent omnino et omnia fas occidere. <Et certe non improbabile est hoc more vixisse viros probos ante diluvium¹, antequam Deus suam voluntatem de vertendis in hominum alimenta animantibus caeteris prodidisset>². Rursus: ὅϰως περὶ ϰιναδίων τε ϰαὶ ἑρπετέων γεγράϕαται τῶν πολεμίων, οὕτω ϰαὶ ϰατ᾽ ἀνϑρώπων δοϰεῖ μοι χρεὼν εἶναι σϰοπεῖν. Quae vero de vulpibus et de inimicis serpentibus scripsimus, eadem in hominibus facienda videntur. Tum vero subiungit: ϰιξάλλην ϰαὶ λῃστὴν πάντα ϰτείνων τις ἀϑῶος ἂν εἴη ϰαὶ αὐτοχειρίᾳ ϰαὶ ϰελεύων ϰαὶ ψήϕῳ. Furem et latronem qui quocumque modo occiderit, sive manu, sive iussu, sive suffragio, innocens est. Ad quos locos respexisse mihi videtur Seneca³ cum ait: cum cervices noxio praecidi imperabo, eo vultu animoque ero quo serpentes et animalia venenata percutio⁴. Et alibi⁵: ne viperas quidem et natrices et si qua morsu aut ictu nocent affligeremus, si ut reliqua mansuefacere possemus, aut efficere ne nobis aliisque periculo essent. Ergo ne homini quidem

1 Ante diluvium] Aliquos et postea moris primaevi memores. ita Dicaearchus et alii quos testes citat Hieronymus contra Iovinianum [ii, 13] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Et - prodidisset, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 L. ii de Ira [imo i, 16, 5].

4 Quo serpentes et animalia venenata percutio] ϰαϑάπερ οὖν ἔχεις ϰαὶ σϰορπίους [ϰαὶ] ὅσα ἰοβόλα πρὶν δαϰεῖν ἢ τρῶσαι ϰαὶ συνόλως ὁρμῆσαι ϑεασάμενοι μόνον χωρὶς ὑπερϑέσεως ϰτείνομεν, προϕυλαττόμενοι διὰ τἢν ἐνυπάρχουσαν ἐν αὐτοῖς ϰαϰίαν, τὸ μηδὲν παϑεῖν. τὸν αὐτὸν τρόπον ϰαὶ ἀνϑρώπους ἄξιον τιμωρεῖσϑαι, οἳ ϕύσεως ἐπιλαχόντες ἡμέρου διὰ τὴν ϰοινωνίας αἰτίαν λογιϰὴν πηγὴν, ἐπιτηδεύσει πρὸς ϑηρίων ἀτιϑάσσων ἀγριότητας μεταβάλλουσι, ἐν ἡδονῇ ϰαὶ ὠϕελείᾳ τιϑέμενοι τὸ ϰαϰῶς ποιεῖν ὄσους ἂν δύνωνται. Sicut ergo viperas et scorpios et quae alia veneno nocent priusquam aut mordeant, aut vulnerent, aut ullum in nos impetum faciant, statim sine mora occidimus, praecaventes ne quid patiamur mali ab ea quae in ipsis est malignitate [malitate vitio typothetae, edd. 1642, 1646], eundem ad modum et homines puniri par est, qui naturam nacti mansuetam propter fontem rationis quae ad societatem trahit, institutis in ferarum saevitiam transeunt, utilitatique ac voluptati habent nocere quam possunt plurimis. Haec Philo de specialibus legibus ii [§ 18]. Claudius Neapolitanus apud Porphyrium libro 1 de non esu animalium [§ 14]: οὐϰ ἔστι γὰρ ὅστις ἰδὼν ὄϕιν οὐϰ ἔϰτεινε δυνάμενος, ὡς μήτ᾽ αὐτὸς δηχϑεὶη μήτ᾽ ἄλλος ἁπλῶς ἄνϑρωπος. nemo est qui serpentem sibi conspectum, si possit, non occidat, ne aut ipse ab eo vulneretur, aut alius. Vide, si vacat, et sequentia. ibidem non multo post [§ 20]: ὄϕιν ϰαὶ σϰορπίον, ϰἂν μὴ ἐπίωσιν ἡμῖν, ϰτείνομεν, ἵνα μηδ᾽ ἄλλος πρὸς αὐτῶν τι πάϑῃ, τῷ ϰοινῷ γένει τῶν ἀνϑρώπων ἀμυνόμενοι. Serpentem et scorpium, etiamsi ipsi ab iis non impetamur, occidimus, ne cui noceant alii, et vindictam hanc praestamus humano generi. Porphyrius ipse libro ii [§ 22]: ὥσπερ γὰρ οἰϰειότητος οὔσης ἡμῖν πρὸς τοὺς ἀνϑρώπους τοὺς ϰαϰοποιοὺς ϰαὶ ϰαϑάπερ ὑπό τινος πνοῆς ἰδίας ϕύσεως ϰαὶ μοχϑηρίας ϕερομένους πρὸς τὸ βλάπτειν τὸν ἐντυγχάνοντα, ἀναιρεῖν ἡγούμεϑα δεῖν ϰαὶ ϰολάζειν ἅπαντας, οὕτως ϰαὶ τῶν ἀλόγων ζώων τὰ ἄδιϰα τὴν ϕύσιν ϰαὶ ϰαϰοποιὰ, πρός τε τὸ βλάπτειν ὡρμημένα τῇ ϕύσει τοὺς ἐμπελάζοντας, ἀναιρεῖν ἴσως προσήϰει: Sicut enim, quanquam societas nobis quaedam est cum hominibus malis etiam qui suopte ingenio ac malitia veluti vento vehemente aguntur, ut cuivis sine discrimine noceant, tamen cos omnes recte a nobis puniri censemus, ita et mutorum animantium ea quae sui natura sunt iniusta et nocere amantia, quaeque impetu ingenii sui feruntur in obvii cuiusque pernitiem, occidere ratione non caret [add. edd. 1642, 1646]. Et hoc est quod vult Pythagoras apud Ovidium Metam. xv [108 sq.], Nostrumque petentia letum Corpora missa neci salva pietate fatemur. [Et hoc - fatemur, add. ed. 1646].

5 [Sen., de Ira ii, 31, 8].

[p. 480]

nocebimus quia peccavit sed ne peccet. [4] Sed cum et facti inquisitio saepe magnam diligentiam et poenae aestimatio multum prudentiae et aequitatis desideret, ne dum quisque de se nimium praesumeret¹, aliis non cedentibus, rixae orirentur, eo placuit hominum iustis communitatibus eos deligere quos optimos ac prudentissimos putarent, aut fore sperarent. Idem Democritus²: οὐϰ ἂν ἐϰώλυον οἱ νόμοι ζῆν ἕϰαστον ϰατ᾽ ἰδίαν ἐξουσίαν, εἰ μὴ ἔτερος ἔτερον ἐλυμαίνετο. Φϑόνος γὰρ στάσιος ἀρχὴν ἀπεργάζετο. Non prohibuissent utique leges suo quemque arbitrio vivere, nisi alter alterum offensum iisset. Invidia enim seditioni molitur exordium. [5] Sed sicut in ultione factum modo diximus, ita et in hac ad exemplum punitione manent vestigia ac reliquiae prisci iuris in iis locis atque inter eas personas quae certis iudiciis non subsunt: ac praeterea in quibusdam casibus exceptis. Sic Hebraeorum moribus³: Hebraeus a Deo et Dei lege deficiens aut ducem se ad falsos cultus praebens illico a quovis homine poterat interfici⁴. Iudicium zeli⁵ id vocant Hebraei quod a Phinea⁶ primo exercitum aiunt, et inde abiisse in morem. Sic Iudaeum quendam Graecis se ritibus polluentem occidit Mathatias⁷. Sic trecenti alii Iudaei a popularibus suis occisi referuntur libro qui vulgo dicitur Maccabaeorum tertius. Nec alio obtentu instituta lapidatio in Stephanum⁸, et coniuratio in Paulum⁹: multaque alia exempla eiuscemodi exstant et apud Philonem¹⁰, et apud Iosephum. [6] Tum vero apud multos populos et dominis in servos, et parentibus in liberos mansit ius puniendi plenum etiam ad mortem usque. <Sic Spartae Ephoris licuit civem occidere extra iudicium>¹¹. Et ex his quidem quae diximus quale sit circa

1 [de nimium se praesumeret, ed. 1625; de se nimium praesumeret, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Apud Stobaeum 38, 57].

3 Deut. xiii, 9 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Illico a quovis homine poterat interfici] Adde locum Iosephi xii, 8 [Ant. Iud. xii, 6, 2]. Mosem Maimoniden ad xiii articulos, et Directoris libro iii, c. 41 [add. edd. 1642, 1646].

5 Iudicium zeli] Vide 1 Maccab. ii, 24, 26 [add. edd. 1642, 1646].

6 Num. xxv [7 sqq.] [xx, ed. 1625].

7 Macc. ii [imo i, ii, 25].

8 Actor. vii, 57 [vi, ed. 1646].

9 Act. xxiii, 13.

10 Apud Philonem] Cuius et hoc in libro de sacrificantibus [§ 11]: ϰολαστέον ὡς δήμιον ϰαὶ ϰοινὸν ἐχϑρὸν ὄντα, ὀλίγα ϕροντίσαντας οἰϰειότητος, ϰαὶ τὰς παραινέσεις αὐτοῦ διαγγελτέον πᾶσι τοῖς εὐσεβείας ἐρασταῖς οἲ ἀνυπερϑήτῳ τάχει ταῖς ϰατ᾽ ἀνδρὸς ἀνοσίου ἐπιδραμοῦνται τιμωρίαις, ϰρίνοντες εὐαγὲς τὸ ϰατ᾽ αὐτοῦ ϕονᾷν. Puniendus talis ut hostis publicus omnium, spreta qualicunque cum eo necessitudine, eiusque suasiones vulgandae omnibus pietatem amantibus, ut sine mora accurrant undique ad expetendum de viro impio supplicium, firme credentes sanctam esse rem eiusmodi hominis interficiendi appetitum [add. edd. 1642, 1646]. Et alter locus non minus insignis circa finem Monarchia [1 § 7]. [Et alter - Monarchia, add. ed. 1646].

11 [Sic - iudicium, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 481]

poenas ius naturae, et quo usque manserit intelligi potest.

x. [1] Nunc illud videndum est num lex Euangelica libertatem illam arctius circumscripserit. Certe ut alibi¹ diximus, non mirum est, quaedam quae natura et per leges civiles licent vetari lege divina, eaque perfectissima et praemium promittente natura humana maius, ad quod consequendum non immerito virtutes requiruntur quae sola naturae praecepta excedant. Castigationes² quae neque infamiam, neque damnum permanens relinquunt, et pro aetatis aut alterius qualitatis ratione sunt necessariae, si ab iis fiant quibus leges humanae id permittunt puta a parentibus, tutoribus, dominis, magistris, nihil habere quod cum praeceptis Euangelicis repugnet, ex ipsa rei natura satis intelligi datur. Sunt enim haec remedia animorum non minus innocentia quam pharmaca sensui ingrata. [2] De ultione aliter sentiendum est. Nam quatenus duntaxat animum dolentis exsatiat illicitam esse etiam naturaliter, tantum abest ut Euangelio conveniat, supra³ ostendimus. Lex vero Hebraea non modo vetat odium asservari in proximum, id est popularem, Lev. xix, 17, sed et communia quaedam beneficia talibus inimicis impendi praecipit, Exod. xxiii, 4, 5. Quare proximi nomine ad omnes homines prolato per Euangelium, patet a nobis requiri, non modo ne noceamus inimicis, verum etiam ut benefaciamus, quod et diserte imperatur: Matth. v, 44. Lex tamen Hebraeis graviores iniurias permittebat ulcisci, non manu, sed adito⁴ iudice. At Christus idem nobis non permittit quod apparet ex illa oppositione: Audistis dictum fuisse, oculum pro oculo: et mox: Ego vero dico vobis. Quanquam enim quae sequuntur de arcenda iniuria proprie agunt, et hanc quoque licentiam aliquatenus saltem restringunt, multo tamen magis ultionem improbare censenda sunt, quia veterem permissionem ut imperfectiori tempori congruentem⁵ reiiciunt: <οὐϰ ἀδίϰον τῆς διϰαίας ἀμύνης οὔσης, ἀλλὰ ϰρείττονος τὴς ἀνεξιϰαϰίἀς, non quod iniqua sit iusta

1 [L. ii C. i § x, 1].

2 Castigationes] servorum filiorumque peccata non coercere, peccatum est. Lactantius de Ira Dei c. 18. ubi plura ad hanc rem [add. edd. 1642, 1646].

3 [§ v].

4 [adito, edd. 1625, 1631; addito, edd. 1632, 1642, 1646].

5 Ut imperfectiori tempori congruentem] oculum pro oculo, quae, si dici potest, iniustorum iustitia est. Augustinus in expositione Psalmi cviii, citatus C. sed differentiae 23, quaet. 3 [c. 1 Causa xxiii qu. 3] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 482]

ultio, sed quod ei praestet patientia, ut est in constitutionibus Clementis libro vii, c. xxiii¹>². [3] qua de re sic loquitur Tertullianus³. Novam plane patientiam docet Christus, etiam vicem iniuriae prohibens permissam a Creatore oculum exigente pro oculo et dentem pro dente, contra ipse alteram amplius maxillam offerri iubens, et super tunicam pallio quoque cedi. Plane haec⁴ Christus adiecerit ut supplementa consentanea disciplinae Creatoris. Atque adeo hoc statim renunciandum est an disciplinae patientia praedicetur penes Creatorem. Sic per Zachariam praecepit⁵ ne unusquisque malitiam fratris sui meminerit, sed nec proximi. Nam et rursus: Malitiam, inquit, proximi sui unusquisque ne recogitet. Multo magis patientiam indixit iniuriae, qui indixit oblivionem. Sed et quum dicit, mihi vindictam et ego vindicabo, proinde patientiam docet vindictae exspectatricem. In quantum ergo non capit, ut idem videatur et dentem pro dente, oculum pro oculo, in vicem iniuriae exigere, qui non modo vicem, sed etiam ultionem, etiam recordationem et recognitationem iniuriae prohibet, in tantum aperitur nobis quomodo oculum pro oculo, et dentem pro dente censuerit, non ad secundam iniuriam talionis permittendam, quam prohibuerat interdicta ultione, sed ad primam coercendam quam prohibuerat opposita talione⁶, ut unusquisque respiciens licentiam secundae iniuriae a prima semetipsum contineret. Facilius enim vim comprimi

1 [Constitut. Apost. vi, 23].

2 [οὐϰ - xxiii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Tertullianus] Adversus Marcionem iv [16]. idem libro de patientia [6]: Christus gratiam legi superducens ampliandae adimplendaeque legi adiutricem suam patientiam praefecit, quod ea sola ad iustitiae doctrinam retro defuisset. Chrysostomus ad Ephesios cap. iv, 13 [imo 31, Homil. xvi, 3]: διὰ τοῦτο ὀϕϑαλμὸν ἀντὶ ὀϕϑαλμοῦ ϰαὶ ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος, ἴνα τὰς ἐϰείνου δήσῃ χεῖρας, οὐχ ἴνα τὰς σὰς ἀντεξαγάγῃ, οὐχ ἴνα τῶν σῶν ὀϕϑαλμῶν ἀπείρξῃ τὴν βλάβην μόνον, ἀλλ᾽ ἴνα ϰαὶ τοὺς ἐϰείνου διατηρήσῃ σώους. ἀλλ᾽ ὅπερ ἐζήτουν, τίνος ἕνεϰεν συγϰεχωρημένης ἀμύνης, ἐνεϰαλοῦντο οἱ τῷ πράγματι ϰεχρημένοι; mox: συγγινώσϰει ὁ ϑεὸς τοῖς ἀπὸ τῆς ἐπηρείας ἴσως συναρπασϑεῖσι ϰαὶ ἐπὶ τὴν ἄμυναν ὠρμηϰόσι, διὸ λέγει ὀϕϑαλμὸν ἀντὶ ὀϕϑαλμοῦ, ϰαὶ πάλιν· ὁδοὶ μνησιϰάϰων εἰς ϑάνατον. εἰ δὲ ἔνϑα ὀϕϑαλμὸν ἀντὶ ὀϕϑαλμοῦ πηροῦν ἐξῆν, τοσαύτη ϰεῖται τιμωρία τοῖς μνησιϰάϰοις, πόσῳ μᾶλλον τοῖς ϰαὶ παρέχειν ἐαυτοὺς πρὸς τὸ παϑεῖν ϰαϰῶς ϰελευσϑεῖσι: Ea de re dicit, oculum pro oculo, dentem pro dente, ut illius manus cohibeat, non ut tuas excitet contra, ut non tuis tantum oculis noxam arceat, sed et illius oculos salvos praestet. sed quod quaerebam hoc erat, cur ultione permissa culpantur ii qui ad eam decurrunt? mox: Ignoscit Deus iis, quos, si forte, contumeliae sensus abripuit et ad ultionem tulit impetus. ob id dicit, oculum pro oculo: at alibi: viae iracundorum ad mortem. quod si, ubi oculum vice oculi eruere permissum est, tanta est iracundi poena, quanto magis apud eos qui mala passi praebere se ulterioribus iniuriis iubentur? [add. edd. 1642, 1646].

4 [hoc, edd. 1625, 1631, 1632; haec, edd. 1642, 1646].

5 [praecepit, edd. 1625, 1631; praecipit, edd. 1632, 1642, 1646].

6 [talione opposita, edd. 1625, 1631, 1632; opposito talione, edd. 1642; opposita talione, ed. 1646].

[p. 483]

scit repraesentatione talionis, quam repromissione ultionis. Utrumque autem constituendum fuit pro natura et fide hominum, ut qui Deo crederet, ultionem a Deo exspectaret: qui minus fideret leges talionis timeret. [4] Hanc legis voluntatem de intellectu laborantem, dominus et sabbati, et legis, et omnium paternarum dispositionum Christus et revelavit et compotem fecit, mandans alterius quoque maxillae oblationem, ut tanto magis vicem iniuriae extingueret, quam et lex per talionem voluerat impedisse, certe quam Prophetia manifeste coercuerat, et memoriam iniuriae prohibens et ultionem ad Deum redigens. Ita si quid Christus intulit, non adversario, sed adiutore praecepto, non destruxit disciplinas Creatoris, Denique si in ipsam rationem patientiae praecipiendae, et quidem tam plenae atque perfectae consideremus¹, non consistet, si non est Creatoris, qui vindictam repromittit, qui iudicem praestat. Alioqui si tantum patientiae pondus non modo non repercutiendi, sed et aliam maxillam praebendi, et non modo non remaledicendi, sed etiam benedicendi, et non modo non retinendi tunicam, sed amplius et pallium concedendi is mihi imponit qui non sit me defensurus, in vacuum patientiam praecepit, non exhibens mihi mercedem praecepti, patientiae dico fructum, quod est ultio, quam mihi permisisse debuerat, si ipse non praestat, aut si mihi non permittebat ipse praestaret, quoniam et disciplinae interest iniuriam vindicari. Metu enim ultionis omnis iniquitas refraenatur. Caeterum passim emissa libertate dominabitur utrumque oculum effossura, et omnem dentem excitatura prae impunitatis securitate. [5] Censet, ut videmus, Tertullianus non modo Christianis postulationem talionis esse vetitam, sed ne Hebraeis quidem permissam tanquam quae vitio careret, sed maioris mali vitandi causa. Quod quin verum sit de tali postulatione quae ex odio venit, non est dubitandum, ut ex superioribus apparet. Nam hanc improbatam etiam illis qui inter Hebraeos sapientia excellebant, nec legis verba tantum, sed et propositum intuebantur, ex

1 [plene atque perfecte considerem, edd. 1625, 1631, 1632; plenae atque perfectae consideremus, edd. 1642, 1646].

[p. 484]

Philone¹ apparet apud quem Iudaei Alexandrini [, in Flacci Iudaeorum vexatoris calamitate,]² ita loquuntur: οὐϰ ἐϕηδόμεϑα, ὦ δέσποτα, τιμωρίαις ἐχϑροῦ δεδιδαγμένοι πρὸς τῶν νόμων ἀνϑρωποπαϑεῖν: non delectamur, o domine, ultione de inimico: nam ex sacris legibus didicimus hominum misereri³. Et huc pertinet quod Christus a nobis indistincte exigit, ut omnibus remittamus qui in nos deliquerunt, Math. vi, 14, 15. id est ob sensum mali nostri malum illis nec procuremus, nec optemus: nam id qui facit, ut cum Claudiano⁴ loquar, ferus est legumque videtur Vindictam praestare sibi. Quam ob causam Lactantius⁵ dictum illud Ciceronis⁶ commemorans: iustitiae primum munus est ne cui noceat nisi lacessitus iniuria, ait simplicem veramque sententiam duorum verborum adiectione corruptam: et Ambrosius⁷ idem illud Ciceronis dictum vacare ait Euangelii auctoritate. [6] Quid autem de ultione dicemus, non quatenus praeteritum respicit, sed quatenus in futurum cavet? Sane et hanc condonari vult Christus, primum si qui nos laesit testimonia probabilia det poenitentis animi⁸ Lucae xvii, 3⁹; quibus locis de pleniore quadam remissione agitur, id est quae etiam in ius veteris amicitiae restituat eum qui peccavit, unde sequitur ut nihil ab eo poenae nomine exigi debeat. Praeterea etiamsi absint talis poenitentiae signa, damnum haud nimium grave insuper habendum Christus praecepto dimittendae tunicae docet. Quin et Plato¹⁰ dixit non referendum malum εἴ τε δεῖ ἡμᾶς τῶνδε χαλεπώτερα πάσχειν, etiamsi quid gravius patiendum nobis immineat, qui sensus et apud Maximum Tyrium exstat. Ὕβρεως δίϰην, id est actionem ob acceptam contumeliam aliquam (qualem Christus alapae nomine indicat) negabat Musonius, aut se instituturum, aut cuiquam ut institueret auctorem fore: multo enim rectius condonari talia. [7] Quod si dissimulatio magnum secum periculum

1 [Philo, in Flaccum § 14].

2 [in Flacci Iudaeorum vexatoris calamitate, add. edd. 1642, 1646].

3 Ex sacris literis didicimus hominum misereri] Vide Origenem adversus Celsum [vii, 25] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Claudian., de Manlii Theod. cons. 224 sq.].

5 Lib. vi. cap. 18 [cap. 18, add. edd. 1642, 1646] [§ 16 Div. Inst.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Cic., de Off. 1, 7, 20].

7 i [i, om. edd. 1642, 1646] De Off. 28 [1, 28, 131].

8 Si, qui nos laesit, testimonia probabilia det poenitentis animi] Vide Mosem Maimoniden citatum ab eruditissimo Constantino [l'Empereur] libro de damno dato, c. viii, § 7 [add. edd. 1642, 1646].

9 Eph. iv, 32. Col. 3, 13.

10 [Plato, Crito 10].

[p. 485]

ferat, ea cautione contenti esse debemus quae quam minimum noceat. Nam ne apud Hebraeos quidem in usu erat talio, ut Iosephus¹ et alii Hebraeorum doctores notant, sed solebat qui laesus erat ultra impendia a se facta, de quibus seorsim lex exstat Exod. xxi, 19, (haec enim est simpli restitutio nihil poenale continens)² pro talione pecuniariam mulctam³ accipere: Quod et Romae factum docet apud Gellium⁴ Favorinus. Sic Iosephus domini nostri Iesu educator cum uxorem suam adulterii compertam crederet, divortio se liberare maluit⁵, quam committere ut traduceretur: atque id fecisse dicitur, quia iustus erat, id est vir probus ac facilis: ad quem locum Ambrosius⁶ ait non tantum ab ultionis atrocitate, sed etiam ab accusationis severitate⁷ alienam esse⁸ iusti personam, sicut et ante Lactantius⁹ dixerat: neque accusare quenquam crimine capitali iusto licebit. Iustinus¹⁰ de Christianorum accusatoribus agens, Nolumus, ait, eos puniri, qui in nos calumniantur; Sufficit illis sua pravitas, et rerum bonarum ignorantia. [8] Restant poenae quae non privato, sed publico bono consulunt: partim tollendo aut coërcendo nocentem, ne cui noceat, partim deterrendo alios severitate exempli, quas non sublatas a Christo certissimo argumento¹¹ alibi probavimus quod cum sua daret praecepta simul testabatur se nihil legis tollere. Lex autem Mosis, quae in his rebus, quamdiu stabat respublica, stare debebat, magistratibus rigide imperabat, ut homicidia et alia quaedam crimina punirent: Ex. xxi, 14; Num. xxxiii, 14, 37; Deut. xxix, 13¹². Quod si Christi praecepta consistere

1 [Ioseph., Ant. Iud. iv, 8, 35].

2 Haec enim est simpli restitutio nihil poenale continens] Lex Wisigotthorum vi, 13 [vi, 4, 3] [add. edd. 1642, 1646].

3 Pecuniariam mulctam] Vide eundem Constantinum [n. 8 pag. 484] d. cap. viii. §. 1 [add. edd. 1642, 1646]

4 Lib. 20, c. 1.

5 Divortio se liberare maluit] Augustinus libro ii de adulterinis coniugiis [c. xv], Si autem (quod verius dicitur) non licet homini Christiano adulteram coniugem occidere, sed tantum dimittere [add. edd. 1642, 1646].

6 Ambrosius, in Psalm. cxviii, Serm. vii c. 5].

7 Ab accusationis severitate] Vide Hinemarum de divortio ad interrogationem v, in fine. C. Laicos. 2. quaest. 4 [c. 5 Causa ii qu. 7] et ibi Panormitanum. Gail. de pace publica viii, 3. Adde. C. accusasti de accusationibus, ita ut est apud Brocardum [c. 8 Decretal. v, 1] [add. edd. 1642, 1646].

8 [abesse, ed. 1625; esse, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Lib. vi, c. 10 [Div. Inst. vi, 20, 16] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Iustinus] [Apolog. 1, 7]. Eiusdem est: μηδὲ μιϰρὸν ἀμείβεσϑαι μηδένα βουλόμενοι, ὡς ό ϰαινὸς νομοϑέπης ἐϰέλευσε: ne minimum quidem ulcisci quenquam volentes, ut novus legis conditor praecepit. Adde quae infra § xv [add. edd. 1642, 1646].

11 [exemplo, edd. 1625, 1631, 1632; argumento, edd. 1642, 1646].

12 [Exod. xxi, 14; Num. xxxv, 31; Deut. xix, 13].

[p. 486]

potuerunt cum lege Mosis quatenus supplicia etiam capitalia irrogabat¹, possunt et cum humanis legibus divinam² hac in parte imitantibus consistere³.

xi. [1] Sunt qui ut contrariam sententiam tueantur adferunt summam Dei lenitatem in novo federe, quae proinde hominibus, etiam magistratibus, ut Dei vicariis sequenda sit: quod aliquatenus verum esse non negamus, sed non tam late patet quam illi volunt. Nam Dei ingens misericordia in novo federe patefacta, praecipue spectat peccata contra primaevam legem⁴, aut etiam contra legem Mosis commissa ante acceptam Euangelii notitiam, Act. xvii, 36⁵; Rom. ii, 25; Act. xiii, 38; Hebr. ix, 15. Nam quae postea committuntur, praesertim si adsit contumacia, comminationem habent iudicii multo severioris, quam illud fuit quod per Mosem est institutum⁶, Hebr. ii, 23; iv, x, 29⁷; Matth. v, 21, 22, 28; neque vero in altera tantum vita, sed et in hac ipsa in tales culpas Deus non raro animadvertit, i Cor. xi, 30. Ac talium facinorum indulgentia non solet impetrari, nisi ipse homo de se quasi poenas exegerit⁸, i Cor. xi, 3; gravi quodam moerore, ii Cor. ii, 27⁹. [2] Urgent iidem saltem poenitentia ductis dandam impunitatem. Sed ut omittam de vera poenitentia hominibus vix esse ut constet, nec quemquam non impune sua malefacta laturum si eam quovis modo profiteri sufficiat, Deus ipse non semper poenitentia ductis omnem remittit poenam, quod vel Davidis exemplo apparet. Sicut ergo poenam legis, id est mortem violentam aut alioqui immaturam remittere potuit Deus, ita ut non levibus malis afficeret eum qui deliquerat, sic nunc quoque potest poenam remittere mortis aeternae¹⁰

1 Quatenus supplicia etiam capitalia irrogabat] Pharisaeorum circa poenas ἐπιείϰειαν praedicat Iosephus [Antiq. Iud. xiii, 10, 6]. Hinc tot legum ad publicas poenas pertinentium exceptiones, et illud, ut ubi omnino mors inferenda est, inferatur quam lenissime. quod est in Talmude titulo Ketuboth [add. edd. 1642, 1646].

2 [divinum, ed. 1625 in textu, corr. in Erratis].

3 Possunt et cum humanis legibus, divinam hac in parte imitantibus, consistere] Augustinus quaestionum Euangelicarum libro i, quaestione x [add. edd. 1642, 1646].

4 [naturae legem, ed. 1625; primaevam legem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Act. xvii, 30].

6 Iudicii multo severioris quam illud fuit quod per Mosem est institutum] Chrysostomus idem dicit tum in oratione ad Patrem fidelem [c. 3], tum secunda de Ieiunio [de Poenit. vi, 5] [add. edd. 1642, 1646].

7 [Hebr. ii, 2, 3; x, 29].

8 Nisi ipse homo de se quasi poenas exegerit] Peccator ante veniam deflere se debet. Tertullianus de poenitentia [6]. Ambrosius in Psalmum xxxvii. Chrysostomus in 1 ad Corinthios Hom. xxviii [2]. et in Matthaeum Hom. xlii [3]. Adde ii Cor. vii, 9, et 10 [add. edd. 1642, 1646].

9 [ii Cor. ii, 7].

10 Synes., Ep. 44.

[p. 487]

atque interim peccatorem aut morte immatura ipse punire¹, aut velle etiam ut sic per magistratum puniatur.

xii. [1] Rursum alii hoc accusant quod cum vita simul spatium ad poenitendum praeciditur. Sed sciunt huius rei a piis magistratibus summam haberi rationem, nec quemquam ad supplicium rapi nisi dato tempore quo peccata sua agnoscere ac serio detestari possit: qualem poenitentiam, etiamsi opera morte interclusa non sequantur², acceptam Deo esse posse, latronis cum Christo crucifixi exemplum probat. Quod si dicatur vitam longiorem ad magis seriam resipiscentiam prodesse potuisse, responderi poterit, inveniri interdum, quibus merito dici possit illud Senecae³⁴: Quod unum bonum tibi superest repraesentabimus mortem, ut et illud eiusdem⁵: quo uno modo possunt desinant mali esse, quod Eusebius Philosophus⁶ dixerat: ἐπειδὰν οὐχ οἷον τε ἄλλως ϰαὶ τούτῳγε οὖν τῷ τρόπῳ ἀπολυϑέντες τοῦ ἐνταῦϑα δεσμοῦ τῆς ϰαϰίας πορίσωνται ϕυγήν. [2] Haec ergo, supra ea quae operis initio⁷ diximus, responsa sunto illis qui supplicia aut omnia aut capitalia sine ulla exceptione Christianis prohibita volunt, contra quam nos Apostolus docet qui cum regio officio usum gladii inclusisset ut exercitium divinae ultionis, alibi orandum ait, ut reges Christiani fiant, et qua reges sunt, innocentibus sint praesidio: quod, quae etiam post Euangelium propagatum magnae partis hominum est improbitas, obtineri non potest, nisi quorumdam morte reprimatur aliorum audacia, quippe cum ne sic quidem inter tot cruces et supplicia sontium satis tuta sit innocentia. [3] <Neque tamen abs re erit Christianis rectoribus, saltem ex parte aliqua, imitandum proponere exemplum Sabaconis Aegyptii regis⁸ pietatis nomine laudatissimi, a quo capitales poenas

1 Sic nunc quoque potest poenam remittere mortis aeternae atque interim peccatorem aut morte immatura velle punire] Hieronymus in cap. i in Naum, qui locus relatus est in causae xxiii quaestionem v [c. 6]. Agathias lib. v [4], ex Platone [add. edd. 1642, 1646].

2 Qualem poenitentiam etiamsi opera morte exclusa non sequantur] Hieronymus ad Damasum, citatus in C. importuna [58] de Poenitentia, Dist. i [add. edd. 1642, 1646].

3 Illud Senecae] Cuius et hoc est de Beneficiis vii, 10 [imo 20]: Ingeniis talibus vitae exitus remedium est, optimumque est abire ei qui ad se nunquam rediturus est. item: Eadem manu beneficium omnibus dabo: illi reddam, quando ingeniis talibus vitae exitus remedium est [ibidem] [add. edd. 1642, 1646].

4 L. i de Ira c. 16.

5 c. 15 [ibidem].

6 [Apud Stobaeum 46, 41].

7 [L. i C. ii § x, 4, et C. iii § iii, 2].

8 Exemplum Sabaconis Aegyptii regis] Imo et Romanorum magna ex parte, quorum nemo post legem Porciam mortis aut verberum supplicio affici potuit, nisi perduellis aut ab ipso populo damnatus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 488]

in damnationem ad opus mutatas felicissimo successu narrat Diodorus¹: etiam ad Caucasum gentes quasdam ait Strabo² μηδὲνα ἀποϰτείνειν‧ τῶν ἐξαμαρτόντων τὰ μέγιστα nemini mortem irrogasse quamvis pessima merito. Neque spernendum illud Quintiliani³: Nemo dubitabit, quin si nocentes mutari in bonam mentem aliquo modo possint, sicut posse interdum conceditur, salvos esse eos magis e republica sit quam puniri. Notat Balsamo⁴ leges Romanas quae mortis poenam irrogabant a posterioribus Imperatoribus Christianis⁵ mutatas plerasque in alia supplicia⁶, quo et acrius damnatis inureretur poenitentia, et magis ad exemplum proficeret poena diuturnior>⁷.

xiii. [1] Ex ea autem quam nos fecimus enumeratione finium poenae apparet nonnihil praetervisum a Tauro Philosopho, ex quo ita Gellius⁸. Quando igitur aut spes magna est ut is qui peccavit citra poenam ipse sese ultro corrigat, aut spes contra nulla est emendari eum posse et corrigi, aut iacturam dignitatis in quam peccatum est metui non necessum est, aut non id peccatum est cuius exemplo necessario metu succurrendum sit, tum quicquid ita delictum est, non sane dignum esse imponendae poenae studium visum est. Nam ita loquitur quasi uno fine sublato tollatur poena, cum contra omnes cessare oporteat ut poenae locus non sit. Deinde illum finem omittit, cum homo inemendabilis vitae eximitur ne plura aut graviora peccet: et quod de iactura dignitatis dixit, etiam ad alia damna quae metuuntur extendendum fuit. [2] Melius Seneca⁹ cum dixit: In vindicandis iniuriis haec tria lex sequuta est quae princeps quoque sequi debet: ut aut eum quem punit

1 Lib. i [65] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Lib. xi [11, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. xii, 1 [§ 42 Institut. orat.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Balsamo, in Phot. Nomoc. 16, 5].

5 A posterioribus Imperatoribus Christianis] Vide quae infra hoc libro cap. xxiv, §. ii. vide apud Nicetam libro i [de Isaacio Ang. i, 4], iuramentum Isaaci Angeli. Idem [de Iohanne Comneno 12] Iohannis Comneni imperium sine morte cuiusquam fuisse ait. Vide de Zenone Malchum [Excerpt. Legat., gent. 4]. et Augustini epistolam clviii et clix [imo cxxxix et cxxxiii], ad Marcellinum Comitem, citatum C. circumcelliones [c. 1] causa xxiii, quaest. v, et capitulis sequentibus. et Chrysostomum v adversus Iudaeos [Or. viii, 2], ubi de Caini poena [add. edd. 1642, 1646].

6 In alia supplicia] Ad opera maxime. Augustinus epistola clx [imo cxxxiv], 4]: alicui utili operi integra eorum membra deserviant. Vide et Nectarii epistolam ad Augustinum, quae est cci [imo xc] [add. edd. 1642, 1646].

7 [Neque - diuturnior, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Gellius vii, 14, 4].

9 De Cl. l. i c. 21 [de Clem. i, 22].

[p. 489]

emendet, aut ut poena eius caeteros meliores reddat¹, aut ut sublatis malis securiores caeteri vivant. Nam hic si per caeteros intelligas non minus qui laesi iam sunt, quam qui laedi adhuc possunt, plenam habebis partitionem, nisi quod ad illud sublatis addendum fuit aut repressis. Nam et vincula et quaecumque est virium deminutio eo pertinet. Minus perfecta est illa alio loco eiusdem Senecae² distributio: Hoc semper in omni animadversione servabit ut sciat alteram adhiberi ut emendet malos, alteram ut tollat: Illud Quintiliani³ dictum aliquanto etiam imperfectius: Omnis poena non tam ad delictum pertinet quam ad exemplum.

xiv. Ex his quae dicta sunt hactenus colligi potest quam non tutum sit Christiano homini privato sive sui sive publici boni causa poenam sumere de improbo quoquam⁴ praesertim capitalem, quanquam id iure gentium nonnunquam permitti diximus⁵, unde laudandus est mos eorum populorum apud quos navigaturi instruuntur mandatis a publica potestate ad persequendos piratas si quos in mari repererint: ut data occasione uti possint, non quasi ausu suopte sed ut publice iussi.

xv. Cui non dissimile est quod multis in locis receptum est, ut ad accusationes criminum non admittantur⁶, quibus id libet, sed certi homines quibus id muneris publica potestate impositum est: ut nihil quisquam faciat ad alienum sanguinem fundendum nisi officii necessitate. <Huc spectat Eliberinae Synodi canon⁷: Delator si quis exstiterit fidelis, et per delationem eius aliquis fuerit proscriptus vel inter-

1 Ut aut eum quem punit emendet, aut ut poena eius caeteros meliores reddat] Haec duo etiam Philo posuit in legatione [§ 1 in fine]: ὅτι ϰαὶ ἡ ϰόλασις νουϑετεῖ ϰαὶ σωϕρονίζει πολλάϰις μὲν ϰαὶ τοὺς ἀμαρτάνοντας. εἰ δὲ μὴ, πάντως γοῦν τοὺς πλησιάζοντας. αἱ γὰρ ἑτέρων τιμωρίαι βελτιοῦσι τοὺς πολλοὺς ϕόβῳ τοῦ μὴ παραπλήσια παϑεῖν. Poena saepe corrigit et emendat etiam eum qui peccavit: quod si id non eveniat, certe alios quorum ad notitiam pervenit. multos enim meliores faciunt aliena supplicia paris mali formidine [add. edd. 1642, 1646].

2 Lib. i de Ira c. ult. [imo 19, 7].

3 [Quintil., Declam. 274 in fine].

4 Poenam sumere de improbo quoquam] Vide quaedam supra posita lib. i, c. iii. §. 3 [add. edd. 1642, 1646].

5 Quanquam id iure gentium nonnunquam permitti diximus] Hoc capite, §. 8 [add. edd. 1642, 1646].

6 Ut ad accusationes criminum non admittantur] Chrysostomus de Poenitentia viii [2]: ϰαλὸν μὲν οὖν, ὅπερ εἶπον, ϰαὶ τὰς χρηματιϰὰς δίϰας ϕϑάνειν διαλύσεσι ϕιλιϰαῖς, ἵνα πρὸς τῷ τέλει τῆς δίϰης ϰυβερνήσῃς τὸν ϕίλον. ἐγϰληματιϰὰς δὲ μηδὲ διαλύεσϑαι γένοιτο, ἀλλὰ μηδὲ τὴν ἀρχὴν ἐγγυμνάζειν: optimum itaque, ut dixi, etiam privatas lites antevertere benignis transactionibus, ut amicum dirigas aa id quod lites sibi propositum habent: publicorum autem iudiciorum accusationes, non dicam transigendo abrumpere, sed nunquam eas incipere [add. edd. 1642, 1646].

7 [Concil. Eliberitanum can. 73].

[p. 490]

fectus, placuit eum nec in fine accipere communionem>¹.

xvi. Sed et illud simul ex antedictis intelligitur minime consultum esse homini vere Christiano ac ne ipsum quidem decere, ut ad munera publica quae de sanguine iudicium habent sua sponte se ingerat², iusque vitae ac necis in cives sibi tanquam omnium excellentissimo et Deo cuidam inter homines deferri aequum existimet ac profiteatur. Nam certe quod Christus³ monet periculosum esse de aliis iudicare, quia quale iudicium in alios ferimus, tale nobis in paribus causis a Deo sit exspectandum, omnino huc etiam pertinet.

xvii. [1] Quaestio est non ignobilis, an leges humanae quae interfectionem quorundam hominum permittunt, interfectoribus ius verum praestent etiam apud Deum, an tantum inter homines impunitatem. Posterius hoc Covarruviae⁴ et Fortunio⁵ placet, quorum sententia adeo displicet Fernando⁶ Vasquio⁷, ut nefandam vocet. Dubium non est, ut alibi⁸ quoque diximus, utrumvis legem facere posse, in certis casibus. Utrum autem voluerit partim ex verbis legis, partim ex materia intelligendum est. Nam si dolori lex indulget, poenam humanam tollit non vitium, ut in marito qui adulteram uxorem aut adulterum occidit⁹. [2] Si vero periculum respicit futuri mali ex dilatione poenae, censenda est ius ac potestatem publicam privato concedere ita ut iam privatus non sit. Huius generis est lex illa in Codice Iustinianeo sub rubrica, quando liceat unicuique sine iudice se vindicare vel publicam devotionem¹⁰, ubi cuicumque licentia datur supplicio subiugandi milites populatores hac addita ratione: melius enim est occurrere in tempore quam post exitum vindicare. Vestram igitur vobis permittimus ultionem, et quod serum est punire iudicio subiugamus edicto, ut nullus parcat militi cui obviare telo oporteat ut

1 [Huc - communionem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Ut ad munera publica quae de sanguine iudicium habent sua sponte se ingerat] An sapienti capessenda sit respublica vide Senecam de otio sapientis [add. edd. 1642, 1646].

3 Mat. vii. 1.

4 Covar. 4. decr. 12. c. 7, n. 8.

5 Fort. tractatu [ad tractatum, ed. 1625], de ult. fine legum illat. ii.

6 [Fernando, edd. 1625, 1631; Ferdinando, edd. 1632, 1642, 1646].

7 Vasq. L. iv. Cont. ill. c. 8.

8 [L. ii C. i § xiv; C. iii § iii, 2].

9 Aut adulterum occidit] Vide Augustinum de civitate Dei citatum C. quicunque [33], causa xxiii, quaestione viii. Et C. inter cum, C. sequente [c. 6 et 7] causa xxxiii, quaest. ii [add. edd. 1642, 1646].

10 [l. i C. iii, 27].

[p. 491]

iatroni Et lex subsequens de opprimendis desertoribus: cuncti, inquiens, adversus latrones publicos desertoresque militiae ius sibi sciant pro quiete communi exercendae publicae ultionis indultum. Huc et illud pertinet Tertulliani¹: In reos maiestatis et publicos hostes omnis homo miles est². [3] Atque in hoc differt ius occidendi exsules, quos bannitos vocant, ab istarum legum specie, quod ibi praecedit specialis sententia, hic generale edictum, accedente facti evidentia³, vim latae sententiae obtinet.

xviii. Nunc illud videamus sint ne omnes actus vitiosi tales ut puniri ab hominibus possint. Pro certo habendum est, non omnes esse tales. Primum enim actus mere interni, etiamsi casu aliquo puta per confessionem subsecutam, ad notitiam aliorum perveniant, puniri ab hominibus non possunt, quia ut alibi⁴ diximus, naturae humanae congruum non est ut ex actibus mere internis ius aut obligatio inter homines nascatur. Et hoc sensu accipiendum est quod dictant leges Romanae: Cogitationis poenam neminem mereri. Id tamen non obstat quo minus actus interni quatenus in externos influunt⁵ in aestimationem veniant non sui proprie, sed actuum externorum, qui inde meriti sui accipiunt qualitatem.

xix. [1] Secundo puniri ab hominibus nequeunt actus inevitabiles naturae humanae. Quanquam enim peccatum esse non potest nisi quod libere fit, ab omni tamen omnino peccato et semper abstinere supra humanam est conditionem, unde cognatum homini esse peccare inter Philosophos Sopater, Hierocles⁶, Seneca⁷, inter Iudaeos Philo⁸, inter historicos Thucydides⁹, inter Christianos plurimi prodiderunt.

1 [Tertull., Apologet. 2].

2 In reos maiestatis et publicos hostes omnis homo miles est] Agathias libro iv [10]: οὐ γὰρ στρατηγοῖς μόνοις ἢ τοῖς ἄλλοις δυνατωτάτοις ὁ τῆς εὐνοίας ἐϑέλει σϰοπὸς ἐμϕύεσϑαι, ϰαὶ προσιζάνειν, ἀλλὰ παντὶ τῷ βουλομένῳ βατὸν δήπου ϰαὶ προσῆϰον τῆς ἐν ᾗ τέταϰται πολιτείας ὐπεραλγεῖν ϰαὶ τὸ ϰοινῇ συνοῖσον είς δύναμιν ϰατορϑοῦν. Non solis ducibus aliisve potentibus innasci solet atque immorari bene agendi propositum, sed cuique volenti et licet et honestum est eius in qua vivit reipublicae malis commoveri et publicas utilitates pro suis viribus promovere. vide quae supra hoc capite, §. ix [add. edd. 1642, 1646],

3 Accedente facti evidentia] Quintilianus declamatione cclx: quaedam sunt reipublicae laesae ad quorum pronuntiationem oculi sufficiunt [add. edd. 1642, 1646].

4 [C. iv § iii].

5 Quatenus in externos influunt] Ita Sayrus libro iii Thesauri, cap. 6 [add. ed. 1646].

6 [Hierocles, in Aur. Carm. p. 192 Needh.].

7 [Seneca, Controv. ii, 4 (12) 4].

8 Inter Iudaeos Philo] de Mose libro iii [§ 17]. addi potest Abenesdras ad Iobum v, 7. et Rabbinus Israel c. 8 [add. edd. 1642, 1646].

9 [Thuc. iii, 45].

[p. 492]

Si puniendus est, inquit Seneca¹², cuicumque pravum maleficumque ingenium est, poena neminem excipiet. Sopater³ vero ἕως ἄν τις ὡς ἀναμαρτήτους ϰολάζῃ τὸ μέτρον ὑπερβαίνει τῆς ϰατὰ ϕύσιν ἐπανορϑώσεως. Si quis homines puniat tanquam qui ab omni peccato vacare possint mensuram excedit eius quae secundum naturam est correctionis. <quod Diodorus Siculus⁴,⁵⁶ vocat συναδιϰεῖν τὴν ϰοινὴν ἀνϑρώπων ἀσϑένειαν iniurium esse adversus communem hominum imbecillitatem: alibi, τῆς ἀνϑρωπίνης ϰαὶ ϰοινῆς ἀσϑενείας ἐπιλανϑάνεσϑαι, oblivisci infirmitatis eius quae communis est humano generi>⁷. Is quem dixi Sopater dissimulanda⁸ ait τὰ μιϰρὰ ϰαὶ συνήϑη τῶν ἁμαρτημάτων, culpas minores et quasi quotidianas. [2] Imo dubitari potest an haec recte et proprie peccata dicantur cum libertatem quam in specie habere videntur in sua generalitate considerata non habeant. <Plutarchus Solone⁹: δεῖ δὲ πρὸς τὸ δυνατὸν γράϕεσϑαι τὸν νόμον, εἰ βούλεται χρησίμως ὀλίγους, ἀλλὰ μὴ πολλοὺς ἀχρήστως ϰολάζειν: oportet legem scribi secundum id quod obtineri potest, si quis velit paucos utiliter, non multos inutiliter punire>¹⁰. Sunt et quaedam non humanae simpliciter naturae, sed huic et nunc inevitabilia ob corporis concretionem¹¹ in animum transeuntem¹², aut adultam consuetudinem, quae tamen puniri solet non tam in sese quam ob culpam praecedentem¹³, quia aut neglecta sunt remedia, aut ultro attracti in animum morbi.

1 Seneca] Eiusdem est eodem de Ira libro c. 14 [imo i, 14]: Nemo invenitur qui se possit absolvere. capite 9 dixerat [lib. ii c. 10]: Inter caetera mortalitatis incommoda et haec est caligo mentium, nec ta ntum necessitas errandi, sed errorum amor. Postea cap. 27 [imo c. 28]: quis iste est qui se profitetur omnibus legibus innocentem? et libro iii, c. 20 [imo c. 26]: Omnes mali sumus. de Clementia i, 8 [imo i, 6]: Peccavimus omnes: alii gravia, alii leviora, alii ex destinato, alii forte impulsi, aut aliena nequitia ablati: alii in bonis consiliis parum fortiter stetimus, et innocentiam inviti ac renitentes perdidimus. Non delinquimus tantum, sed usque ad extremum aevi delinquemus. Etiam si quis tam bene purgavit animum ut nihil obturbare eum amplius possit ac fallere, ad innocentiam tamen peccando pervenit. Procopius Gotthicorum iii [11 init.], in oratione Belisarii: τὸ μὲν οὖν μηδ᾽ ὁπωσοῦν ἁμαρτάνειν οὔτε ἀνϑρώπινον ϰαὶ τῆς τῶν πραγμάτων ϕύσεως ἔξω. nihil plane delinquere neque hominis est, neque id rerum fert natura. Adde Basilium Imperatorem cap. 50 [Paraenet.] [add. edd. 1642, 1646].

2 De ira lib. ii, c. 31.

3 [Stobaeus 46, 59].

4 Diodorus Siculus] Idem in fragmentis [Exc. xxvi, 1]: μὴ συϰοϕαντεῖν ἀνϑρωπίνης ϕύσεως τὴν ἀσϑένειαν·: non oportet per calumniam traducere infirmitatem humanae naturae [add. edd. 1642, 1646].

5 Lib. xiii [21] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Lib. xvii [38] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [quod - generi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Idem dissimulanda, ed. 1625; Is quem dixi Sopater dissimulanda, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Plutarch., Solon 90A].

10 [Plutarchus - punire, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [corporis mixturam, ed. 1625; corporis concretionem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Ob corporis concretionem in animum transeuntem] Seneca de ira libro ii, cap. 18 [imo c. 19]: morum varietates, mixtura elementorum facit, et proinde in aliquos magis incumbunt ingenia, prout alicuius elementi maior vis abundavit. Alibi haec ea vocat, quae attribuit conditio nascendi et corporis temperatura. Epistola xi [§ 6] [add. edd. 1642, 1646].

13 Ob culpam praecedentem] Vide C. inebriaverunt [9], causa xv, quaest. i [add. edd. 1642, 1646].

[p. 493]

xx. [1] Tertio punienda non sunt peccata quae nec directe nec indirecte spectant ad societatem humanam aut ad hominem alterum. Ratio est quia nulla est causa cur non talia peccata relinquantur Deo punienda qui et ad ea noscenda est sapientissimus, et ad expendenda aequissimus et ad vindicanda potentissimus. Quare ab hominibus punitio talis institueretur plane sine utilitate, ac proinde mendose. Excipiendae hinc sunt poenae emendatoriae quae causam habent ut qui peccavit melior fiat, etiamsi forte id aliorum non intersit. Puniendi quoque non sunt actus oppositi virtutibus quarum natura coactionem omnem repudiat, in quo genere sunt misericordia, liberalitas, gratiae relatio. [2] Tractat hanc¹ quaestionem Seneca², an ingrati vitium impunitum esse debeat; et cur non debeat, adfert multa, sed hoc praecipuum, quod et ad alia similia extendi potest: Cum res honestissima sit referre gratiam, desinit honesta esse si necessaria est, id est honestatis gradum excellentem amittit, quod sequentia indicant: non enim³ magis laudabit quisquam gratum hominem quam eum qui depositum reddidit, aut quod debebat citra iudicium solvit. Mox: non est gloriosa res gratum esse, nisi tutum est ingratum fuisse⁴. Aptari ad huius generis vitia potest illud Senecae patris in controversiis: Ego reum non laudari desidero, sed absolvi⁵.

xxi. Sequitur illud tractemus, an ignoscere aut veniam dare liceat interdum. Negant enim Stoici⁶, ut videre est in fragmento apud Stobaeum titulo de Magistratu⁷, in oratione Tullii pro Murena, et in fine librorum Senecae de

1 [hanc, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; hac, ed. 1646].

2 L. iii, de ben. c. 6, et 7 [et 7, add. edd. 1642, 1646].

3 [eum in textu ed. 1625, correxit in Erratis].

4 Nisi tutum est ingratum fuisse] Idem Seneca de Beneficiis i, c. 1: It'a demum turpe est non reddere (beneficia nempe) si et licet. Pater Seneca controversiarum v, 34: Dicis mihi: Hoc facere non oportet. huic rei aestimatio immensa est: itaque nulla vindicta est. Augustinus libr. ii, c. 83 [§ 184], contra Petilianum: Sic igitur quod adversus vos leges constitutae sunt, non eis bene facere cogimini, sed male facere prohibemini [add. edd. 1642, 1646].

5 Ego reum non laudari desidero, sed absolvi] Est hoc iv, contr. 23 [imo x, 33]. simile eodem libro controversia 24 [viii, 25]: Non speramus ut probet, sed ut dimittat. Et in excerptis vi, 8: multum interest obiurges, an punias. Sunt enim quaedam ut Cimone ait Plutarchus [Cimon 480 A] ἐλλείμματα μᾶλλον ἀρετῆς τινος ἢ ϰαϰίας πονηρεύματα: deliquia magis virtutis alicuius, quam ex vitio crimina [add. edd. 1642, 1646].

6 Negant enim Stoici] Contra eos bene Diodorus Siculus in fragmentis [Exc. xxi, 8], συλλνώμη τιμωρίας αἱρετωτέρα, venia melior poenae exactione. Pro Christianis sententiam dicet Cyprianus epistola lii [§ 16]: Alia est philosophorum et Stoicorum ratio, qui dicunt omnia peccata paria esse, et virum gravem non facile flecti oportere. Inter Christianos autem et philosophos plurimum distat. [add. edd. 1642, 1646].

7 [Stobaeus 46, 50].

[p. 494]

Clementia¹, sed levi argumento. Venia, aiunt, debitae poenae remissio est: Sapiens autem quod facere debet facit. Hic fraus latet in illa voce debitae. Nam si intelligas eum qui peccavit poenam debere, id est sine iniuria puniri posse, iam non sequetur si quis non puniat, facere quod facere non debet. Si vero ita accipias debitam esse poenam a sapiente, id est omnino oportuisse exigi, dicemus id non semper accidere, ac propterea hoc sensu poenam posse esse non debitam, sed licitam tantum. Atque id verum esse potest tum ante legem poenalem, tum post eam positam.

xxii. [1] Ante legem poenalem constitutam dubium tamen non est quin poenae locus esse possit, quia naturaliter qui deliquit in eo statu est, ut puniri licite possit: sed non ideo sequitur debere eam exigi²: quia hoc pendet ex connexione finium ob quos poena instituta est cum ipsa poena. Quare si fines illi per se morali aestimatione necessarii non sint, aut alii fines ex opposito occurrant non minus utiles aut necessarii, aut fines poenae propositi alia via obtineri possint, iam apparet nihil esse quod ad poenam exigendam praecise obliget. Sit primi exemplum in peccato paucissimis cognito, cuius proinde publica traductio non necessaria sit, aut damnosa etiam: <quo illud pertinet Ciceronis³ de Zeuxi quodam: Adductum in iudicium fortasse dimitti non oportuerit: conquiri vero ad iudicium necesse non fuit>⁴. Secundi in eo qui benemerita aut sua aut parentum repensari digna, culpae opponit: nam, ut ait Seneca⁵, beneficium superveniens iniuriam apparere non patitur. Tertii in eo qui verbis emendatus est, aut laeso verbis satisfecit ut ad eos fines poena iam opus non sit. [2] Et haec pars una est clementiae a poena liberans <:quam respiciens Hebraeus sapiens⁶ dixit: δεῖ τὸν δίϰαιον εἶναι ϕιλάνϑρωπον: iustum decet clementia>⁷. Nam quia poena omnis, praecipue gravior, aliquid habet quod per se spectatum non quidem

1 [Sen., de Clem. ii, 7].

2 Non ideo sequitur debere eam exigi] Iulianus de Eusebia [Orat. iii p. 115 B]: οὐδὲ γὰρ εἰ σϕόδρα ἐπιτήδειοί τινές εἰσι πάσχειν ϰαϰὼς ϰαὶ ϰολάζεσϑαι, τούτους ἐϰ παντὸς ἀπολέσϑαι χρέων. Non enim siqui sunt meriti male tractari, punirique, hos perire utique necesse est [add. edd. 1642, 1646].

3 Ad Q. fr. i, 21 [Ep. ad Quintum fr. i, 2, 2, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [quo - fuit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Sen. de Benef. vi, 6, 3].

6 xii. 19 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [: quam - clementia, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 495]

iustitiae, sed caritati repugnet, facile patitur ratio ea abstineri, nisi maior ac iustior caritas quasi irrefragabiliter obstet. Appositus est ad hanc rem Sopatri¹ locus, cum ait: τὸ περὶ τὰ συναλλάγματα τῆς δίϰης ἐπανορϑωτιϰὸν ἐϰϕεύγει παντελῶς τὸ τῶν χαρίτων γένος· τὸ δ᾽ ἐπὶ τοῖς ἐγϰλήμασι ϰείμενον οὐϰ ἀναίνεται τὸ πρᾷον ϰαὶ ϕιλάνϑρωπον τῶν χαρίτων πρόσωπον. Iustitiae pars illa quae contractus ad aequalitatem reducit omnino respuit omne gratiae genus: at ea pars quae circa delicta occupatur non recusat suavem et blandam gratiarum faciem. <cuius sensus partem priorem sic expressit Cicero²: Via iuris eiusmodi est quibusdam in rebus ut nihil sit loci gratiae: posteriorem sic Dion Prusaeensis oratione ad Alexandrinos³: χρηστοῦ ἡγεμόνος, συγγνώμη: boni praesidis est, ignoscere. Favorino⁴ ἡ ϰαλουμένη χάρις παρὰ τοῖς ἀνϑρώποις τοῦτο ἐστὶν, ὕϕεσις ὰϰριβείας ἐν δέοντι: ea quae dicitur clementia apud homines, est tempestiva relaxatio de summo iure>⁵.

xxiii. Possunt autem tria haec occurrere aut ut poena omnino sit exigenda, ut in passimi exempli sceleribus⁶, aut ut omnino non exigenda, ut si bonum publicum omitti eam exigat, aut ut liceat utrumvis: quo pertinet quod ait Seneca⁷ clementiam liberum habere arbitrium. Parcit tunc, inquiunt Stoici, sapiens, non ignoscit. Quasi vero nobis non liceat cum vulgo loquendi domino ignoscere vocare quod parcere illi vocant. Nimirum et hic et alibi, <ut Cicero, Galenus atque alii notaruntτ⁸, magna pars Stoicarum disputationum circa voces consumitur⁹, quod Philosopho apprime cavendum est. <Nam ut verissime dixit scriptor ad Herennium¹⁰: vitiosum est controversiam intendere propter nominum mutationem: quod Aristoteles¹¹ dixerat εὐλαβητέον τὸ πρὸς τοὔνομα διαλέγεσϑαι>¹².

xxiv. [1] Maior esse difficultas videtur post legem poenalem,

1 [Stobaeus 46, 60].

2 Ad. Q. fr. 1, 2 [1, 2, 3, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Dio Chrysost., Orat. xxxii p. 366].

4 [Gellius 1, 3, 27].

5 [cuius - iure; add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Ut in pessimi exempli sceleribus] Iosephus [Ant. Iud. xvii, 5, 5]: πατροϰτονία ϰοινὸν ἀδίϰημα ϰαὶ τῆς ϕύσεως ϰαὶ τοῦ βίου, ϰαὶ ὁ μὴ ϰολάζων ἀδιϰεῖ τὴν ϕύσιν. Parricidium et naturam et vitam humanam violat, ita ut qui id non puniat et ipse in naturam peccet [add. edd. 1642, 1646].

7 [Seneca, de Clem. ii, 7, 3].

8 [ut - notarunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Circa voces consumitur] Extra usum, ut ait Scholiastes Horatii. Augustinus contra Academicos [ii c. 11]: Turpe disputationibus [l. disputantibus] in verborum quaestione immorari, cum certamen nullum de rebus remanserit [add. edd. 1642, 1646].

10 Lib. ii [28, 45] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Top. 1, 24 [imo i, 18] add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Nam - διαλέγεσϑαι, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 496]

quia legis auctor aliquo modo legibus suis obligatur, sed hoc diximus verum esse quatenus auctor legis ut pars civitatis spectatur¹, non qua civitatis ipsius personam atque auctoritatem sustinet. Nam qua talis est potest legem etiam totam tollere, quia legis humanae natura est ut a voluntate humana pendeat non in origine tantum, sed et in duratione. Non debet tamen legis auctor legem tollere nisi probabili de causa, peccaturus alioqui in regulas iustitiae gubernatricis. [2] Sicut autem totam legem tollere potest, ita et vinculum eius circa personam aut factum singulare manente de caetero lege, Dei ipsius exemplo qui Lactantio² teste, legem cum poneret non utique ademit sibi omnem potestatem, sed habet ignoscendi licentiam. Imperatori, inquit Augustinus³, licet revocare sententiam⁴, et reum mortis absolvere et ipsi ignoscere: causam explicat, quia non est subiectus legibus qui habet in potestate leges ferre. Seneca⁵ Neronem hoc vult cogitare, Occidere contra legem nemo potest: servare nemo praeter me. [3] Sed hoc quoque faciendum non est nisi causa subsit probabilis. quae autem sint causae probabiles, quanquam non potest praecise definiri, tenendum tamen est maiores esse debere post legem quam quae ante legem spectabantur, quia⁶ legis auctoritas, quam servari utile est, ad causas puniendi accessit.

xxv. Causae autem liberandi aliquem a poena legis solent esse aut intrinsecae, aut extrinsecae. Intrinseca cum si non iniusta, dura tamen est poena ad factum comparata.

xxvi. Extrinseca ex merito aliquo aut alia re commendante: aut etiam spe magna in posterum: quod causae genus tunc maxime sufficiet, si ratio legis saltem particulariter cesset in facto de quo agitur. Nam quanquam ad sustinendam legis efficaciam satis est ratio universalis sine repugnantia contrariae rationis, tamen cessatio rationis etiam quae par-

1 Quatenus auctor legis ut pars civitatis spectatur] Vide quae supra in textu et notis hoc libro cap. iv, § 12 [add. edd. 1642, 1646].

2 [Lactant., de Ira 19].

3 [August., Quaest. Vet. et Novi Testam. cxv: de Fato].

4 Imperatori licet revocare sententiam] Symmachus lib. iii, epist. 63, Alia enim est conditio magistratuum, quorum corruptae videntur esse sententiae si sint legibus mitiores: alia divorum principum potestas, quos decet acrimoniam severi iuris inflectere. Idem discrimen inter regem et iudicem est apud Themistium oratione v [or. xix p. 227/8] [add. edd. 1642, 1646].

5 De Clem. l. 1, c. 5.

6 [quia, edd. 1625, 1631, 1646; qui quia, edd. 1632, 1642].

[p. 497]

est efficit ut lex facilius et minore cum damno auctoritatis solvi possit¹. Id autem maxime usu venit in iis delictis quae per ignorantiam, quamvis culpa omni non carentem, aut per animi infirmitatem superabilem quidem sed difficulter superabilem committuntur, ad quae Christianus hominum rector maxime respicere debet ut Deum imitetur, qui in veteri quidem federe multa talia hostiis quibusdam expiari voluit: Levit. iv et v; at in novo federe verbis et exemplis testatus est se ad talia resipiscentibus condonanda esse facilem. Lucae xxiii, 34. Hebr. iv, 15; v, 2; i Tim. 1, 13. <Et quidem illis Christi apud Lucam verbis, condona illis pater, quia nesciunt quid faciant, adductum Theodosium² ut Antiochenis ignosceret, notat Iohannes Chrysostomus³>⁴.

xxvii. Atque hinc apparet quam male Fernandus⁵ Vasquius⁶ dixerit , iustam causam dispensandi, id est lege solvendi, esse eam tantum de qua legis auctor consultus dixisset, extra mentem suam esse eam observari. Non distinguit enim inter ἐπιείϰειαν quae legem interpretatur, et inter relaxationem: Unde et alibi⁷ Thomam et Sotum reprehendit quod dicant legem obligare etiamsi causa particulariter cesset, quasi legem esse putassent solam scripturam, quod illis nunquam in mentem venit. Tantum vero abest ut omnis legis relaxatio, quae saepe libere et dari et omitti potest, referenda sit ad ἐπιείϰειαν proprie dictam: ne illa quidem relaxatio quae aut ex caritate aut ex iustitia rectrice debetur, eo referri potest. Aliud enim est legem aut probabili aut etiam urgente causa tollere, aliud declarare factum ab initio mente legis non fuisse comprehensum. De tollendis poenis vidimus, de taxatione earum videamus.

xxviii. Ex supra dictis apparet in poenis duo spectari id ob quod, et cuius ergo. Ob quod, est meritum; cuius ergo, est utilitas ex poena. Puniendus nemo est ultra

1 Tamen cessatio rationis, etiam quae particularis est, efficit ut lex facilius et minore cum damno auctoritatis solvi possit] Multa ad hanc rem utilia congessit Gratianus causa 1, quaestione vii [add. edd. 1642, 1646].

2 Adductum Theodosium] Historiam vide apud Zonaram [xiii, 18, 30-32] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Chrysost., de Statuis Homil. xxi, 4].

4 [Et - Chrysostomus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Fernandus, edd. 1625, 1631; Ferdinandus, edd. 1632, 1642, 1646].

6 Lib. 1, c. 46 [Controvers.].

7 Lib. 1, c. 26, et c. 46.

[p. 498]

meritum¹ quo ea pertinent quae ex Horatio iam ante² protulimus et Ciceronis³ illud: Est poenae modus sicut rerum reliquarum et quaedam mediocritas. <Ideo poenam aestimationis nomine appellat Papinianus⁴. Et Aristides Leuctrica secunda⁵ humanae naturae conveniens esse ait, ut in quoque crimine sit aliquid ultra quod vindicta procedere non debeat. Demosthenes vero in epistola pro Lycurgi liberis⁶ aequalitatem in poena non ita nude spectandam ait ut in ponderibus et mensuris, sed expenso proposito ac voto eius qui deliquit>⁷. Intra meriti vero modum⁸ magis aut minus peccata puniuntur pro utilitate.

xxix. [1] In merito examinanda veniunt causa quae impulit⁹, causa quae retrahere debuit, et personae idoneitas ad utrumque. Vix quisquam gratis malus est aut si quem malitia propter seipsam delectat is ultra modum humanum processit. Pars maxima ad peccandum ducuntur affectibus: ἡ ἐπιϑυμία συλλαβοῦσα τίϰτει ἁμαρτίαν¹⁰: Appetitus concipiens parit peccatum. Appetitus nomine iam et declinandi mali impetum comprehendo, qui maxime est naturalis ideoque inter appetitus honestissimus. unde quae mortis, carceris, doloris aut summae egestatis vitandae causa iniuste fiunt maxime excusabilia videri solent. [2] Et huc illud Demosthenis¹¹ pertinet: Aequum est his qui cum divites sint mali sunt magis irasci quam his quos egestas impellit: nam apud humanitate utentes iudices necessitas aliquid adfert veniae, cum si qui in rerum affluentia iniusti sunt nihil habeant praetexti probabilis. Sic Acarnanas excusat Polybius¹² quod impendentis periculi respectu federis cum Graecis in Aetolos initi leges non implessent. Aristoteles¹³: ἐϰονσίῳ μᾶλλον ἔοιϰεν ἡ ἀϰολασία τῆς δειλίας· ἡ μὲν γὰρ δι᾽ ἡδονὴν, ἡδὲ διὰ λύπην. ϰαὶ ὴ μὲν λύπν

1 Puniendus nemo est ultra meritum] Bene hac de re disserunt Mediolanenses in oratione quae apud Guiccardinum est libro xvii. confer quae hoc capite habuimus §. ii, et quae habituri sumus libro iii, cap. xi, §. i [add. edd. 1642, 1646].

2 [§ ii, 2].

3 Epist. xv ad Brut. [1, 15, 3].

4 L. Sanctio. D. de poen. damn. [l. 41 D. xlviii, 19] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Aristid., Leuctrica 1 p. 94].

6 [Demosth., Epist. iii, 4].

7 [Ideo - deliquit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Sed intra meriti modum, ed. 1625; Intra meriti vero modum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Causa quae impulit] Chrysostomus x de statuis [6 in princ.]: οὐ γὰρ δὴ πᾶν ἁμάρτημα τὴν αὐτὴν ϕέρει ϰόλασιν, ἀλλὰ τὰ εὐϰατόρϑωτα μείζονα ἡμῖν ἐπάγει τὴν τιμωρίαν. Non enim omnis culpa eandem poenam meretur, sed graviorem illa quae facile corrigi potuit. Et in secunda oratione cur obscurum sit vetus testamentum [de Prophet. Obscuritate ii, 8], hinc probat calumniatorem peiorem esse scortatore, fure, homicida [add. edd. 1642, 1646].

10 Iac. i, 15.

11 [Demosth., Or. in Stephanum 1, 67].

12 Lib. iv [30, 2 sqq.].

13 [Aristot., Eth. Nic. iii, 15].

[p. 499]

ἐξίστησι ϰαὶ ϕϑείρει τὴν τοῦ ἔχοντος ϕύσιν· ἡ δὲ ἡδονὴ οὔδεν᾽ τοιοῦτον ποιεῖ μᾶλλον τε ἑϰούσιον. Magis voluntaria est incontinentia quam timiditas: nam illa voluptatis ergo: haec propter dolorem. Dolor autem hominem quasi extra se rapit¹ naturae exitium adferens: Voluptas nihil tale, ideo plus habet voluntarii². In eundem sensum insignis est locus apud Porphyrium³ de non esu animalium libro tertio⁴. [3] Caeteri appetitus ad bonum aliquod tendunt aut verum aut imaginabile. Vera bona extra virtutes et earum actiones quae ad peccatum non ducunt (ἀνταϰολονϑοῦσι γὰρ αἱ ἀρεταὶ consentiunt enim virtutes inter se) sunt aut delectantia, aut delectantium causa quae utilia vocantur ut possessionum abundantia. Imaginabilia non autem vere bona sunt⁵, excellentia supra alios quatenus a virtute et utilitate seiungitur, et vindicta: quae quo magis a natura abeunt eo sunt foediora. Et hos tres appetitus Iohannes⁶ his vocibus exprimit: ἐπιϑυμία σαρϰὸς, ἐπιϑυμία τῶν ὀϕϑαλμῶν, ἀλαζονεία τοῦ βίου. Primum enim membrum voluptatum desideria, secundum habendi cupiditatem, tertium vanae gloriae consectationem et iracundiam complectitur. Philo in decalogi explicatione⁷ omnia mala esse dicit, ἐξ ἐπιϑυμίας ἢ χρημάτων ἢ δόξης ἢ ἡδονῆς. <Lactantius libro sexto⁸: Virtus est iram cohibere, cupiditatem compescere, libidinem refraenare. Nam fere omnia quae fiunt iniuste atque improbe ab his oriuntur affectibus. quod et alibi⁹ repetit>¹⁰.

xxx. [1] Causa quae a delinquendo abstrahere debet generalis est iniustitia. Versamur enim non in quibusvis peccatis,

1 Dolor autem hominem quasi extra se rapit] Vide egregiam comparationem furis et adulteri Proverbiorum vi, 30 [add. edd. 1642, 1646].

2 Ideo plus habet voluntarii] Philo ad Decalogum [§ 28]: πάντα μὲν γὰρ τῆς ψυχῆς πάϑη χαλεπὰ, ϰινοῦντα ϰαὶ σείοντα αὐτὴν παρὰ ϕύσιν ϰαὶ ὑγιαίνειν οὐϰ ἐῶντα· χαλεπώτατον δ᾽ ἐπιϑυμία, διὸ τῶν μὲν ἄλλων ἕϰαστον ϑύραϑεν ἐπεισιὸν ϰαὶ προσπίπτον ἔξωϑεν, ἀϰούσιον εἶναι δοϰεῖ. μόνη δ᾽ αὐτὴ ἐπιϑυμία τὴν ἀρχὴν ἐξ ἡμῶν λαμβάνει ϰαὶ ἔστιν ἑϰούσιος. Omnes quidem animi perturbationes graves, ut quae animum extra naturalem statum moveant atque concutiant, sed omnium harum gravissima est cupido. nam caetera, quia extrinsecus ad nos impetum faciunt nosque pulsant, videntur velut invitis evenire: at sola cupido, utpote ex nobis intus ortum habens, magis spontis esse nostrae videtur [add. edd. 1642, 1646].

3 Locus apud Porphyrium] Et similis apud M. Antoninum de vita sua libro ii [10], ubi iram et cupiditatem inter se confert. Plutarchus Romulo [compar. Thesei c. Rom. 3]: ἡ δὲ ϰινήσασα τὸν ϑυμὸν ἀρχὴ μὰλλον παραιτεῖται τὸν ὑπὸ μείζονος αἰτίας ὥσπερ ὐπὸ πληγῆς χαλεπωτέρας ἀνατραπέντα. Commovens animum causa plus excusationis ei praestat qui ex graviore causa, velut ictu validiore, evertitur [add. edd. 1642, 1646].

4 [Porphyr., de Abstin. iii, 18].

5 Imaginabilia non autem vere bona sunt] Seneca epist. xvi: Naturalia desideria finita sunt. ex falsa opinione nascentia, ubi desinant, non habent. vide Chrysostomum in tractationibus moralibus ad Rom. [Homil.] vi, ad ii Cor. xi, 12 [Homil. xxiii, 5]. ad Ephes. i. 14 [Homil. ii] [add. edd. 1642, 1646].

6 i Ioh. ii, 16.

7 [Philo, de Decalogo § 28].

8 [Lactant., Div. Inst. vi, 5, 13].

9 [Ibid. 19, 4 sqq.].

10 [Lactantius - repetit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 500]

sed in iis quae respectum habent extra peccantem. Iniustitia eo est maior quo maius alteri damnum infertur. Ideo primum locum obtinent delicta consummata, postremum quae ad actus aliquos, sed non ad ultimum processerunt: in quibus tanto quidque est gravius quo ulterius processit. In utrovis genere ea iniustitia eminet quae communem ordinem perturbat ac proinde plurimis nocet. Sequitur ea quae singulos tangit. Maxima hic est quae vitam: proxima quae familiam, cuius fundamentum est matrimonium: postrema quae res singulas expetibiles spectat sive directe subtrahendo, sive dolo malo causam dando damni. [2] Possunt haec ipsa subtilius dividi, sed quem indicavimus ordinem Deus in Decalogo secutus est. Nam parentum nomine, qui naturales sunt magistratus, etiam alios rectores par est intelligi, quorum auctoritas societatem humanam continet: sequitur interdictio homicidii: deinde matrimonii sanctio inhibitis adulteriis, tum furta, et falsimoniae: loco ultimo delicta inconsummata. Inter causas autem abstrahentes non debet poni tantum qualitas eius quod directe fit, sed et eius quod secuturum probabile est, ut in incendio, et perfosso aggere multorum summae calamitates et mortes etiam spectandae sunt. [3] Ad iniustitiam quam generalem causam posuimus interdum et aliud accedit vitium¹, puta impietas in parentes, inhumanitas in propinquos, ingratus animus in beneficos, quae augent delictum. Apparet quoque maior pravitas si quis saepius deliquit², quia habitus mali actibus sunt peiores. Et hinc intelligi potest quatenus natura aequum sit quod apud Persas fiebat ut vita anterior simul cum delicto in aestimationem veniret³. Id enim locum habere debet in his quibus alioqui non malis subito aliqua peccandi dulcedo

1 Interdum et aliud accedit vitium] Vide locum insignem in Lucae verbis apud Xiphilinum ex Dione [lxxi, 24 sq.] [add. edd. 1642, 1646].

2 Si quis saepius deliquit] Τὸ μὲν γὰρ ἀγνοῆσαί ποτε τὰ ϰατὰ τὸν βίον ἐστὶν ἀνϑρώπου. τὸ δὲ ἐπὶ τοῖς αὐτοῖς πράγμασι πλεονάϰις ἁμαρτάνειν, τέλεον ἐξεστηϰότος τοῖς λογισμοῖς: ὅσῳ γὰρ πλείοσιν ἐλαττώμασι περιπεπτώϰαμεν τοσούτῶ μείζονος τιμωρίας ἄξιοι τυχεῖν ὑπάρχομεν. Aliquando ignorasse quid vita exigat, hominis est: at in iisdem rebus saepius aberrare, emotae est mentis: quo enim plura sunt in quae incidimus delicta, hoc maiorem poenam commeremur [Diod. Sic., Exc. xxi, 15] [add. edd. 1642, 1646].

3 Ut vita antecedens simul cum delicto in aestimationem veniret] Asinius Pollio [Seneca, Suasor. vi, 24]: qua maior pars vitae atque ingenii stetit, ea iudicandum de homine est [add. edd. 1642, 1646]. Cicero in Sul. [25, 69] Omnibus in rebus, Iudices, quae graviores maioresque sunt, quid quis voluerit, cogitarit, admiserit, non ex crimine, sed ex moribus eius qui arguitur est ponderandum. [Cicero - ponderandum. add. ed. 1646].

[p. 501]

subrepsit: non in his qui totum vitae genus immutarunt in quibus ipse Deus apud Ezechielem¹ nullam se habere ait prioris vitae rationem, quibusque adeo² Thucydideum³ illud aptari potest: Διπλασίας ζημίας ἄξιοί εἰσιν ὅτι ἀντ᾽ ἀγαϑῶν ϰαϰοὶ γεγένηντἄι: Dupliciter poenas merentur eo quod ex bonis mali facti sunt. <quod et alibi⁴ dixit, ὅτι οὐϰ ἐϰ προσηϰόντων ἁμαρτάνουσι, quia ipsos peccare minime decebat. [4] Itaque optime Christiani veteres in poenis canonum aestimandis non nudum delictum voluerunt aspici⁵, sed simul vitae quod praecessit et quod sequitur ut ex Ancyrana et aliis Synodis videre est>⁶. Sed et lex⁷ posita adversus vitium specialem quandam malitiam veteri superaddit: quod ita docet Augustinus⁸: Lex prohibens omnia delicta congeminat⁹: non enim simplex peccatum est non solum malum sed etiam vetitum committere. <Tacitus¹⁰: Si velis quod nondum vetitum est, timeas ne vetere: at si prohibita impune transcenderis, neque metus ultra, neque pudor est>¹¹.

xxxi. [1] Personae aptitudo aut ad considerandas causas avertentes, aut ad suscipiendos affectus incitantes considerari solet in corporis mixtura, aetate, sexu, educatione, circumstantiis actus. Nam et pueri et foeminae, et crassi ingenii homines maleque educati iusti et iniusti, liciti et illiciti discrimina minus habent cognita: et in quibus bilis praevalet iracundi sunt, in quibus sanguis ad venerem proni, tum vero huc iuventus, illuc senectus propendet.

1 c. xviii [24].

2 [adeoque, ed. 1625; adeo edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. i [86].

4 Lib. iii [67] [add. edd 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Non nudum delictum voluerunt aspici] Canon Ancyranus xxv. [Tria haec verba add. ed. 1646]. Chrysostomus ad ii ad Corinthios cap. ii [Homil. iv. 3]. ὄϑεν μανϑάνομεν, ὄτι οὐ δεῖ μόνον πρὸς τὴν ϕύσιν τῶν ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ ϰαὶ πρὸς τὴν διάνοιαν ϰαὶ τὴν ἕξιν τῶν ἁμαρτανόντων τὴν μετάνοιαν ὁρίζειν. Unde discimus poenitentiae fines determinandos non sola delictorum natura inspecta, sed et propositi et moris eorum qui peccarunt. Idem iii de Sacerdotio [lib. ii, 4]: οὐ γὰρ ἁπλῶς πρὸς τὸ τῶν παραπτωμάτων μέτρον δεῖ ϰαὶ τὴν ἐπιτιμίαν ἐπάγειν, ἀλλὰ ϰαὶ τῆς τῶν ἁμαρτανόντων στοχάζεσϑαι προαιρέσεως. Non enim ad solam mensuram delictorum poena imponenda est, sed et inquirendum quis fuerit eius qui peccavit animus [add. edd. 1642, 1646].

6 [quod - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Rom. vii, 13 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 De vera relig. c. 6 [imo c. 26].

9 Lex prohibens omnia delicta congeminat] Bene Chrysostomus [in Ep. ad Roman. Homil. v, 4]: ἐνταῦϑα οὐ μόνον ἰσ οτιμίαν δείϰνυσι ἰουδαίου ϰαὶ ἕλληνος, ἀλλὰ ϰαὶ πολὺ τὸν ἰουδαῖον βαρούμενον ἀπὸ τῆς τοῦ νόμου δόσεως. Hic non tantum par ius dignitatemque ostendit Iudaei et Graeci, sed et Iudaeum hoc ipso praegravari, quod legem acceperit. deinde [ibid. v, 3]: ὁ γὰρ πλείονος ἀπολαύσας τῆς διδασϰαλίας μείςονα ἂν εἴη ϰαὶ τιμωρίαν ἄξιος ὑπομεῖναι παρανομῶν. Nam qui plus institutionis accepit, is maiores etiam contemtae legis poenas meretur [add. edd. 1642, 1646].

10 Ann. iii [54] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Tacitus - est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 502]

<Andronicus Rhodius¹. ϕαίνεται τοίνυν ὅτι ἀπολογίαν τινὰ δίδωσι τοῖς αἰσχροῖς, τὸ πεϕυϰέναι πρὸς αὐτὰ, ϰαὶ ἀνεϰτότερον ποιεῖ τὸ ἔγϰλημα: Videtur factis turpibus excusationis aliquid adferre natura, et delictum efficere tolerabilius>². Metum accendit mali imminentis cogitatio, et iracundiam recens ac necdum sedatus dolor, ita ut rationem audiri vix sinant: suntque illorum affectuum delicta merito minus odiosa quam quae ex voluptatis nascuntur desiderio quod et minus efficaciter movet, et differri et aliam sibi materiam sine iniuria quaerere facilius potest³. Aristoteles Nicomachiorum septimo⁴: Ὁ ϑυμὸς ϕυσιϰώτερον ϰαὶ ἡ χαλεπότης τῶν ἐπιϑυμιῶν τῆς ὐπερβολῆς ϰαὶ τῶν μὴ ἀναγϰαίων. Magis naturale ira et acerbitas quam cupiditas eorum quae modum excedunt minimeque sunt necessaria. [2] Omnino enim illud tenendum est quo animi eligentis iudicium magis impeditur quoque magis naturalibus causis, eo quod delinquitur minoris esse. Aristoteles⁵ dicto libro⁶: μᾶλλον ἀϰόλαστον ἂν εἴποιμεν, ὅστις μὴ ἐπιϑυμῶν ἢ ἡρέμα διώϰει τὰς ὑπερβολὰς ϰαὶ ϕεύγει μετρίας λύπας ἢ τοιοῦτον ὅστις διὰ τὸ ἐπιϑυμεῖν σϕόδρα· τί γὰρ ἂν ἐϰεῖνος ποιήσαιεν εἰ προσγένοιτο ἐπιϑυμία νεανιϰὴ ϰαὶ περὶ τὰς ἀναγϰαίων ἐνδείας λύπη ἰσχυρὰ Minus temperantem dicimus hunc qui a motu concupiscente aut non tentatus aut leviter tentatus quaerit enormes voluptates aut mediocria incommoda defugit, eo qui vehementi affectu percellitur. Nam quid idem ille facturus fuisse putandus est si adfuisset iuvenilis quaedam perturbatio animi aut gravis dolor ex penuria eorum quibus negatis natura doleat? Quicum convenit illud Antiphanis⁷:

Qui cum sit opulens nequiter quicquam facit⁸,
Hunc si esset pauper quid non facturum putas?

1 Nic. vii, 10 [scil. in Paraphrasi ad Aristot.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Andronicus - tolerabilius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Et etiam sibi materiam sine iniuria quaerere facilius potest] Chrysostomus ad Galatas [in c. v, 3 in fine]: ἡ ἐπιϑυμία μίξιν ἐπιζητεῖ μόνον, οὐ τοιάνδε μίξιν. Cupido concubitum tantum quaerit, non huius aut illius concubitum. Tertullianus libro ii [1] ad Uxorem: Nam quanto grandis est continentia carnis, quae viduitati ministrat, tanto, si non sustineatur, ignoscibile videri potest. difficilium enim facilis est venia. Quanto autem habere [l. nubere] in domino perpetrabile est, uti nostrae potestatis, tanto culpabilius est non observare quod possis: et mox [c. 3]: quanto potestas vitandi fuit, tanto contumaciae crimine oneratur. Adde M. Antoninum loco modo [p. 499 n. 3] indicato, ubi Theophrasto auctore utitur [add. edd. 1642, 1646].

4 [Aristot., Eth. Nic. vii, 7].

5 [minoris esse. Pertinet huc illud Ciceronis [De Off. i in marg. ed. 1625]: In omni iniustitia permultum interest utrum perturbatione aliqua animi quae plerumque brevis est et ad tempus, an consulto et cogitato fiat iniuria: leviora enim sunt quae repentino aliquo motu accidunt quam ea quae meditata et praeparata inferuntur. Aristoteles, ed. 1625; minoris esse. Aristoteles, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 C. 6.

7 [Stobaeus 2, 3].

8 Qui cum sit opulens, nequiter quicquam facit] Chrysostomus de Providentia iv [Orat. v in fine]. ὥστε ὅταν ἴδῃς τὸν πλουτοῦντα ἀδιϰοῦντα, πλεονεϰτοῦντα, ἀρπάζοντα, διὰ τοῦτο μάλιστα αὐτὸν στέναξον, ἐπειδὰν πλούσιος ὢν ταῦτα ποιεῖ. μείζονα γὰρ δίδωσι τιμωρίαν. Quare ubi divitem videris iniustum, avarum, rapacem, hoc magis eum miserare, quod talia dives faciat. Ob id ipsum enim punietur gravius [add. edd. 1642, 1646].

[p. 503]

Et quae in senum amores passim in comoediis legimus. Ex his igitur causis aestimandum meritum intra quod poena consistere debeat.

xxxii. [1] Tenendum autem est quod Pythagorici dicebant, iustitiam esse τὸ ἀντιπεπονϑὸς¹, id est parem passionem in poenis, id non ita accipi debere quasi qui alteri nocuit deliberato et sine causis culpam valde minuentibus tantundem nocumenti nec amplius ferre debeat. Id enim non ita esse ipsa lex² quae legum omnium perfectissimum exemplar est ostendit cum furta quadruplo aut quintuplo vult lui. <Et lege Attica fur ultra dupli condemnationem³ per dies aliquot vinctus habebatur ut Demosthenes in Timocratem⁴ nos docet>⁵. Leges, inquit Ambrosius⁶, ea quae detracta sunt alicui cum iniuria personae aut rei ipsius cumulo restitui imperant quo furem a detrahendo aut poena deterreant aut mulcta revocent. <Aristides Leuctrica secunda⁷: τοῖς ἐνδιϰαστηρίοις ἐπεξιοῦσι τοῖς ἀδιϰήσασι μείζονα ἢ ϰαϑ᾽ ἃ πεπόνϑασι δέδοται περὶ τῶν νόμων εἰς τιμωρίας λόγον. His qui iudicio illatas sibi iniurias persequuntur, maiora leges permittunt pro vindicta exigere quam quae ipsis acciderant. Seneca⁸ de iudicio post hanc vitam:

scelera taxantur modo

Maiore nostra.

[2] Apud Indos⁹ ut Strabo¹⁰ notat, qui quem mutilasset, supra talionem, manu truncabatur. Et in Magnis Moralibus¹¹ quae Aristotelis nomen praeferunt legimus: οὐ δίϰαιον εἴτις τὸν ὀϕϑαλμὸν ἐξέϰοψέ τινος ἀντεϰϰοπῆναι μόνον, ἀλλὰ πλείονα παϑεῖν: Iustum est si quis oculum alteri effoderit, non tantundem modo sed et amplius patiatur>¹². Nec enim aequum est ut par sit periculum innocentis et nocentis ut recte ostendit Philo¹³ quo

1 Τὸ ἀντιπεπονϑὸς] ταυτοπάϑεια Harmenopulo [i, 2, 34] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Exod. xxii, 1].

3 Ultra dupli condemnationem] Alludit huc locus Apoc. xviii, 6. Reddite duplum. Hercules Minyas qui a Thebanis sine iure tributum extorserant, duplum coëgit eius tributi pendere Thebanis. Apollodorus libro ii [4, 11] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Demosth., in Timocr. 105].

5 [Et - docet, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 De Officiis iii, c. 3 [§ 21].

7 [Aristid., Leuctr. ii p. 133].

8 [Seneca, Herc. fur. 750 sq.].

9 Apud Indos] Apud Indorum alios furtum morte punitum notavit Nicolaus Damascenus [apud Stobaeum 44, 4] [add. edd. 1642, 1646].

10 Lib. xv [1, 54] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 i, c. xxxiv [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Aristides - patiatur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Philo] Secundo de legibus Specialibus [§ 15] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 504]

loco de homicidii poena tractat. Atque hoc inde quoque aestimari potest quod delicta quaedam non consummata, et ideo consummatis minora¹ nocumentum infligant par cogitato, quod in lege Hebraea² de falso teste proditum³ et in lege Romana de eo qui hominis occidendi causa cum telo ambulavit: Cui consequens est ut perfectis criminibus maior respondeat poena, sed quia morte nihil est gravius eaque iterari non potest, ut Philo notat dicto loco⁴, ideo intra eam necessario consistitur, additis tamen interdum pro merito cruciatibus.

xxxiii. Poenae autem magnitudo non tantum nude spectatur sed cum respectu ad patientem. Nam mulcta eadem pauperem onerabit, divitem non onerabit: et vili ignominia leve erit malum, honorato grave: quo genere diversitatis saepe utitur lex Romana: unde harmonicam proportionem exstruxit Bodinus⁵: cum tamen revera simplex hic sit et qualis in numeris aequalitas, meriti ad poenam, sicut in contractibus mercis ad nummos, quanquam alibi merx eadem plus, alibi minus valet, itemque nummi. At fatendum saepe in lege Romana id non fieri, ἄνευ προσωποληψίας, id est sine nimio personarum et qualitatum ad factum non pertinentium respectu, a quo vitio longissime semper abest lex Mosis. Et haec quidem ut diximus intrinseca est poenae taxatio.

xxxiv. Sed intra concessum modum ad minimum ducit caritas eius qui punitur, nisi plurium iustior caritas aliud suadeat ob causam extrinsecam, quae interdum est ingens periculum ab eo qui deliquit, plerumque autem necessitas exempli. Ea autem nasci solet ex generalibus invitamentis ad peccandum quae reprimi nisi acribus remediis nequeunt. Invitamenta autem praecipua sunt, consuetudo et facilitas.

xxxv. Ob facilitatem lex divina Hebraeis data gravius punit furtum de pascuo quam de domo⁶, Exod. xxii, 1

1 Non consummata, et ideo consummatis minora] Plinius [Nat. Hist., viii, 16] de Leone: Vulneratus observatione mira percussorem novit, et in quantalibet multitudine appetit. Eum vero qui telum quidem miserit sed tamen non vulneraverit, correptum raptatumque sternit, nec vulnerat [add. edd. 1642, 1646].

2 Deut. xix, 19.

3 De falso teste proditum] Et de eo qui uxorem stupri insimulavit, ut dotem lucraretur. Deut. xxii, 19. Et de eo qui caeteroqui ex causa iniusta aliquem in iudicium deduxerit, alienum sibi vindicans. Exodi xxii, 9 [add. edd. 1642, 1646].

4 [p. 503 n. 13].

5 Lib. vi de Rep. c. ult.

6 De pascuo quam de domo] Vide Maimoniden Directore iii, 41. Cicero pro Sexto Roscio Amerino [40, 116]: Atque ea sunt animadvertenda peccata maxime, quae difficillime praecaventur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 505]

et 9. <Iustinus¹ de Scythis: Nullum scelus apud eos furto gravius, quippe sine tecto munimentoque pecora et armenta habentibus, quid salvum esset si furari liceret? Simile illud in Aristotelis problematis sectione xxix²: ὁ νομοϑέτης οὐχ ἱϰανοὺς ὄντας ἡγησάμενος εἶναι ϕύλαϰας τὸν νόμον αὐτοῖς ἐπέστησεν. Legis auctor cum sciret illis in locis³ dominos res suas custodire non posse custodem legem addidit>⁴. Consuetudo⁵ facti etsi aliquid detrahit de culpa (non sine ratione veniam dedit, inquit Plinius⁶, facto vetito quidem, non tamen inusitato) poenae tamen acrimoniam ex aliqua⁷ parte flagitat: quoniam ut Saturninus⁸ loquitur, nimium multis grassantibus opus exemplo est. Sed in iudiciis magis illud, in legibus hoc sequendum est, ratione habita temporis quo leges aut iudicia feruntur: quia poenae utilitas magis in universalitate spectatur circa quam sunt leges: culpa autem maior aut minor est in singulis.

xxxvi. [1] Quod autem diximus ubi magnae urgentesque causae cessant, ad minuendam potius poenam promtos nos esse debere, in eo clementiae pars altera sita est. Nam priorem in tollenda poena collocavimus. Quia difficile est temperamentum, inquit Seneca⁹, quidquid aequo plus futurum est in partem humaniorem praeponderet. Alibi¹⁰; Poenam si tuto poterit donet, sin minus temperet. Et apud Diodorum Siculum¹¹ laudatur rex Aegyptius quod imponeret, τιμωρίας ἐλάττους τῆς ἀξίας supplicia meritis minora¹². <De M. Antonino¹³ Capitolinus¹⁴: Erat mos iste Antonino ut omnia crimina minore supplicio, quam legibus plecti solerent, puniret>¹⁵. Isaeus¹⁶ quoque orator dixit, oportere leges quidem constitui rigidas, sed poenas exigi legibus

1 [Iust. ii, 2, 6].

2 [Aristot. Problem. xxix, 14].

3 Illis in locis] In balneis. morte plectebantur Athenis fures balnearii, si aestimatio esset maior decem Drachmis. Demosthenes contra Timocratem [114]. Adde L. 1. D. de Furibus Balnearibus [l. 1 D. xlvii, 17] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Iustinus - addidit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Hic incipit § xxxvi in ed. 1625].

6 [Plin., Epist. iv, 9].

7 [alia, edd. 1625, 1631; aliqua, edd. 1632, 1642, 1646].

8 L. aut facta. D. de poenis [l. 16 § 10 D. xlviii, 19].

9 Lib. i de Cl. c. 1 [imo c. 2 § 2].

10 Cap. xx.

11 [Diod. Sic. i, 70].

12 Supplicia meritis minora] Iustinus ii Hunnis scribens [In Exc. de legat., Rom. p. 195 sq.], ῥωμαίοις ἔνεστι μὴ ἀντιτιϑέναι τὰς τιμωρίας ἰσορρόπους τοῖς πλημμελήμασι. Romanis mos hic est, non irrogare poenas pares peccantium merito [add. edd. 1642, 1646].

13 [Antonino ed. 1631; Antonio, edd. 1632, 1642, 1646].

14 [Capitolinus, Anton. philos. 24].

15 [De - puniret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 [Apud Stobaeum 48, 25].

[p. 506]

mitiores¹. <Et Isocratis² est monitum: τὰς τιμωρίας ἐλάττους ποιεῖσϑαι τῶν ἁμαρτανομένων ut poenae infligantur infra peccati modum>³. [2] Augustinus⁴ Comitem Marcellinum sic admonet sui officii. Mihi sollicitudo maxima incussa est, ne forte sublimitas tua censeat eos tanta legum severitate esse plectendos, ut qualia fecerunt, talia patiantur, ideoque his literis obtestor fidem tuam, quam habes in Christo, per ipsius Domini nostri misericordiam ut hoc non facias, nec omnino fieri permittas. <Cuius est et hoc: Sic etiam ipsos criminum ultores, atque in hoc officio non ira propria concitatos, sed legum ministros, nec suarum sed alienarum examinatarum iniuriarum vindices, quales iudices esse debent, terruit divina censura ut cogitarent propter sua peccata misericordiam Dei necessariam, nec putarent ad culpam officii sui pertinere, siquid erga eos misericorditer agerent, quorum vitae necisque haberent legitimam potestatem>⁵.

xxxvii. Speramus nihil a nobis praetermissum, quod ad huius argumenti satis difficilis et obscuri cognitionem magnopere faciat: nam quatuor illa quae Maimonides⁶ maxime ait spectari in poenis, magnitudinem peccati, id est damni, frequentiam talium peccatorum, quantitatem concupiscentiae et operis facilitatem ad sua loca retulimus: nec minus illa septem quae confuse satis in poenis considerat Saturninus⁷. Nam persona eius qui fecit ad aptitudinem illam iudicandi maxime pertinet, et persona eius qui patitur interdum aliquid confert ad aestimandam culpae magnitudinem. Locus iniustitiae culpam aliquam addere solet peculiarem⁸ aut etiam ad facilitatem operis pertinere. Tempus

1 Poenas exigi legibus mitiores] Hoc sibi volebat Henricus Imperator Symbolo mali Punici, cum dicto: Subacre. Rex apud Cassiodorum xi, 40: Qui periculose iusti sumus, sub securitate semper ignoscimus [add, edd. 1642, 1646].

2 [Isocr., ad Nicodem. 7].

3 [Et - modum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Augustinus] Epistola clix. [imo cxxxiii, 1] quae citatur c. Circumcelliones [1], causa xxiii, quaest. v. vide, si placet, ad Augustinum eundem epistolam Macedonii, et eam qua respondet Augustinus numeris liii, et liv [imo epp. clii et cliii]. Adde de Theod osio iuniore quae sunt in Excerptis Iohannis Antiocheni ex Manuscripto Peiresii [Exc. de Virt. et Vitiis i p. 204] [add. edd. 1642, 1646]. Macedonius ad Augustinum: Officium sacerdotis est, intervenire pro reis [August., Ep. clii, 2] [Macedonius - reis, add. ed. 1646].

5 [Cuius - potestatem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Maimonides] Lib. iii directoris c. 41. Confer c. Sicut dignum de Homicidio voluntario vel casuali [c. 6 Decretal. v, 12] [add. edd. 1642, 1646].

7 L. Aut facta. D. de poenis [l. 16 D. xlviii, 19].

8 Locus iniustitiae culpam aliquam addere solet peculiarem] Philo lib. i de legibus Specialibus [§ 33]: οὐ γὰρ ταυτὸν πατρὶ ϰαὶ ἀλλοτρίῳ πληγὰς ἐμϕορῆσαι, οὐδ᾽ ἄρχοντ᾽ ἢ ἰδιώτην ϰαϰῶς εἰπεῖν, οὐδ᾽ ἐργάζεσϑαί τι τῶν μὴ ἐϕιεμένων ἐν βεβήλοις ἢ ἱεροῖς χωρίοις, οὐδ᾽ ἐν ἐορταῖς ϰαὶ πανηγύρεσι ϰαὶ δημοτελέσι ϑυσίαις. Non idem est patri et extraneo inferre violentas manus: nec idem magistratui et privato maledicere: nec illicitum aliquid patrare in loco profano et sacro, in die festo, in conventu, in sacris publicis. Cum his convenit quod ex Labeone adfert Ulpianus L. praetor edixit. in fine D. de iniuriis [l. 7 § 8 D. xlvii, 10]. Persona atrocior iniuria fit, ut cum magistratui, cum parenti, patrono fiat, tempore si ludis et in conspectu. nam populi Romani in conspectu, an in solitudine iniuria facta sit, multum interesse ait [add. edd. 1642, 1646].

[p. 507]

ut diuturnum est aut breve ita libertatem iudicandi auget, aut minuit, interdum et pravitatem animi ostendit. Qualitas partim ad genera appetituum refertur, partim ad causas quae abstrahere a peccando debebant. Quantitas quoque ad appetitum referenda est: Eventus ad causas abstrahentes.

xxxviii. Solere poenae expetendae causa bella suscipi et supra ostendimus et passim docent historiae: ac plerumque haec causa cum altera de damno reparando coniuncta est, quando idem actus et vitiosus fuit et damnum reipsa intulit, ex quibus duabus qualitatibus duae diversae nascuntur obligationes. Non esse autem bella suscipienda ob delicta quaevis satis constat. nam ne leges quidem suam illam ultionem, quae tuto nec nisi nocentibus nocet, omnibus culpis impendunt. Recte, <ut modo¹ diximus>², Sopater oportere ait ea quae minora et vulgaria sunt delicta dissimulari non vindicari.

xxxix. [1] Illud³ autem quod in oratione pro Rhodiensibus a Catone dictum fuit, non esse aequum poenas quemquam dare ob eam rem quod arguatur male facere voluisse, suo quidem loco non male erat positum, quia nullum populi Rhodiensis decretum adferri poterat, sed animi fluctuantis coniecturae: universaliter autem hoc recipiendum non est. Nam voluntas quae ad externos actus processit (internos enim ab hominibus non puniri supra⁴ diximus) poenis solet esse obnoxia. <Seneca pater⁵ in Controversiis: Scelera quoque, quamvis citra exitum subsederunt, puniuntur>⁶. Iniuriam qui facturus est iam facit, ait <alter>⁷ Seneca⁸⁹

1 [§ xix].

2 [ut - diximus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Gel. l. vii, c. 3 [vii, 3, 38].

4 [§ xviii].

5 Seneca pater] Excerptorum iv, 7 [add. edd. 1642, 1646].

6 [Seneca - puniuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [alter, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Ait alter Seneca] Et de beneficiis libro v, c. 14: Latro est etiam antequam manus inquinet: quia ad occidendum iam armatus est, et habet spoliandi atque interficiendi voluntatem. Philo in primo [ii § 15] de specialibus legibus: ἀνδροϕόνους χρὴ νομίζειν οὐ τοὺς ϰτέινοντας αὐτὸ μόνον ἀλλὰ ϰαὶ τοὺς πάντα δρῶντας εἰς τ᾽ ἀνελεῖν, ἢ ϕανερώς, ἢ λάϑρα, ϰᾂν μὴ τὸ ὰδίϰημα ὦσιν εἰργασμένοι. Homicidas existimari oportet non eos solum qui vitam adimunt, sed et eos qui omnia faciunt palam aut clam, ut quenquam interimant, etiamsi facinus ipsum nondum commiserint [add. edd. 1642, 1646].

9 De Ira lib. iii [imo i, 3, 1].

[p. 508]

<: non exitus rerum sed consilia legibus vindicari¹ Cicero dixit pro Milone². Periandri³ dictum erat: μὴ μόνον τοὺς ἁμαρτάνοντας, ἀλλὰ ϰαὶ τοὺς μελλοντας ϰόλαζε>⁴. Sic Romani censent bellum ineundum cum Rege Perseo nisi satisfaciat de consiliis belli parandi adversus populum Romanum initis⁵, quia scilicet arma, milites, classem iam comparaverat. <Atque hoc ipsum in Rhodiensium oratione apud Livium⁶ recte notatur: neque moribus, neque legibus ullius civitatis ita comparatum esse, ut siquis vellet inimicum perire, si nihil fecerit quo id fiat, capitis damnetur>⁷. [2] Sed nec omnis⁸ perversa voluntas <facto iam aliquo indicata>⁹ poenae facit locum. Nam si ne perpetrata quidem peccata omnia vindicantur, multo minus cogitata ac coepta. In multis locum habet, quod Cicero¹⁰ dicit: haud scio an satis sit eum qui lacesserit iniuriae suae poenitere. Lex Hebraeis data adversum [pleraque]¹¹ delicta inchoata contra pietatem aut etiam contra hominis vitam <extra iudicium>¹², nihil speciale constituit: quia et circa res divinas utpote nobis inconspicuas facilis est error, et iracundiae impetus non indignus est cui ignoscatur. [3] Caeterum in tanta matrimoniorum copia alienas nuptias attentare, aut in tam aequabili possessionum divisione fraudem struere qua cum aliena iactura se quis locupletet, minime erat ferendum. Nam illud, non concupisces, quod in Decalogo est, quanquam si scopum spectes legis, id est τὸ πνευματιϰὸν, latius patet (vellet enim lex, omnes etiam mente esse purissimos¹³ tamen ipsum praeceptum externum, ἐντολὴν σαρϰιϰὴν, quod attinet, ad motus animi pertinet qui facto produntur, quod aperte liquet ex Marco Euangelista¹⁴ qui idem illud praeceptum extulit, μὴ ἀποστερήσῃς: idque cum iam ante posuisset μὴ ϰλέψῃς:

1 Consilia legibus vindicari] Valerius Maximus [vi, 1, 8] de Cn. Sergio Silo damnato ob nummos matrifamiliae promissos: Non factum tunc, sed animus in quaestionem deductus est, plusque voluisse peccare nocuit, quam non peccasse profuit [add. edd. 1642, 1646].

2 [Cic. pro Milone 7, 19].

3 [Diog. Laert. 1, 7, 98].

4 [: non exitus - ϰόλαζε, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Livius lib. xlii [30].

6 [Livius xlv, 24].

7 [Atque - damnetur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Non tamen omnis, ed. 1625; Sed nec omnis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [facto - indicata, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 i Off. [11, 34] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [pleraque, add. edd. 1642, 1646].

12 [extra iudicium, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Vellet enim lex omnes etiam mente esse quam purissimos] Chrysostomus ad Rom. iii, 13, et ad caput vii, multa habet in hanc rem [Homil. vii et xii sq.] [add. edd. 1642, 1646].

14 Cap. x, 39 [Cap. ix, ed. 1625].

[p. 509]

Atque eo sensu vox Hebraea et ei respondens Graeca reperiuntur tum Mich. ii, 2 tum alibi. [4] Inchoata ergo delicta armis vindicanda non sunt, nisi et res sit gravis, et eo processum sit ut ex tali actu aut certum malum, etsi nondum illud quod intendebatur, secutum iam sit, aut certe ingens periculum, ita ut vindicatio aut coniuncta sit cum cautione futurae noxae (de qua supra¹ egimus in capite de defensione) aut dignitatem laesam tueatur aut pernitioso exemplo occurrat.

xl. [1] Sciendum quoque est reges et qui par regibus ius obtinent ius habere poenas poscendi non tantum ob iniurias in se aut subditos suos commissas, sed et ob eas quae ipsos peculiariter non tangunt, sed in quibusvis personis ius naturae aut gentium immaniter violant². Nam libertas humanae societati per poenas consulendi, quae initio ut diximus penes singulos fuerat, civitatibus ac iudiciis institutis penes summas potestates resedit, non proprie qua aliis imperant, sed qua nemini parent. Nam subiectio aliis id ius abstulit. Imo tanto honestius est alienas iniurias quam suas vindicare quanto in suis magis metuendum est nequis doloris sui sensu aut modum excedat aut certe animum inficiat. [2] Et hoc nomine ab antiquis praedicatus est Hercules quod Antaeo, Busyride, Diomede et similibus tyrannis liberarit terras³, quas ut Seneca⁴ de eo loquitur transiit non concupiscendo, sed vindicando, maximorum bonorum auctor hominibus, ut Lysias⁵ indicat⁶, iniustos puniendo. <Diodorus Siculus⁷ de eo sic loquitur: τοὺς παρανομοῦντας ἀνϑρώπους ἢ δυνάστας ὑπερηϕάνους ἀποϰτείνας τὰς πόλεις ἐποίησεν εὐδαίμονας: homines iniustos et reges insolentes tollendo beatas reddebat civitates. Alibi⁸ dixit: ἐπῆλϑε τὴν οἰϰουμένην ϰολάζων τοὺς ἀδίϰους orbem obiit poenas de iniquis expetens. Dio Prusaeensis⁹ de eodem: τοὺς πονηροὺς ἀνϑρώπους ἐϰόλαζε ϰαὶ τῶν ὑπερηϕανῶν ἀνϑρώπων

1 [Lib. ii c. i § 2].

2 [violant, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; violantibus, ed. 1646].

3 Tyrannis liberarit terras] Et maria. Philo de legatione [§ 11]: ἡραϰλῆς ἐϰάϑῃρε γῆν ϰαὶ ϑάλατταν, ἄϑλους ἀναγϰαιοτάτους ϰαὶ ὠϕελιμωτάτους ἅπασιν ἀνϑρώποις ὑποστὰς, ἕνεϰα τοῦ τὰ βλαβερὰ ϰαὶ ϰαϰωτιϰὰ ϕύσεως ἑϰατέρας ἀνελεῖν. Hercules purgavit terras ac maria, certamina subiens hominibus omnibus partim necessaria, partim perutilia, ut tolleret hominum animantiumque aliorum ea quae exitialia aut noxia essent [add. edd. 1642, 1646].

4 i De benef. cap. 14 [i, 13]. Isocr. Hel. Enc. [13].

5 [Lysias, Or. ii, 16].

6 [de eo loquitur, edd. 1625, 1631, 1632; indicat, edd. 1642, 1646].

7 [Diod. Sic. iv, 17].

8 [Diod. Sic. v, 76].

9 [Dio Chrysost., Orat. 1 in fine].

[p. 510]

ϰατέλυε ϰαὶ ἀϕῃρεῖτο τὴν ἐξουσίαν: Homines malos puniebat, et superborum regna destruebat, aut in alios transferebat. Aristides in Panathenaico¹ ait eum suscepta communi humani generis cura meruisse in Deos referri>². Laudatur similiter Theseus³ quod latrones Scirona⁴, <Sinin>⁵ et Procusten sustulerit, quem sic de se loquentem Supplicibus inducit Euripides⁶:

Pridem facinora nomen hoc per Graeciam
Mihi dederunt, ultor ut scelerum vocer⁷.

<Valerius Maximus⁸ de eodem: quicquid ubique monstri aut sceleris fuit, virtute animi ac robore dextrae comminuit>⁹. [3] Sic non dubitamus quin iusta sint bella in eos qui in parentes impii sunt, quales Sogdiani antequam eos Alexander hanc feritatem dedoceret¹⁰, in eos qui¹¹ humanam carnem epulantur¹², <a quo more absistere Gallos veteres Hercules coegit¹³, narrante Diodoro¹⁴, in eos>¹⁵ qui piraticam exercent: Seneca¹⁶: Si non patriam meam impugnat, sed suae gravis est, et sepositus a mea gente suam exagitat, abscidit nihilominus illum tanta pravitas

1 [Aristid., Panath. p. 187].

2 [Diodorus - referri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Et Theseus, ed. 1625; Laudatur similiter Theseus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Scyrin, text. ed. 1625; Scironem, ed. 1625 in Erratis; Scirona, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Sinin, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Eurip., Suppl. 340-2].

7 Ultor ut scelerum vocer] Ibidem [574] dicenti Feciali:

ἢ πᾶσιν οὐν σ᾽ ἔϕυσεν ἀρϰήσειν πατήρ;
Ten' ergo sevit omnibus genitor parem?

Respondet Theseus:

ὅσοι γ᾽ ὑβρισταὶ. χρηστὰ δ᾽ οὐ ϰολάζομεν.
Iniuriosis. Nam bonos non tangimus.

Plutarchus in eius vita [comparat. c. Romulo i]: ἀπήλλαττε τὴν Ἑλλάδα δεινῶν τυράννων. Pessimis tyrannis Graeciam liberavit. Item: οὐδὲν αὐτὸς ἀδιϰούμενος ὥρμησεν ὐπὲρ ἄλλων ἐπὶ τοὺς πονηρούς. Nihil ipse passus iniuriae, pro aliis in homines malos impetum sumebat [add. edd. 1642, 1646].

8 Lib. v, c. 3 [Ext. 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Valerius - comminuit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Plutarch. de Fort. Alex. [328 C] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [impii sunt, hospites occidunt qui, ed. 1625; impii sunt, quales Sogdiani - in eos qui, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Qui humanam carnem epulantur] Hoc quoque Scythas Alexander dedocuit [add. edd. 1642, 1646].

13 A quo more absistere Gallos veteres Hercules coëgit] Vide Dionysium Halicarnassensem [1, 38] narrantem ut Hercules hunc morem aliaque multa abstulerit in beneficiis suis Graecos a barbaris non distinguens. Romanorum non minora in genus humanum merita praedicat Plinius [Nat. Hist.] xxx, i: Non satis aestimari potest quantum Romanis debeatur, qui sustulere monstra, in quibus hominem occidere religiosissimum erat, mandi vero etiam saluberrimum. Coniunge quae hoc ipso capite dicentur §. xlvii. Sic Iustinianus principibus Abasgorum edixit ne subditorum pueros castrarent. Procopius meminit Gotthicorum iv [3], et Zonaras Leone Isauro [xv, 1]. Et Inchae in Peruana reges vicinos populos, qui moniti non parerent, vi coegere absistere ab incestis, a marium cum maribus concubitu, a comestione hominum, aliisque id genus facinoribus atque eo modo imperium sibi pararunt omnium quae usquam legimus, excepta religione, iustissimum [add. edd. 1642, 1646].

14 [Imo Dionysio Halicarnassensi, vid. not. praeced.].

15 [a quo - eos, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

16 vii [iii, edd. 1625, 1631, 1632] de benef. [19, 9].

[p. 511]

animi. Augustinus¹: Opinantur scelera facienda decerni, qualia si aliqua terrena civitas decerneret, decrevissetve, genere humano decernente fuerat evertenda². De talibus enim barbaris, et feris magis quam hominibus, dici recte potest quod de Persis qui Graecis nihilo deteriores erant, perverse dixit Aristoteles, naturale in eos esse bellum, et quod Isocrates Panathenaico³ dixit, iustissimum esse bellum in belluas, proximum in homines belluis similes. [4] Et eatenus sententiam sequimur Innocentii et aliorum⁴ qui bello aiunt peti posse eos qui in naturam delinquunt⁵: contra quam sentiunt Victoria⁶, Vasquius⁷, Azorius, Molina; alii, qui ad iustitiam belli requirere videntur, ut qui suscipit aut laesus sit in se aut republica sua, aut ut in eum qui bello impetitur iurisdictionem habeat. Ponunt enim illi puniendi potestatem esse effectum proprium iurisdictionis civilis, cum nos eam sentiamus venire etiam ex iure naturali, qua de re aliquid diximus libri primi initio. Et sane si illorum a quibus dissentimus admittatur sententia, iam hostis in hostem puniendi ius non habebit, etiam post susceptum bellum ex causa non punitiva: quod tamen ius plerique concedunt et usus omnium gentium confirmat, non tantum postquam debellatum est, sed et manente bello, non ex ulla iurisdictione civili, sed ex illo iure naturali quod et ante institutas civitates fuit, et nunc etiam viget, quibus in locis homines vivunt in familias non in civitates distributi.

xli. Sed cautiones hic nonnullae adhibendae sunt: prima, ne mores civiles quamvis inter multos populos non sine ratione recepti sumantur pro iure naturae: qualia ferme erant illa quae Persas a Graecis disparabant, ad quae recte Plutarchi⁸ illud referas: πρόϕασιν πλεονεξίας ἡμερῶσαι τὸ βαρβαριϰὸν, barbaras gentes ad mores cultiores reducere velle obtentum esse quo veletur alieni cupiditas.

xlii. Secunda, ne temere annumeremus a natura vetitis ea

1 L. v de Civ. Dei [1].

2 [Si aliqua terrena civitas decerneret scelera quaedam magna fieri, decernente genere humano evertenda foret, edd. 1625, 1631, 1632; Opinantur scelera - fuerat, evertenda, edd. 1642, 1646].

3 [Isocr., Panathen. 66].

4 Inno. c. quod super his: de voto [c. 8 Causa iii qu. 34]. Arch. Flor. 3 part. tit. 22 § 5. Sylv. in verbo Papa. §. 7.

5 Qui in naturam delinquunt] Vide Iosephum Acostam de procuranda Indorum salute lib. ii, cap. 4 [add. edd. 1642, 1646].

6 Vict. Rel. i de Indis, n. 40.

7 Vasq. cont. ill. l. i. c. 25 [imo c. 24].

8 [Plut., Pomp. 656 E.].

[p. 512]

de quibus id non satis constat, et quae lege potius divinae voluntatis interdicta sunt, in qua classe forte ponere liceat innuptos concubitus¹, et quosdam eorum qui incesti dicuntur, et foenus.

xliii. [1] Tertia, ut diligenter distinguamus inter principia generalia, quale est honeste vivendum, id est secundum rationem, et quaedam his proxima, sed ita manifesta ut dubitationem non admittant, quale est alteri suum non rapiendum, et inter illationes quarum aliae facilem habent cognitionem, ut posito matrimonio² non admittendum adulterium³, aliae vero difficiliorem, ut ultionem quae in dolore alterius acquiescit esse vitiosam. Ferme idem hic evenit quod in mathematicis, ubi quaedam sunt notitiae primae, aut primis proximae, quaedam demonstrationes quae statim et intelliguntur et assensum obtinent, quaedam verae quidem, sed non omnibus patentes. [2] Sicut ergo circa leges civiles eos excusamus qui legum notitiam aut intellectum non habuerunt, ita et circa naturae leges par est eos excusari⁴ quibus aut ratiocinationis imbecillitas aut prava⁵ educatio obstant⁶. Nam ignorantia legis sicut inevitabilis si sit tollit peccatum; ita etiam cum aliqua negligentia coniuncta delictum minuit. Atque ideo Aristoteles⁷ barbaros qui prave educati circa talia delinquunt iis comparat qui morbo corruptos habent appetitus. <Plutarchus ait esse quaedam νοσήματα ϰαὶ πάϑη τῆς ψυχῆς τὰ ϰατὰ ϕύσιν ἐξίσταντα τὸν ἄνϑρωπον: morbos animi qui hominem de naturali statu deiiciant>⁸. [3] Postremo illud addendum, quod semel dico ne saepe repetam, quae ad poenam exigendam suscipiuntur bella suspecta esse iniustitiae, nisi scelera sint atrocissima et manifestissima

1 Innuptos concubitus] Asterius Amaseae episcopus: οἱ τοῖς τοῦ βίου τούτου νομοϑέταις προσέχοντες ἀνεύϑυνƆν ϰαταλείπουσι τῆς πορνείας τὴν ἐξουσίαν. Qui huius tantum saeculi leges condentibus obtemperant, impunitam relinquunt meretricii licentiam. Adde locum Hieronymi ad Oceanum productum a nobis ad caput v, §. 9 [p. 235 n. 14] [add. edd. 1642, 1646].

2 L. Si adulterium. §. fratres. D. ad L. Iul. de adult. [l. 39 § 4 D. xlviii, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Non admittendum adulterium] Adulteria ubique puniri testatur Philo vita Iosephi [§ 9]: Adulterium natura turpe esse Ulpianus i. Probrum D. de verborum significatione i [l. 42 D, l, 16]. Lactantius in Epitome [c. 64]: Corrumpere alienum matrimonium etiam communi gentium iure damnatur [add. edd. 1642, 1646].

4 Matth. x, 15. Luc. xii, 47, 48 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [prava, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; privata, ed. 1646].

6 Circa naturae leges par est eos excusari, quibus aut rationis imbecillitas aut parva educatio obstant] Hieronymus ii adversus Iovinianum [7]: Unaquaeque gens hoc legem naturae putat quod didicit [add. edd. 1642, 1646].

7 Nicom. vii [6].

8 [Plutarchus - deiiciant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 513]

aut alia simul aliqua causa concurrat. <De Romanis Mithridates¹ forte non extra verum aiebat: non delicta regum illos, sed vires ac maiestatem insequi>².

xliv. [1] Perduxit nos ordo ad delicta quae in Deum committuntur. quaeritur enim an ad ea vindicanda bellum suscipi possit quod late satis tractat Covarruvias³. Sed ille alios secutus existimat punitivam potestatem non esse sine proprie dicta iurisdictione: quam sententiam nos iam ante reiecimus. Unde sequitur sicut in rebus Ecclesiae dicuntur Episcopi aliquo modo τὴν ϰαϑολιϰὴν πεπιστεύσϑαι, id est universalis Ecclesiae curam accepisse⁴, ita et regibus praeter peculiarem suae civitatis etiam generalem pro humana societate curam incumbere. Potior ratio pro sententia negante iusta esse bella talia, haec est, quod Deus sufficiat vindicandis quae in se committuntur, unde dici solet, Deorum iniurias diis curae⁵, et periurium satis Deum habere ultorem⁶. [2] Verum sciendum est idem et de aliis delictis dici posse. Nam illis quoque puniendis Deus haud dubie sufficit et tamen ea ab hominibus recte puniuntur nemine dissentiente. Instabunt quidam et dicent alia delicta ab hominibus puniri quatenus homines alii inde laeduntur aut periclitantur. Sed notandum contra, non tantum ab hominibus puniri delicta quae directe alios laedant, sed et quae per consequentiam, qualis est sui occisio, concubitus cum bestiis et alia quaedam. [3] Religio autem quanquam per se ad conciliandam Dei gratiam valet, habet tamen et suos in societate humana effectus maximos. Neque enim immerito Plato religionem propugnaculum potestatis ac legum et honestae disciplinae vinculum vocat. Plutarchus⁷ similiter συνεϰτιϰὸν ἁπάσης ϰοινωνίας ϰαὶ νομοϑεσίας ἔρεισμα, coagulum omnis societatis et fundamentum legislationis. Philoni⁸

1 Iustinus xxxviii [6, 1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [De Romanis - insequi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 c. peccatum. p. ii, §. 10.

4 Universalis Ecclesiae curam accepisse] Est id in constitutionibus praeferentibus nomen Clementis [vi, 14]: Cyprianus epist. xxx [§ 4]: Omnes enim nos decet pro corpore totius Ecclesiae, cuius per varias quasque provincias membra digesta sunt, excubare. Et de unitate Ecclesiae [cap. v]: Episcopatus unus est, cuius a singulis in solidum pars tenetur. Exempla huius curae universalis passim apud Cyprianum. Illustre imprimis epistola lxvii. Adde Chrysostomum in laudibus S. Eustathii [c. 3] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Tac. Ann. i, 73].

6 [l. 2 C. iv, 1].

7 [Plutarch., adv. Coloten 1125 E].

8 [Philo, de Monarchia i, 7].

[p. 514]

quoque est ϕιλτρον ἄνυσιμώτατον ϰαὶ δεσμὸς ἄλυτος εὐνοίας¹ ἐρωτιϰῆς ἡ τοῦ ἑνὸς ϑεοῦ τιμὴ: efficacissimum amatorium et vinculum indissolubile benevolae amicitiae, unius Dei cultus². Contraria omnia ab impietate:

Heu³ primae scelerum causae mortalibus aegris
Naturam nescire Dei⁴.

<Omnis falsa, inquit Plutarchus⁵, de rebus divinis persuasio pernitiosa, accedente animi perturbatione pernitiosissima. Exstat apud Iamblichum⁶ sententia Pythagorica: ἡ γνῶσις τῶν ϑεῶν ἀρετή τε ἐστὶ ϰαὶ σοϕία ϰαὶ εὐδαιμονία τελεία: Dei cognitio et virtus est et sapientia et perfecta felicitas>⁷. Hinc Chrysippus⁸ legem dixit reginam divinarum humanarumque rerum, et Aristoteli⁹ inter curas publicas prima de rebus divinis¹⁰, et Romanis iurisprudentia divinarum humanarumque rerum notitia¹¹. <Philoni¹² ars regia πραγμάτων ἰδιωτιϰῶν ϰαὶ δημοσίων ϰαὶ ἱερῶν ἐπιμέλεια, rerum privatarum, publicarum et sacrarum curatio>¹³. [4] Haec vero omnia non tantum in una aliqua civitate consideranda sunt, ut cum apud Xenophontem¹⁴ Cyrus ait subditos hoc sibi addictiores fore quo Dei essent metuentiores, sed et in communi societate generis humani. Pietate sublata, inquit Cicero¹⁵, fides etiam et societas humani generis et una excellentissima virtus iustitia tollitur. <Idem alibi¹⁶: Iustitiam adfert cum cognitum habeas, quod sit

1 [ἐννοίας, in textu ed. 1625, corr. in Erratis].

2 Unius Dei cultus] Idem de fortitudine [§ 7]: αἴτιον τῆς ὁμονοίας τὸ ἀνώτατον ϰαὶ μέγιστον ἡ περὶ τοῦ ἑνὸς ϑεοῦ δόξα, ἀϕ᾽ ἥς οἶα πηγῆς ἑνωτιϰῇ ϰαὶ ἀδιαλύτῳ ϕιλίᾳ ϰέχρηνται πρὸς ἀλλήλους. Summa ac maxima concordiae causa, de uno Deo sensus, ex quo velut fonte procedit insolubilis et animos inter se vinciens amicitia. Iosephus autem contra Appionem libro [ii, 19]: τὸ γὰρ μίαν μὲν ἔχειν ϰαὶ τὴν αὐτὴν δόξαν περὶ ϑεοῦ τῷ βίῳ δὲ ϰαὶ τοῦς ἔϑεσι μηδὲν ἀλλήλων διαϕέρειν, ϰαλλίστην ἐν ἢϑεσιν ἀνϑρώπων συμϕωνίαν ἐπιτελεῖ. Eandem de Deo habere sententiam, nihilque vita et institutis inter se discrepare pulcherrimam in animis hominum concordiam excitat [add. edd. 1642, 1646].

3 Sil. Italicus [iv, 792 sq.].

4 Naturam nescire Dei] Sic et Iosephus adversus Appionem libro altero [§ 35] causas cur multae civitates male constitutae fuerint has reddit: τὸ μήτε τὴν ἀληϑῆ τοῦ ϑεοῦ ϕύσιν ἐξ ἀρχῆς συνιδεῖν αὐτῶν τοὺς νομοϑέτας μήϑ᾽ ὅσον ϰαὶ λαβεῖν ἡδυνήϑησαν, ἀϰριβῆ γνῶσιν διορίσαντας πρὸς τοῦτο ποιήσασϑαι τὴν ἄλλην τάξιν τοῦ πολιτεύματος. Vide et quae sequuntur ibidem optime [add. edd. 1642, 1646].

5 [Plutarch., de Superstit. 164 E].

6 [Iambl., Protrept. 3].

7 [Omnis - felicitas, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [l. 2 D. i, 3].

9 vii. Pol. c. 8 [c. 8, omis. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Inter curas publicas prima de rebus divinis] Ad quarum cognitionem Imperatores vocans Iustinus Martyr [Apolog. ii, 3] addit: βασιλιϰὸν ἂν ϰαὶ τοῦτο ἔργον εἴη. Erit hoc opus sane regium. Adde quae habet Covarruvias in c. possessor [imo peccatum], §. 10 [add. edd. 1642, 1646].

11 [l. 10 § 2 D. i, 1].

12 De creat. magistr. [magistr., add. edd. 1642, 1646] [princip. § 1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Philoni - curatio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

14 Cyri instit. lib. viii [i, 28] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

15 Lib. i, de Nat. Deor. [2, 3-4].

16 De Fin. iv [5, 11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 515]

summi rectoris et domini numen, quod consilium, quae voluntas. Atque huius rei evidens argumentum est, quod Epicurus cum divinam providentiam sustulisset, iustitiae quoque nihil reliquit nisi nomen inane¹, ut quam nasci diceret ex sola conventione, neque durare ulterius quam communis duraret utilitas, abstinendum autem ab his quae alteri nocitura essent solo poenae metu. Verba ipsius ad hanc rem sane insignia exstant apud Diogenem Laertium². [5] Vidit hunc nexum et Aristoteles qui v de republica capite xi sic ait de rege: ἧττον ϕοβοῦνται τὸ παϑεῖν τι παράνομον ὑπο τῶν τοιούτων, ἐὰν δεισιδαίμονα νομίζωσιν εἶναι τὸν ἄρχοντα: minus enim populus timebit iniuste tractari a Principe quem religiosum credat. Et Galenus libro ix de placitis Hippocratis et Platonis, cum multa de Mundo divinaque natura quaeri dixisset nullo ad mores usu, quaestionem de providentia agnoscit usus esse maximi tum ad privatas tum ad publicas virtutes. Vidit hoc et Homerus qui Odysseae sexto et nono³ hominibus ὑβρισταῖς ϰαὶ ἀγρίοις feris et iniustis opponit eos quibus νόος⁴ ἐστι ϑεουδής mens religiosa. Sic Iudaeorum veterum iustitiam religione permixtam⁵ laudat ex Trogo Iustinus⁶, sicut eosdem Iudaeos Strabo⁷ διϰαιοπραγοῦντας ϰαὶ εὐσεβεῖς⁸ ὡς ἀληϑῶς ὄντας. Lactantius⁹: Si ergo pietas est cognoscere Deum, cuius cognitionis haec summa est ut eum colas, ignorat utique iustitiam, qui religionem Dei non tenet. Quomodo enim potest eam nosse qui unde oriatur ignorat? Idem alibi¹⁰: Religioni est propria iustitia>¹¹. [6] Iam vero maiorem¹² etiam usum habet religio in maiori illa quam in civili societate, quia in civili partem eius supplent leges et facilis legum exsecutio: cum contra in magna illa communitate iuris exsecutio sit difficillima ut quae nisi armis expleri

1 Iustitiae quoque nihil reliquit, nisi nomen inane] Seneca epistola xcvii [15]: Illic dissentiamus cum Epicuro, ubi dicit nihil iustum esse natura, et crimina vitanda esse, quia vitari metus non possit [add. edd. 1642, 1646].

2 [Diog. Laert. x, 150 sq.].

3 [Hom., Od. vi, 120; viii, 576].

4 [νόος, edd. 1631, 1642, 1646; νόμος, ed. 1632].

5 Iustitiam religione permixtam] Philo vita Abrahami [§ 37]: τῆς αὐτῆς ϕύσεώς ἐστιν εὐσεβῆ τε εἶναι ϰαὶ ϕιλάνϑρωπον, ϰαὶ περὶ τὸν αὐτὸν ἐϰάτερον ὁσιίτης μὲν πρὸς ϑεὸν, διϰαιοσύνη δὲ πρὸς ἄνϑρωπον ϑεωρεῖται. Eiusdem est naturae religiosum esse et hominum amantem: apud eundem spectantur pietas in Deum, et in homines iustitia [add. edd. 1642, 1646].

6 [Iust., xxxvi, 2, 16].

7 [Strabo xvi, 2, 37].

8 [εὐσεβῶς, edd, 1631, 1632, 1642; εὐσεβῶις, ed. 1646].

9 Inst. lib. v [14, 12] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 De ira Dei [7, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Idem - iustitia, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Imo maiorem, ed. 1625; Iam vero maiorem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 516]

nequeat, et leges paucissimae: quae ipsae insuper sanctimoniam suam habent praecipue <a>¹ metu numinis, unde qui in ius gentium peccant divinum ius violare passim dicuntur. Non male ergo religionem contaminatam ad omnium pertinere iniuriam dixere Imperatores².

xlv. [1] Ut rem totam penitius introspiciamus, notandum est religionem veram quae omnium aetatum communis est quatuor praecipue pronuntiatis niti, quorum primum est Deum esse et esse unum. Secundum Deum nihil esse eorum quae videntur, sed his aliquid sublimius: tertium a Deo curari res humanas, et aequissimis arbitriis diiudicari: quartum eundem Deum opificem esse rerum omnium extra se. Haec³ quatuor totidem decalogi praeceptis explicantur. [2] Nam primo aperte traditur Dei unitas: secundo natura eius inconspicua: nam propter eam imago eius exstrui vetatur, Deut. iv, 12. Quomodo et Antisthenes⁴ dicebat: ὀϕϑαλμοῖς οὐχ ὁρᾶται, οὐδενὶ ἔοιϰεν, διόπερ αὐτὸν οὐδεὶς⁵ ἐϰμαϑεῖν⁶ ἐξ εἰϰόνος δύναται. oculis non conspicitur, rei nulli est similis, unde nec quisquam eum potest ex effigie cognoscere. Philo autem⁷: τὸν ἀόρατον εἰϰονογραϕεῖν ἢ διαπλάσσειν οὐχ ὅσιον. Profanum est eius qui inconspicuus est pingendo aut fingendo imaginem exhibere. <Diodorus Siculus⁸ de Mose: ἄγαλμα οὐ ϰατεσϰεύασε⁹ διὰ τὸ μὴ νομίζειν ἀνϑρωπόμορϕον εἶναι τὸν ϑεὸν: simulacrum non constituit¹⁰, eo quod Deum non crederet humana forma esse>¹¹ Tacitus¹²: Iudaei mente sola unumque numen intelligunt: profanos qui Deum imagines mortalibus materiis in speciem hominum effingunt. Plutarchus¹³ vero cur Numa¹⁴ de templis

1 [a, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 L. 4 C. de haereticis [l. 4 C. i, 5].

3 [extra se: quo simul summa eius bonitas ac potentia iudicantur. Haec, ed. 1625; extra se. Haec, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Antisthenes] Laudatus Clementi Alexandrino [Protrept. vi, 71]. ex illo videtur hoc promsisse Seneca Lib. vii, c. 30 Naturalium quaestionum: Ipse qui ea tractat, qui condidit, qui totum hoc fundavit, deditque circa se, maiorque est pars operis sui ac melior, effugit oculos, cogitatione visendus est [add. edd. 1642, 1646].

5 [οὐδεὶς, omisit in textu ed. 1631, corr. in Erratis].

6 [ἐϰμαϑεῖν, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; ἐϰμαϑεῖ, ed. 1646].

7 Philo autem] Dicit haec apud Philonem rex Agrippa [de legat. ad Caium § 36] [add. edd. 1642, 1646].

8 Excerpt. [ex lib. xl] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [ϰατεσϰεύαζε, ed. 1631: ϰατεσϰεύασε, edd. 1632, 1642, 1646].

10 Simulacrum non constituit] Dion libro xxxvi, [imo xxxvii, 17]: οὐδ᾽ ἄγαλμα οὐδὲν έν αὐτοῖς ποτὲ τοῖς ἱεροσολύμοις ἔσϰον· ἄρρητον δὲ χαὶ ἀειδῆ αὐτὸν νομίζοντες εἴναι, etc. Nec ullum Hierosolymis simulacrum habebant, quod Deum crederent neque conspici neque verbis explicari posse. Vide et Strabonem libro xvi [2, 35] [add. edd. 1642, 1646].

11 [Diodorus - esse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Tac., Hist. v, 5].

13 [Plutarch., Numa 65 C].

14 Numa] De hoc Numae instituto vide et Dionysium Halicarnassensem [Cf. Barbeyrac] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 517]

simulachra sustulerit causam hanc reddit: ὡς οὐϰ ἐϕάπτεσϑαι ϑεοῦ δυνατὸν ἄλλως ἢ νοήσει. Quod Deus concipi nisi sola mente non possit. Tertio praecepto <intelligitur>¹ cognitio et cura rerum humanarum, etiam cogitationum: nam id iurisiurandi fundamentum est. Deus enim testis etiam cordis, et si quis fallat vindex invocatur, quo ipso simul et iustitia Dei significatur et potentia. Quarto origo mundi totius auctore Deo, in cuius rei memoriam institutum fuit olim sabbatum², et quidem singulari quadam sanctimonia supra ritus alios. Nam si quis in alios ritus peccasset poena legis erat arbitraria, ut de cibis vetitis; si in hunc poena capitis: quia sabbati violatio ex instituto continebat abnegationem mundi a Deo creati. Mundus autem a Deo creatus et bonitatem eius et sapientiam et aeternitatem <et potentiam>³ tacite indicat. [3] Ex his autem notionibus contemplativis sequuntur activae, ut Deum honorandum, amandum, colendum eique obtemperandum. <Itaque Aristoteles⁴ eum qui Deum honorandum aut parentes amandos neget, non argumentis sed poena edomandum dixit. Et alibi⁵ alia quaedam esse honesta, Deum honore prosequi ubique>⁶. Istarum autem quas contemplativas diximus notionum veritas haud dubie etiam petitis ex rerum natura argumentis demonstrari potest, inter quae illud validissimum est quod res aliquas esse factas ostendat sensus, res autem factae omnino nos ad aliquid non factum deducant. Sed quia hanc rationem et similes alias non omnes capiunt, sufficit quod ab omni aevo per omnes terras, paucissimis exceptis, in has notiones⁷ consenserunt et hi qui crassiores erant quam ut vellent fallere, et alii sapientiores quam ut fallerenter: quae consensio⁸ in tanta et legum et opinionum aliarum varietate

1 [intelligitur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 In cuius rei memoriam institutum fuit olim Sabbatum] Scriptor responsorum ad orthodoxos [inter Iustini Martyris spuria], ad quaestionem lxix: ἵνα οὖν ϕυλαχϑῇ ἡ μνήμη τῆς τοῦ ϰόσμου ποιήσεως ἐν τοῖς ἀνϑρώποις, διὰ τοῦτο τιμιώτερον τῶν ἄλλων εὑρίσϰειν ἔταξε τὸν ἑπτὰ ἀριϑμὸν ἐν τῇ ϑείᾳ γραϕῇ. Ut ergo memoria Mundi conditi inter homines servaretur, ideo voluit Deus Septenarium numerum in Sacris literis eminere caeteris honoratiorem. Vide et quae praecedunt [add. edd. 1642, 1646].

3 [et potentiam, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Top. 1, 9 [imo 11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Top. ii, 4 [imo 11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Itaque - ubique, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [rationes, ed. 1625; notiones, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Quae consensio] Tertullianus adversus Marcionem [i, 10]; Animae a primordio, conscientia Dei, dos est. ϕυσιϰὴ εὐλάβεια pietas naturalis Diodoro Siculo in fragmentis [Exc. xxiii, 11]. Philo de Unius imperio [de Monarch. 1, 4]: οὐδὲν τεχνιϰῶν ἔργων αὐτοματίζεται· τεχνιϰώτατος δὲ ὁ ϰόσμος, ὡς ὑπό τινος τὴν ἐπιστήμην ἀγαϑοῦ ϰαὶ τελειοτάτου πάντων δεδημιουργῆσϑαι. τοῦτον τὸν τρόπον ἔννοιαν ἐλάβομεν ὑπάρξεως ϑεοῦ. Nihil artem praeferens casu oritur. Maximam autem artem mundus praefert, testaturque a summe perito summeque perfecto se fabricatum. Notitia qua Deum esse credimus hinc ortum habet. Tertullianus adversus Marcionem i [18]: Nos defendimus Deum primum natura cognoscendum, deinde doctrina recognoscendum: natura ex operibus: doctrina ex praedicationibus. Cyprianus de idolorum vanitate [c. 9]: Haec est summa delicti, nolle agnoscere quem ignorare non possis. Iulianus ad Herachlitum [Orat. vii p. 209]: πάντες ἀδιδάϰτως εἶναι ϑεῖόν τι πεπείδμεϑα,ϰαὶ πρὸς τοῦτο ἀϕορᾶν ἐπ᾽ αὐτό τε οἶμαι σπεύδειν: οὕτω διατιϑέμενοι τὰς ψυχὰς πρὸς αὐτὸ, ὥσπερ οἶμαι πρὸς τὸ ϕῶς τὰ βλέποντα. Omnes ante doctrinam numen aliquod esse persuasi sumus, eo respiciendum, ad eum properandum: credoque sic animos nostros se habere ad Deum, ut visu praedita ad Lucem [add. edd. 1642, 1646].

[p. 518]

satis ostendit traditionem¹ a primis hominibus ad nos propagatam, ac nunquam solide refutatam, quod vel solum ad² fidem faciendam satis est. [4] <Coniunxit ea quae memorata nobis iam sunt de Deo, Dion Prusaeensis³ cum dixit ὑπόληψιν, id est persuasionem de Deo, aliam esse nobis cognatam, ex argumentis scilicet petitam, aliam ἐπίϰτητον acquisitam ex traditione. Plutarchus⁴ eandem vocat παλαιὰν πίστιν, ἧς⁵ οὐϰ ἔστιν εἰπεῖν οὐδ᾽ ᾶνευρεῖν⁶ τεϰμήριον ἐναργέστερον, ἕδραν ϰαὶ βάσιν ὑϕεστῶσαν ϰοινὴν πρὸς εὐσεβείαν: antiquam persuasionem qua nullum haberi possit aut dici argumentum certius, fundamentum in commune pietati positum. Aristoteles⁷ πάντες ἄνϑρωποι περὶ ϑεῶν ἔχουσιν ὑπόληψιν. Idem sensus apud Platonem de legibus decimo⁸>⁹.

xlvi. [1] Quare non vacant culpa qui etiamsi hebetioris sint ingenii quam ut certa ad illas notiones argumenta aut reperire possint, aut comprehendere, eas repudiant, cum et ad honestum sint duces, et diversa sententia nullis argumentis nitatur. Sed quia de poenis et quidem humanis agimus, discrimen hic adhibendum est inter notiones ipsas, et inter modum ab iis discedendi. Hae notiones, numen aliquod esse (unum an plura sepono) et curari ab eo res hominum, maxime sunt universales et ad religionem sive veram sive falsam constituendam omnino necessariae. τὸν προσερχόμενον τῷ εϑῷ (id est qui religionem habeat: nam religio Hebraeis accessus ad Deum vocatur) πιστεῦσαι δεῖ ὅτι ἐστὶ, ϰαὶ τοῖς ἐϰζητοῦσιν αὐτὸν μισϑαποδότης γίνεται¹⁰: eum credere oportet et esse Deum, et ab eo praemia dari se colentibus. [2] Similiter Cicero¹¹.

1 [ostendit aut lucem quandam animis insitam quae vi suapte animum feriat, aut traditionem, ed. 1625; ostendit traditionem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [refutatam quorum utrumvis ad, ed. 1625; refutatam, quod vel solum ad, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Dio Chrysost., Orat. xii, p, 204 sq.].

4 [Plutarch., Amatorius 756 B].

5 [ἦς, ed. 1631; ἣν, edd. 1632, 1642, 1646].

6 [ἀνευρεῖν, edd. 1631, 1642, 1646; ἀνευρεῖς, ed. 1632].

7 De coelo l. 3 [imo i, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Plato, Leg. x, 3].

9 [coniunxit - decimo, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Hebr. xi, 6 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 De Nat. Deor. 1 [2, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 519]

Sunt Philosophi et fuerunt qui nullam habere censerent humanarum rerum procurationem Deos, quorum si vera sententia est quae potest esse pietas, quae sanctitas, quae religio? Haec enim omnia pure ac caste tribuenda Deorum ita numini sunt, si animadvertuntur ab his et si est aliquid a Diis immortalibus humano generi tributum. <Epictetus¹: τῆς περὶ τοὺς ϑεοὺς εὐσεβείας ἴσϑι ὅτι τὸ ϰυριώτατον ἐϰεῖνο ἐστὶν, ὀρϑὰς ὑπολήψεις περὶ αὐτῶν ἔχειν, ὡς ὄντων ϰαὶ διοιϰούντων τὰ ὅλα ϰαλῶς ϰαὶ διϰαίως. Pietatis hoc praecipuum bene sentire de Diis, ut qui et sint et res omnes iuste ac recte administrent. Aelianus² ait barbarorum neminem delapsum ad ἀϑεότητα, sed ab omnibus affirmari et esse numen et nostri curam gerere³. Plutarchus libro de communibus notitiis⁴ ait eam quae de Deo est notitiam tolli sublata providentia. οὐ γὰρ ἀϑάνατον ϰαὶ μαϰάριον μόνον, ἀλλὰ ϰαὶ ϕιλίνϑρωπον ϰαὶ ϰηδεμονιϰόν ϰαὶ ὠϕέλιμον προλαμβάνεσϑαι ϰαὶ νοεῖσϑαι τὸν ϑεὸν. Non enim immortalem tantum et beatum, sed et hominum amantem, ita ut et curet eos et prosit ipsis, concipi atque intelligi Deum. Lactantius⁵: Neque honor ullus deberi potest Deo, si nihil praestat colenti, nec ullus metus si non irascitur non colenti>⁶. Et revera negare Deum esse aut negare a Deo curari actiones humanas, si moralem effectum respicimus, tantundem valet. [3] Quare ipsa quasi necessitate auctore hae duae notiones apud omnies ferme quos novimus populos⁷ per tot iam saecula conservatae sunt. Hinc Pomponius⁸ erga Deum religionem, iuri asscribit gentium: et apud Xenophontem⁹, Socrates τοὺς ϑεοὺς σέβειν, Deos colere legem esse, ait quae apud omnes homines valeat: quod et Cicero tum de natura Deorum libro primo¹⁰ tum secundo de inventione¹¹ affirmat. <Dion Prusaeensis

1 [Epictet., Enchirid. 31].

2 Lib. ii, c. 31 [Var. Hist.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Et esse numen et nostri curam gerere] Seneca epistola xcv [50]: Primus est deorum cultus, deos credere: deinde, reddere illis maiestatem suam, reddere bonitatem, sine qua nulla maiestas est [add. edd. 1642, 1646].

4 [Plutarch., de Comm. Notitiis 1075 E].

5 [Lactant., de Ira 6].

6 [Epictetus - colenti, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Apud omnes ferme quos novimus populos] Seneca epist. cxvii [6]: Tanquam Deos esse inter alia sic colligimus, quod omnibus de Diis opinio insita est: nec ulla gens usquam est adeo contra leges moresque proiecta, ut non aliquos deos credat. Idem de Beneficiis iv, 4: Nec in hunc furorem omnes mortales consensissent alloquendi surda numina et inefficaces Deos, etc. Adde Platonem Protagora [12], et decimo de legibus [x, 3], et pulchra quae habet Iamblichus post principium de mysteriis Aegyptiorum, ubi Deum nosse ita homini ait proprium, ut hinnitum equo [add. edd. 1642, 1646].

8 L. veluti de Iust. et iure [l. 2 D. i, 1].

9 [Xenoph., Memorab. iv, 4, 19].

10 [Cic., de Nat. Deor. i, 16, 43].

11 [Cic., de Invent. ii, 22, 65].

[p. 520]

oratione xii¹ vocat δόξαν ϰαὶ ἐπίνοιαν ϰοινῇ τοῦ ξύμπαντος ἀνϑρωπίνου γένους, ὁμοέως μὲν Ἑλλήνων, ὁμοίως δὲ βαρβάρων ἀναγϰαίαν ϰαὶ ἔμϕυτον ἐν παντὶ τῷ λογιϰῷ γινομένην ϰατὰ ϕύσιν. persuasionem quae insit hominibus communiter omnibus non minus barbaris quam Graecis necessariam ac naturalem cunctis ratione utentibus. Et paulo post: ἐπίνοιαν² πάνυ ἰσχὺρὰν ϰαὶ ἀέναον ἐϰ τοῦ παντὸς χρόνου ϰαὶ παρὰ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ἀρζαμένην τε ϰαὶ διαμένουσαν. persuasionem valde robustam ac sempiternam apud omnes gentes et coeptam et permanentem. Xenophon in convivio³ et Graecos et Barbaros ita ait existimare, nota esse Diis et praesentia et futura>⁴. [4] Has igitur notitias qui primi incipiunt tollere, sicut in bene constitutis civitatibus coerceri solent, ut Diagorae Melio accidisse legimus, et Epicureis⁵ qui ex bene moratis urbibus eiecti sunt, ita et coerceri posse arbitror nomine humanae societatis⁶ quam sine ratione probabili violant. <Himerius Sophista actione in Epicurum⁷: δόγματος οὖν ἀπαιτεῖς δίϰας; οὐϰ ἀλλ᾽ ἀσεβείας. δογματίξειν μὲν γὰρ ἐξὸν, ἀσεβεῖν δὲ οὐϰ ἐπιτέτραπται: Placiti igitur poenam exigis? Neutiquam: sed impietatis: placita tradere permittitur, non et pietatem oppugnare>⁸.

xlvii. [1] Caeterae notiones non aeque sunt evidentes, ut Deos plures uno non esse: nihil eorum quae videmus Deum esse, non mundum non coelum, non solem, non aërem: mundum non esse ab omni aeternitate, ac ne eius quidem materiam, sed a Deo facta. Itaque harum cognitionem temporum lapsu apud multos populos obliteratam, et quasi extinctam videmus, eoque facilius quia leges hanc partem minus curabant ut sine qua aliqua saltem consistere religio posset. [2] Ipsa lex Dei illi populo data quem Prophetae et prodigia partim conspecta, partim non dubitandae auctoritatis fama ad ipsos perlata, cognitione harum rerum nec obscura, nec incerta imbuerant, quanquam falsorum deorum cultus maxime detestatur, non tamen omnes eius culpae convictos morte punit, sed eos demum quorum facta

1 [Dio Chrysost., Orat. xii p. 201. In textu ed. 1646, typothetae errore, est xli pro xii].

2 [ἐπίνοιαν,, om. ed. 1646].

3 [Xenoph., Symposion iv, 47].

4 [Dion - futura, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Aeli. l. ix [c. 12 Var. Hist.].

6 Ita et coerceri posse arbitror nomine humanae societatis] Moxus Lydus Crambi urbis inhabitatores obsidione captos mersit omnes οἶον ἀϑέους ut qui Deum nullum nossent, colerentve. Nicolaus Damascenus in excerptis Peiresianis [Exc. de Virt. et Vitiis i p. 338] [add. edd. 1642, 1646].

7 [Photius, Biblioth. cod. 243].

8 [Himerius - oppugnare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 521]

circumstantiam habent singularem, ut eum qui princeps alios seduxerit, Deut. xiii, 16¹. civitatem quae incepit colere deos ante ignotos, Deut. xiii, 23². eum qui astra colit ut legem totam ac proinde Dei veri cultum deserat, Deut. xvii, 2. (quod Paulo³ est λατρεύειν τῇ ϰτίσει παρὰ τὸν ϰτίσαντα opificio servire non opifici⁴: nam παρὰ ibi et alibi saepe vim habet exclusivam) <quae res etiam apud Esaui posteros aliquo tempore poenis fuit subdita, ut videre est Iobi xxxi, 26, 27>⁵. eum quoque qui liberos suos Molocho <id est Saturno>⁶ dederit, Levit. xx, 2. [3] Cananaeos vero et vicinos illis populos pridem delapsos ad pravas superstitiones non statim Deus puniendos iudicavit, sed tum demum cum hanc culpam magnis sceleribus cumulassent, Gen. xv, 16. Sic et in aliis populis dissimulavit ignorantiae tempora circa falsorum numinum cultus, Act. xvii, 38⁷. Nimirum recte a Philone⁸ dictum est, religionem suam cuique videri optimam, ut quae plerumque non ratione sed affectu diiudicetur: <unde non longe abit dictum Ciceronis⁹, nemini ullam disciplinam philosophiae probari, praeter eam quam ipse sequatur. Addit plerosque teneri adstrictos antequam quid esset optimum iudicare possent>¹⁰. [4] Sicut autem excusabiles sunt et ab hominibus certe non puniendi, qui cum legem a Deo proditam nullam acceperint, aut astrorum, aut aliarum rerum naturalium virtutes, aut spiritus, sive in imaginibus, sive in animantibus, sive in rebus aliis colunt, aut etiam animas eorum qui virtute et beneficiis in humanum genus excelluerunt, aut mentes quasdam incorporeas, praesertim si nec ipsi tales cultus commenti fuerint, nec summi Dei cultum ideo deserant¹¹: ita impiis magis

1 [Deut. xiii, 1, 6].

2 [Deut. xiii, 12, 13] [Deut. xii, 23, ed. 1646].

3 [Rom. i, 25].

4 Opificio servire, non opifici] Philo ad Decalogum [§ 13] de talibus: εἰσὶ οἳ ϰαὶ προσυπερβάλλουσιν ἀσεβείᾳ, μηδὲν τῶν ἴσων μεταδιδόντες, ἀλλὰ τοῖς μὲν τὰ πάντα τῶν ἐπὶ τιμῇ χαριζόμενοι, τῷ δ᾽ οὐδὲν νέμοντες, ἀλλ᾽ οὐδὲ μνὶμης τὸ ϰοινότατον ἀξιοῦνται. ἐπιλήϑονται γὰρ οὖ μόνον προσῆϰον ἦν μεμνῆσϑαι, ἐπιτηδεύοντες οἱ βαρυδαίμονες ἑϰούσιον λήϑην, etc. Sunt autem alii quorum ulterius impietas procedit, qui ne paria quidem Deo et operibus eius tribuant, sed quicquid honoris excogitari potest, his exhibent, illud communissimum bonum nulla memoratione dignantes, id praetereunt quod solum meminisse debuerant, sponte miseri, sibi accersentes quaesitam oblivionem. Sic locum Deuteronomii interpretatur Maimonides Directore iii, 41 [add. edd. 1642, 1646].

5 [quae res - 27, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [id est Saturno, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Act. xvii, 30].

8 Leg. ad Caium [§ 36].

9 Ac. iv [Acad. prior. ii, 3, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [unde - possent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Nec summi Dei cultum ideo deserant] Sic victimas ab Aegypti regibus, ab Augusto, a Tiberio in Templum admisere Iudaei. Docent id et Iosephus et Philo [de Legat. ad Cai. [§ 40] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 522]

quam errantibus annumerandi sunt, qui aut cacodaemonas quos tales esse norunt, aut vitiorum nomina, aut homines quorum vita fuit flagitiis plena, divinis honoribus colere instituunt. [5] Nec minus illi qui Deos colunt hominum innocentum sanguine, a quo more quod Carthaginienses abstinere coegerit laudatur <Darius¹ Persarum rex² et>³ Gelo <Syracusarum tyrannus⁴. Narrat et Plutarchus⁵ barbaros quosdam qui humanis victimis Deos colebant, poenas daturos Romanis fuisse: sed cum antiquitate moris se excusarent, nihil mali passos: vetitos tantum nequid in posterum tale facerent>⁶.

xlviii. [1] Quid de illis armis dicemus quae inferuntur populis aliquibus eam ob causam, quod illi Christianam religionem sibi propositam amplecti nolunt? Non iam quaeram an talis proponatur qualis debet, et quomodo debet. Demus ita fieri: duo notanda dicimus. Prius est veritatem Christianae religionis, quatenus scilicet naturali <ac primaevae>⁷ religioni non pauca superaddit, argumentis mere naturalibus⁸ persuaderi non posse, sed niti historia tum resurrectionis Christi, tum miraculorum ab ipso et Apostolis editorum: quae res est facti olim quidem irrefragabilibus testimoniis probata, sed olim ita ut et haec quaestio facti sit, et iam perantiqui: Quo <magis>⁹ fit, ut doctrina haec ab his qui nunc primum eam audiunt penitus in animum admitti nequeat nisi secretis Dei auxiliis accedentibus, quae sicut quibus dantur non dantur in operis alicuius mercedem, ita si quibus negantur aut minus large conceduntur, id fit ob causas non iniquas illas quidem sed plerunque nobis¹⁰ incognitas ac proinde humano iudicio non punibiles. Huc respicit Canon concilii Toletani¹¹: Praecipit sancta Synodus nemini deinceps ad credendum

1 Darius] Hystaspis filius, Xerxis pater. Confer quae supra §. xi [imo xl] [add. edd. 1642, 1646].

2 Iust. l. xix [i, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Darius - et, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Plut. Apophth. [175 A] et de sera num vind. [552 A] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Plut. quaest. Rom. 12 [imo q. 83 p. 283 F] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Syracusarum - facerent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [ac primaevae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [naturalibus argumentis, ed. 1625; argumentis mere naturalibus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [magis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [ob culpas quidem peculiares, sed maxime internas, et nobis, ed. 1625; ob causas non iniquas illas quidem sed plerunque nobis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Cap. de Iudaeis [c. 5] dist. 45.

[p. 523]

vim inferre¹. Cui enim vult Deus miseretur, et quem vult indurat. Mos enim est sacrorum librorum quarum rerum causae nos latent eis causam assignare divinam voluntatem². [2] Alterum hoc est, Christo novae legis auctori omnino hoc placuisse ut ad legem suam recipiendam nemo huius vitae poenis aut earum metu pertraheretur³, Rom. viii, 15; Hebr. ii, 15; Ioh. vi, 67; Luc. ix, 54; Matth. xiii⁴, 24; quo sensu verissimum illud Tertulliani: Lex nova non se vindicat ultore gladio. <In libro antiquo cui nomen constitutiones Clementis⁵ de Christo dicitur, τὸ αὐτεξούσιον τῶν ἀνϑρώπων ἀϕῆϰεν ἐλεύϑερον, οὐ προσϰαίρῳ ϑανάτῳ διϰάζων, ἀλλ᾽ ἐν ἑτέρα ϰαταστάσει λογοϑετῶν αὐτό. Liberam reliquit hominibus arbitrii potestatem, non morte temporali eos puniens, sed in altero saeculo ad reddendam rationem vocans>⁶. Athanasius⁷: Dominus non cogens, sed libertatem suam voluntati permittens dicebat quidem vulgo omnibus: Si quis vult venire post me: Apostolis vero numquid et vos abire vultis?⁸ <Chrysostomus⁹ ad eundem Iohannis locum: ἐρωτᾷ λέγων, μὴ ϰαὶ ὑμεῖς ϑέλετε ὑπάγειν, ὅπερ πᾶσαν ἦν ἀϕαιροῦντος βίαν ϰαὶ ἀνάγϰην: interrogat an et ipsi velint discedere quod omnem est amoventis vim ac necessitatem>¹⁰. [3] Nec obstat illud in fabula de nuptiis, quod quidam iubentur cogi intrare. Luc. xiv, 23¹¹: nam sicut in ipsa fabella illud cogere instantiam vocatoris significat¹², ita et in affabulatione, quo sensu vox eiusdem

1 Nemini deinceps ad credendum vim inferre] Iosephus [Vita 23] ita censet δεῖν ἕϰαστον ϰατὰ τὴν ἑαυτοῦ προαίρεσιν ϑεὸν εὐσεβεῖν, ἀλλὰ μὴ μετὰ βίας: Debere quemque libero animi proposito Deum colere, non vi coactum [add. edd. 1642, 1646].

2 Quarum rerum causae nos latent eis causam assignare divinam voluntatem] Servius ad initium iii Aeneidos [2]. Quotiescunque ratio vel iudicium non apparet, sic visum interponitur. Sic et Donatus ad actum v, Scena ii Eunuchi [875]. Atque in eum sensum poni Hebraeum ץפח notat Abarbaniel [add. edd. 1642, 1646].

3 Christo novae legis auctori omnino hoc placuisse, ut ad legem suam recipiendam nemo huius vitae poenis, aut earum metu pertraheretur] Tractat hoc Gregorius Nazianzenus oratione cum assumtus est a Patre: et Beda l. 26 [Hist. eccl. 1, 26]. Isidorus de Sisebuto rege: Qui in initio regni sui Iudaeos ad fidem Christianam permovens aemulationem quidem Dei habuit, sed non secundum scientiam. potestate enim compulit, quos provocare oportuit fidei ratione. Transcripsit hoc in historiam Rodericus 11, 13. Posteriores in Hispania reges eodem nomine culpant Osorius, et Mariana, quem vide xxvi, 14 [imo 13]. xxvii, 5 [add. edd. 1642, 1646].

4 [xii, ed. 1625; xiii, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Constitut. Clem. v, 22].

6 [In libro - vocans, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Athanasius] Epistola ad solitarios [add. edd. 1642, 1646].

8 Numquid et vos abire vullis?] Cyprianus epistola lv [§ 7]. Conversus ad Apostolos suos dixit: Numquid et vos vultis ire? servans scilicet legem, qua homo libertati suae relictus, et in arbitrio proprio constitutus, sibimet ipse vel mortem appetit, vel salutem [add. edd. 1642, 1646].

9 [Chrysost, in Euang. Ioannis Homil. xvii, 3].

10 [Chrysostomus - necessitatem, add. eed. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [13, edd. 1625, 1631, 1632; 23, edd. 1642, 1646].

12 Instantiam vocatoris significat] Cyprianus de Idolorum vanitate [c. 14] hunc locum respiciens: Per orbem vero discipuli, magistro et Deo monente, diffusi, praecepta Dei in salutem darent, ab errore tenebrarum ad viam lucis adducerent, caecos et ignaros ad agnitionem veritatis ocularent. Ac, ne esset probatio minus solida, et de Christo delicata confessio, per tormenta, per cruces, per multa poenarum genera tentantur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 524]

significationis accipitur: Luc. xxiv, 29; nec aliter Matth. xiv, 22; Marci vi, 45; Gal. ii, 14. Procopius in arcana historiae parte¹ docet a sapientibus culpatum fuisse Iustiniani consilium², quod Samaritas vi ac minis ad Christianam religionem compulerit: addit et incommoda inde secuta quae apud ipsum legas.

xlix. [1] Qui vero Christianismum docentes aut profitentes eam ob causam poenis subdunt, haud dubie faciunt contra ipsam rationem. nihil enim est in disciplina Christiana [(ipsam hic per se considero, non quatenus ei insincerum aliquid admiscetur)]³ quod humanae societati noceat, imo nihil quod non prosit. Res ipsa loquitur, et extranei coguntur agnoscere. Plinius⁴ Christianos sacramento inter se obstringi ait, ne furta, ne latrocinia committant, ne fidem fallant. Ammianus⁵⁶ ea religione nihil ait doceri, nisi iustum et lene. Et vulgi verbum, Bonus vir Caius Seius tantum quod Christianus⁷. Nec admittendae excusationes, nova omnia metuenda, praesertim coetus: nam neque metuenda sunt dogmata quamvis nova, si modo ad honesta omnia atque ad exhibendam superioribus obedientiam ducant, nec suspecti esse debent coetus proborum hominum, et qui latere non quaerunt nisi cogantur. Recte huc aptem quod Augustum de Iudaeorum conventibus dixisse Philo commemorat⁸: non eos bacchanalia esse aut coetus turbandae

1 [Procop., Hist. arc. 11].

2 Iustiniani consilium] Ad eundem Iustinianum epistolam Theodahadi vide in Cassiodoro x, 26 [add. edd. 1642, 1646].

3 [(ipsam - admiscetur), add. in Addendis ed. 1625, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Plin., Epist. x, 96].

5 Ammianus] [Lib. xxii, 11, 5]. Idem vere, Christianam religionem absolutam et simplicem vocat [xxi, 16, 18]: Zosimus [ii, 29] et ipse paganus: χριστιανῶν πίστεως ἐπαγγελία παντὸς ἀμαρτῆματος ϰαὶ πάδης ὐσεβείας ὐπαλλαγή: Christianae fidei haec est pollicitatio, libertas ab omni crimine atque impietate. Secta nemini molesta passim a paganis dicebatur. Tertullianus Scorpiaco [1]. Iustinus Apologetico ii [p. 44]: ἀρωγοὶ δ᾽ ὑμῖν ϰαὶ σύμμαχοι πρὸς εἰρήνην ἐσμὲν πάντων μᾶλλον ἀνϑρώπων, ὅτι ταῦτα δοξάζομεν, ὡς λαϑεῖν ϑεὸν ϰαϰόεργον ἢ πλεονέϰτην, ἢ ἐπίβο⊎λον, ἢ ἐνάρετον, ἀδύνατον εἶναι ϰαὶ ἓϰαστον εἰς αἰωνίαν ϰόλασιν ἢ σωτηρίαν ϰατ᾽ ἀξίαν πῶν πράξεων πορεύεσϑαι. Nos vobis ad IMperii tranquillitatem maxime adiutores et collaboratores sumus, ut qui doceamus fieri non posse ut Deo quis lateat, sive sit maleficus, raptor, insidiator, sive aequi amans. tum vero ad aeternam aut salutem aut poenam quemque mitti pro factorum suorum dignitate. Arnobius de conventibus Christianorum loquens lib. ii [imo iv, 36]: In quibus qliud auditur nihil, nisi quod humanos faciat, nisi quod mites, verecundos, pudicos, castos, familiaris communicatores rei cum omnibus, quos solidet germanitatis necessitudine copulatio [add. edd. 1642, 1646].

6 [fidem fallant. Zosimus δόξαν, vocat πάσης ἀμαρτάδος ὐναιρετιϰὴν [ersuasionem quae vitium omne exxcindat: Ammianus, ed. 1625; fidem fallant. Ammianus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Tert. Apol. c. 3, et 1. advers. Nat. c. 4.

8 Philo commemorat] In legatione [§ 40]. Similiter et libro de Sacrificantibus [§ 12] facunde ostendit quantum synagogae distent a paganicis mysteriis. Locus uterque dignus inspici. Simile habet libro altero contra Appionem Iosephus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 525]

paci, sed virtutum scholas. [2] Qui in tales saeviunt ipsi in ea causa sunt ut puniri iuste possint, quod et Thomae¹ videtur. Atque eam ob causam Constantinus Licinio², Imperatores alii Persis³ bellum intulerunt: quanquam haec bella magis ad innocentum defensionem, de qua et infra⁴ agemus, quam ad poenae exactionem pertinent.

l. [1] In eos vero qui Christi legem pro vera habent, sed de quibusdam quae aut extra legem sunt, aut in lege sensum videntur habere ambiguum, et ab antiquis Christianis non eundem in modum sunt exposita, dubitant aut errant, suppliciis qui grassantur perinique faciunt: quod ostendunt et ea quae ante⁵ diximus, et Iudaeorum exemplum vetus. Nam hi cum legem haberent quae suppliciis huius vitae sanciebatur, nunquam tamen poenis subdiderunt Sadducaeos qui reiiciebant dogma resurrectionis, verissimum quidem, sed in ea lege non nisi obscure et sub verborum aut rerum involucris traditum. [2] Quid si vero gravior sit error, et qui apud aequos iudices facile possit sacra autoritate aut veterum consensu revinci? cogitandum hic quoque quanta sit vis inolitae opinionis, et quantum libertatem iudicii minuat in suam cuiusque sectam studium, malum, ut Galenus ait, quavis scabie insanabilius. Apposite ad hanc rem Origenes⁶: εὐχερέστερόν γε ἄνϑρωπος τὰς περὶ αλλα σὺνηϑείας, ϰἂν δυσαποσπάστως αὐτῶν ἔχῃ, ϰαταλείψαι ἂν, ἢ τὰς περὶ τὰ δόγματα. Facilius quis alia sibi consueta exuat, quantumvis illis affixus sit, quam ea quae dogmatum sunt⁷. Adde quod quanta haec sit culpa pendet ex modo illuminationis et aliis animi dispositionibus quas hominibus pernoscere non est datum. [3] Haereticus Augustino⁸ is demum qui alicuius tempo-

1 Thom. 2, 2. 108.

2 Constantinus Licinio] Vide Zonaram [xv, 1]. Simile illud apud Augustinum epistola l [imo clxxxv c. 7 [§ 28]: Maximianus episcopus Vagiensis auxilium petiit ab Imperatore Christiano contra hostes Ecclesiae, non tam sui ulciscendi causa, quam tuendae Ecclesiae sibi creditae. Relatum est in causam xxiii, quastione iii [c. 2] [add. edd. 1642, 1646].

3 Alii Persis] Vide Menandrum Protectorem [add. edd. 1642, 1646].

4 [Lib. ii cap. xxv, § 6].

5 [cap. xlvii § 1 sq.].

6 [Orig. contra Celsum i, 52].

7 Quam ea quae dogmatum sunt] Sequitur hoc Chrysostomus in i Cor. ii [Homil. vii, 7]: ὅταν δὲ ϰαὶ ἐν δόγμασιν ἡ συνάϑεια ᾖ βεβαιοτέρα γίνεται. πάντα γάρ τις εὐϰολώτερον ἀμείψειε ἢ τὰ περὶ τὰς ϑρησϰείας. Ubi vero consuetudo in dogmata inciderit, multo fit immobilior. Nihil enim estquod non facilius homo mutet quam ea quae religionis sunt [add. edd. 1642, 1646].

8 Haereticus Augustino] Libro de utilitate credendi [c. 1]. Locus refertur in causam xxiv, quaestione 3 [c. 28]. Addit Augustinus non idem sibi videri haereticum et haereticis credentem hominem. Vide eundem epistola clxii [imo xliii, 1]. Haeresis obstinatoris animi dementia, L. 2, c. de summa Trinitate, 1 [l. 2 C. i, 1] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 526]

ralis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia¹, falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur. Audiamus de Arianis Salvianum²: Haeretici sunt, sed non scientes: denique apud nos sunt haeretici, apud se non sunt: nam in tantum se Catholicos esse iudicant, ut nos ipsos titulo haereticae pravitatis infament. Quod ergo illi nobis sunt et hoc nos illis. Nos illos iniuriam divinae generationi facere certi sumus, quod minorem patre filium dicant. Illi nos iniuriosos patri existimant quod aequales esse credamus. Veritas apud nos est, sed illi apud se esse praesumunt. Honos Dei apud nos est, sed illi hoc arbitrantur honorem divinitatis quod credunt. Inofficiosi sunt, sed illis hoc est summum religionis officium. Impii sunt, sed hoc putant veram esse pietatem. Errant ergo, sed bono animo errant³, non odio, sed affectu Dei, honorare se dominum, atque amare credentes. Quamvis non habeant rectam fidem, illi tamen hoc perfectam Dei aestimant caritatem, et qualiter pro hoc ipso falsae opinionis errore in die iudicii puniendi sint, nemo potest scire nisi iudex⁴. Interim iccirco eis, ut reor, patientiam Deus commodat, quia videt eos etsi non recte credere, affectu tamen piae opinionis errare. [4] De Manichaeis audiamus eum qui in illorum crassis sordibus diu haesit Augustinum⁵. Illi saeviant in vos qui nesciunt quo cum

1 Temporalis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia] Scriptor responsorum ad orthodoxos quaestione iv [inter Iustini Mart. spuria]: δῆλοί εἰσιν ὅτι ἐϰ ϕιλοδοξίας ἢ ἀντιπϑείας τῶν αἱρεσιαρχῶν πᾶσαι αἱ αἱσεις τὰς ἀϕορμὰς ἐσχήϰασι τῆς συστάσεως αὐτῶν. Apertum est ex cupiditate gloriae aut ex aemulatu qui primos repertores agitaverit, sectas omnes exsistendi originem cepisse. Chrysostomus ad Gal. v [§ 4]: ἡ γὰρ τῶν αἱρέσεων μήτηρ, ἡ τῆς ϕιλαρχίας ἐστὶν ἐπιϑυμία, Mater haeresium, cupiditas principatus [add. edd. 1642, 1646].

2 Salvianus, de Gubern. Dei v, 2].

3 Bono animo errant] Agathias ubi de Alemannorum absurdis superstitionibus egerat Historiarum 1 [7]: ἐλεεῖσϑαι μὲν οὖν ἢ χαλεπαίνεσϑαι δίϰαιοι ἂν εἷεν ϰαὶ πλείστης μεταλαγχάνειν συγγνώμης, ἅπαντες ὅσοι τοῦ ἀληϑοῦς ἁμαρτάνουσιν. οὐ γὰρ δήπου ἑϰόντες ἀλῶνται ϰαὶ ὀλισϑαίνουσιν, ἀλλὰ τοῦ ἀγαϑοῦ ἐϕιέμενοι, ἔντα. miseratione quam odio digniores sunt, ac tales quibus ignosci par sit, quicunque a vero aberrant. Neque enim volentes palantur et cespitant, sed cum bonum appetant, in iudicando decepti, quae semel visa sunt retinent mordicus, qualiacunque ea fuerint [add. edd. 1642, 1646].

4 Nemo potest scire nisi iudex] Chrysostomus homilia contra Anathematizantes [c. 4 in fine]: τὸ ϰεϰρυμμένον τῴ τῶν αἰώνων ϰριτῇ ἀνεπισϕαλὲς ἀποϕαίνεσϑαι, μόνῳ εἰδότι ϰαὶ μέτρα γνώδεως ϰαὶ ποσότητα πίστεως. πόϑεν γὰρ ἴσμεν, εἰπέ μοι, παραϰαλῶ, ποίοις ῥήμασι ϰατηγορήσει ἑαυτοῦ ἢ ϰαὶ ἀπολογήσεται ἐν ἡμέρᾳ ἕτε μέλλει ὀ ϑεὸς ϰρίνειν τὰ ϰρυπτὰ τῶν ἀνϑρώπων; ὄντως ἀνεξερεύνητα τὰ ϰρίματα ϰαὶ ἀνεξιχνίαστοι αἱ ὀδοὶ αὐτοῦ. id quod absconditum, solus sine periculo diiudicet saeculorum iudex, cui soli patet et scientiae mensura et fidei quantitas. Unde enim nos sciamus, dic mihi quaeso, quibus verbis ille se accusaturus aut excusaturus est, in die illa, qua Deus diiudicabit arcana hominum? Vere inscrutabilia sunt iudicia eius et viae eius impervestigabiles [add. edd. 1642, 1646].

5 [August., contra ep. Manich. c. 2].

[p. 527]

labore verum inveniatur: et quam difficile caveantur errores. Illi in vos saeviant qui nesciunt quam rarum et arduum sit carnalia phantasmata piae mentis serenitate superare. Illi in vos saeviant, qui nesciunt quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum. Illi in vos saeviant, qui nesciunt quantis gemitibus et suspiriis fiat ut ex quantulacunque parte possit intelligi Deus: Postremo illi in vos saeviant qui nullo tali errore decepti sunt, quali vos deceptos vident. Ego autem saevire in vos omnino non possum, quos sicut me ipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere, et tanta patientia vobiscum agere, quanta mecum egerunt proximi mei cum in vestro dogmate rabiosus et caecus errarem. [5] In Arianam haeresin¹ acriter invehitur Athanasius epistola ad solitarios quod prima in contradicentes usa esset iudicum potestate, et quos non potuisset verbis inducere, eos vi, plagis, carceribusque ad se pertrahere anniteretur: Atque ita, inquit, se ipsam quam non sit pia, nec Dei cultrix manifestat, respiciens ni fallor ad illud quod legitur Gal. iv, 29². Similia habet Hilarius oratione ad Constantium. In Gallia iam olim damnati sunt³ Ecclesiae iudicio Episcopi qui ut in Priscillianistas gladio animadverteretur curaverant, et in Oriente damnata Synodus, quae in Bogomili exustionem consenserat.

1 In Arianam haeresin] Non immerito odimus tam mali exempli inter Christianos repertores. Vide eorum saeva facta apud Eusebium de vita Constantini libro 1, 5, 38. Socratem libro iv, 29. Procopium Vandalicorum i [8 init.]. ubi de Honoricho. et Gotthicorum i [13] de Amalaricho. et Victorem Utunensem [Victorem Vitensem, Persec. Vand. ii, 2]. de Semiarianis Epiphanius: τοὺς τὴν ἀλήϑειαν διδάσϰοντας διώϰουσιν, οὐϰέτι λόγοις βουλόμενοι ἀνατρέπειν, ἀλλὰ ϰαὶ ἐχϑρίαις ϰαὶ πολέμοις ϰαὶ μαχαίραις παραδιδόντες τοὺς ὀοϑῶς πιστεύοντας. λύμην γὰρ οὐ μιᾷ πόλει ϰαὶ χώρᾳ εἰργάσαντο ἀλλὰ πολλαῖς. Veritatem docentes vexant, neque verbis evertunt, sed odiis. bellis, gladiis, tradunt recte sentientes. exitium quippe iam non uni, sed multis urbibus regionibusque attulere. de talibus Gregorius Episcopus Romanus ad Constantinopolitanum Episcopum [Greg. Magni, Ep. l. iii Ind. xi, 56]: Nova et inaudita est ista praedicatio quae verberibus exigit fidem [add. edd. 1642, 1646].

2 Gal. iv, 29.] Ad quem locum vide Hieronymum citatum C. qui secundum [13]. causa xxiii, quaestione iv [add. edd. 1642, 1646].

3 In Gallia iam olim damnati sunt] Sulpitius Severus [ii, 47]: Tum vero Idacius atque Ithacius acrius instare, arbitrantes posse inter initia malum comprimi. sed parum sanis consiliis, saeculares iudices adeunt, ut eorum decretis atque executionibus haeretici urbibus pellerentur. mox [ii, 50]: Secuti etiam accusatores Idacius et Ithacius Episcopi, quorum studium in expugnandis haereticis non reprehenderem, si non studio vincendi plus quam oportuisset certassent. Ac mea quidem sententia est, mihi tam reos quam accusatores displicere. Postea: Martinus apud Treviros constitutus non desinebat increpare Ithacium ut ab accusatione desisteret: Maximum orare, ut sanguine infelicium abstineret. satis superque sufficere ut Episcopali sententia haeretici iudicati Ecclesiis pellerentur. Vide et sequentia [add. edd. 1642, 1646].

[p. 528]

<Sapienter dixit Plato¹ errantis poenam esse, doceri²>³.

li. [1] Iustius illi punientur qui in eos quos Deos putant irreverentes atque irreligiosi sunt⁴: Atque haec causa inter caeteras allata belli Peloponnesiaci inter Athenienses et Lacedaemonios⁵, et a Philippo Macedone in Phocenses⁶ <: de quorum sacrilegio sic Iustinus⁷: quod Orbis viribus expiari debuit. Hieronymus ad Danielis vi⁸. Quamdiu vasa fuerunt in idolio Babylonis, non est iratus Dominus (videbantur enim rem Dei, secundum pravam quidem opinionem, tamen divino cultui consecrasse) postquam autem humanis usibus divina contaminant, statim poena sequitur post sacrilegium>⁹. Nimirum et Augustinus existimat auctum a Deo Imperium Romanorum quod cordi illis fuisset quamvis falsa religio: <et, ut Lactantius¹⁰ loquitur, summum hominis officium, etsi non reipsa, tamen proposito tenerent>¹¹. [2] Et supra¹² diximus qualiacumque quae putantur numina peierata a vero numine vindicari: Punitur, quia tanquam Deo fecit, ait Seneca¹³: opinio illum sua obligat poenae. Sic accipio et illud Senecae¹⁴: Violatarum religionum aliubi atque aliubi diversa poena est, sed ubique aliqua: Et quod Plato¹⁵ capitis damnat religionis temeratores.

1 [Plato, de Rep. i, 11].

2 Errantis poenam esse doceri] Seneca in tragoedia [Herc. fur. 1244]:

Quis nomen unquam sceleris errori dedit?

Et de ira i, 14: Non est prudentis errantes odisse. alioquin ipse sibi odio erit. M. Antoninus libro ix [11]: εἰ μὲν δύνασαι μεταδίδασϰε. εἰ δὲ μὴ, μέμνησο, ὅτι πρὸς τοῦτο ἡ εὐμένειά σοι δέδοται. ϰαὶ οἱ ϑεοὶ δὲ εὐμενεῖς τοῖς τοιούτοις εἰσίν. Si potes, meliora doce; si non potes, memento in hoc tibi lenitatem datam. Ipsi Dii lenes sunt talibus. Chrysostomus Eph. iv, 17 [Homil. xiii, 1]: τὸν γὰρ ἀγνοούντα, οὐ ϰαϰῶς πάσχειν οὐδὲ ἐγϰαλεῖσϑαι ἀλλὰ μανϑάνειν δίϰαιόν ἐστιν ὅπερ ἀγνοεῖ. eum qui ignorat neque malo affici neque accusari oportet, sed aequum est ut discat quae ignorat. Valentinianus, laudante Ammiano Marcellino libro xxx [9, 5], nec quenquam inquietavit, neque ut hoc coleretur imperavit, aut illud: nec interdictis minacibus subiectorum cervicem ad id quod ipse coluit inclinabat, sed intemeratas reliquit has partes, ut reperit [add. edd. 1642, 2646].

3 [Sapienter - doceri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Iustius illi punientur qui in eos quos Deos putant irreverentes atque irreligiosi sunt] Vide de hac re egregia apud Cyrillum libro contra Iulianum v, et vi. Solone auctore Amphictyones bello persecuti sunt Cirrhaeos, quod ii templo Delphico vim intulissent. Plutarchus Solone [83 F]. sic et qui falso sibi vatum nomen induunt, recte puniuntur. Consule Agathiam libro v [5] [add. edd. 1642, 1646].

5 Thuc. i [126] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Diod. libro xvi [60] [add. edd, 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Lib. viii [2, 6] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Hieron., c. vi Comm. in Dan. v, 4].

9 [: de - sacrilegium, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [Lactant., Div. Inst. ii, 3, 14].

11 [et - tenerent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [C. xiii § xii].

13 vii de ben. c. 7.

14 iii de ben. 6.

15 De legib x [15].