De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 427]

Caput XVII
De damno per iniuriam dato, et obligatione quae inde oritur

I.	Culpam obligare ad restitutionem damni.
II.	Damnum intelligi quod pugnat cum iure stricte dicto.
III.	Accurate distinguendam aptitudinem a iure stricte dicto ubi concurrunt.
IV.	Damnum et ad fructus pertinere.
V.	Ad lucrum cessans quomodo?
VI.	Damnum dare facientes primario:
VII.	Et secundario:
VIII.	Item non facientes quod debent: primario,
IX.	Et secundario.
X.	Qualis efficacia circa actum ad hoc requiratur.
XI.	Quo ordine teneantur.
XII.	Obligationem extendi etiam ad damnum consequens.
XIII.	Exemplum in homicida:
XIV.	In eo qui aliter vim intulit:
XV.	In adultero et stupratore:
XVI.	In fure, raptore, et aliis:
XVII.	[In eo]^1 qui causam promissioni dedit per dolum aut metum iniustum:
XVIII.	Quid si metu iusto naturaliter?
XIX.	Quid de metu quem ius gentium pro iusto habet?
XX.	Potestates civiles quatenus teneantur ex damno per subditos dato: ubi quaestio de praedis in mari actis in socios contra imperium publicum.
XXI.	Naturaliter ex animalis sui, aut navis suae facto sine culpa neminem teneri.
XXII.	Damnum dari, et adversus famam et honorem, et quomodo reparetur.

Supra² diximus eius quod nobis debetur fontes esse tres, pactionem, maleficium, legem. De pactionibus satis tractatum. Veniamus ad id quod ex maleficio naturaliter debetur. Maleficium hic appellamus culpam omnem, sive in faciendo, sive in non faciendo, pugnantem cum eo quod aut homines communiter, aut pro ratione certae qualitatis facere debent. Ex tali culpa obligatio naturaliter oritur³ si damnum datum est, nempe ut id resarciatur.

ii. [1] Damnum <forte>⁴ a demendo dictum⁵, est τὸ ἔλαττον,

1 [In eo, add. edd. 1632, 1642, 1646].

2 [C. i § ii, 1].

3 Ex tali culpa obligatio naturaliter oritur] Ἀμελίου δίϰη Graecis. Vide in decretalibus titulum de iniuria et damno dato [v, 36], et digestis ad l. Aquiliam [xi, 2] et vicinas rubricas [add. edd. 1642, 1646].

4 [forte, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Damnum forte a demendo dictum] Ita Varro libro v [176]: Damnum a demptione, cum minus re factum quam quanti constat. Alii magis probant derivari a Graeco δαπάνη ut sit dapnum, deinde damnum, ut ὕπνος, sopnus somnus. Nec absurde deducas a Graeco δάμνω quod est βιάζω aut ex ζημία damia, damnum, ut regia, regnum [add. edd. 1642, 1646].

[p. 428]

cum quis minus habet suo, sive illud suum ipsi competit ex mera natura, sive accedente facto humano, puta dominio, aut pacto, sive ex lege. Natura homini suum est vita, non quidem ad perdendum, sed ad custodiendum, corpus, membra, fama, honor, actiones propriae. Dominio et pactis quomodo suum quid cuique sit, superior tractatio docuit, tum quoad res, tum quoad ius in actiones alienas. Simili modo ex lege ius suum cuique oritur, quia idem, aut plus lex potest, quam in se ac sua singuli. Sic pupillus ius habet exactam quandam diligentiam exigendi a tutore, respublica a magistratu, nec respublica tantum, sed et cives singuli quoties lex id expresse, aut per sufficientem consequentiam significat. [2] At ex sola aptitudine, quod ius minus proprie dicitur, et ab assignatrice iustitia spectatur, non oritur verum dominium, ac proinde restitutionis obligatio: quia non id alicui suum est, ad quod aptus est: πλεονεϰτεῖ οὐδὲν, ait Aristoteles¹, ὁ οὐ βοηϑήσας χρήμασι δι᾽ ἀνελευϑερίαν. Contra proprie dictam iustitiam nihil committit, qui pecunia sua alteri non succurrit prae tenacitate. <Cicero pro Cn. Plancio²: Est haec conditio liberorum populorum, posse suffragiis vel dare vel detrahere quod velit cuique. et tamen mox subdit accidere ut populus faciat, quod velit, non quod debeat, voce debendi sumta in laxiore significatu>³.

iii. Sed cavendum hic ne confundantur quae diversi generis sunt. Nam cui magistratus collatio mandata est, is reipublicae tenetur ad eligendum eum qui dignus sit, et ad hoc exigendum respublica ius habet proprium⁴. quare si ex indigni electione damnum fecerit respublica, ille resarcire tenebitur. Sic etiam civis aliquis non indignus, etsi ius proprium ad officium aliquod non habeat, habet tamen verum ius petendi iuxta alios: in quo iure si per vim aut dolum impediatur, iam non totius rei expetitae, sed incerti illius damni aestimationem exigere poterit. Simile erit in eo cui ne quid legaret testator, vi, vel dolo fuit impeditus⁵. nam

1 Nic. v, c. 4.

2 [Cic., pro Plancio 4, 11].

3 [Cicero - significatu, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Th. et Caiet. 2. 2. q. 62. ar. 2. Soto lib. iv. q. 6. Less. lib. ii, c. 12. dub. 18. Cavar. ad c. peccatum p. 2. §. 7.

5 Soto lib. iv. q. 7. Less. lib. ii, cap. 12. dub. 16. n. 3.

[p. 429]

capacitas legati ius quoddam est, cui id est consequens, ut libertatem testatoris in eo impedire iniuria sit.

iv. Minus autem quis habere ac proinde damnum fecisse intelligetur, non in re tantum, sed et in fructibus qui proprie rei fructus sunt, sive illi percepti sunt, sive non, si tamen ipse eos percepturus fuerat, deductis impensis quibus res melior facta est, aut quae ad fructus percipiendos fuerunt necessariae, ex regula quae nos vetat locupletiores fieri cum aliena iactura.

v. Sed et spes lucri ex nostro aestimabitur, non ut illud ipsum, sed secundum propinquitatem ad actum¹, ut in semente spes messis.

vi. Tenentur autem praeter ipsum qui per se, et ἀμέσως damnum dat², alii quoque faciendo, aut non faciendo: Faciendo alii primario, alii secundario: Primario qui iubet, qui consensum requisitum adhibet, qui adiuvat, qui receptum praestat, aut qui alio modo in ipso crimine participat.

vii. Secundario, qui consilium dat, laudat³, assentatur. <Quid enim interest inter suasorem facti et probatorem⁴? ait Cicero Philippica secunda⁵>⁶.

viii. Non faciendo item primario aut secundario: primario, qui cum ex iure proprie dicto debeat vetare praecepto, aut opem ferre ei cui fit iniuria, id non facit⁷. <Is Chaldaeo Paraphrastae Levit. xx, 5 דעס obfirmator dicitur>⁸.

ix. Secundario, qui aut non dissuadet cum debeat, aut factum reticet quod notum facere debebat⁹. Illud autem debere in his omnibus referimus ad ius proprium quod iustitia expletrix respicit, sive illud ex lege, sive ex qualitate

1 L. in quantitate § magno. D. ad legem Falc. [l. 73 § 1 D. xxxv, 2] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Th. 2, 2, 62. art. 4. Soto lib. iv, q. 6. artic. 5.

3 Laudat] Totilas in oratione ad Gotthos apud Procopium Gotthicorum iii [25]: ὁ γὰρ ἐπαινέσας τὸν δεδραϰότα, οὐδέν τι ἡσσον τῶν πεπραγμένων αὐτουργός γίνεται· Nam qui facientem aliquid laudat, et ipse rei factae auctor habendus est. Ulpianus in L. i. c. de servo corrupto [l. 1 § 4 D. xi, 3]. Et si erat servus omnimodo fugiturus, vel furtum facturus, hic vero laudator eius propositi fuerit, tenetur, non enim oportet laudando augeri malum [add. edd. 1642, 1646].

4 Inter suasorem facti et probatorem] Applicat hoc dictum Probo praefecto Ammianus libro xxvii [11, 5]. Lege Langobardica lib. iv, tit. iv [1, 4], etiam consulens ad compositionem vocatur. vide Rom. i, in fine et ibi veteres scriptores [add. edd. 1642, 1646].

5 [Cic., Philipp. ii, 12, 29].

6 [Quid - secunda, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Aut opem ferre ei cui fit iniuria, non facit] Nicetas Choniates Michaele Comneno [Manuele Comneno i, 3]: ὁ ἐμπρησμὸς τοῦ ἀνάψαντος ἀλλὰ ϰαὶ τοῦ ϰατασβέσαι δυναμένου, δράσαι δέ τι τοιοῦτον ὅλως μὴ βουληϑέντος. Incendium non ei tantum imputatur qui facem intulit, sed et ei qui prohibere cum posset, omnino noluit [add. edd. 1642, 1646].

8 [Is Chaldaeo - dicitur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Less. lib. ii, c. 13. dub. 10.

[p. 430]

exoritur. nam si debeat ex caritatis norma, peccabit quidem omittendo, non tamen ad reparationem tenebitur, cuius origo est ius aliquod proprium, ut ante diximus.

x. Sciendum quoque hos omnes quos diximus ita teneri si vere causa fuerint damni¹, id est momentum attulerint, aut ad totum damnum, aut ad partem damni. Nam saepe accidit in agentibus vel negligentibus secundarii ordinis, interdum etiam in quibusdam qui sunt ordinis primarii, ut etiam sine eorum actu aut neglectu is qui damnum dedit certus fuerit id ipsum dare: quo casu illi quos dixi non tenebuntur. Quod tamen non ita intelligendum est², ut si alii defuturi non fuerint, puta qui suaderent, aut iuvarent, non teneantur qui suaserint, aut iuverint, si absque ope consilio qui dedit damnum daturus id non fuisset. Nam et illi alii si suasissent aut adiuvissent tenerentur.

xi. Tenentur autem primo loco ii qui imperio aut alio modo aliquem impulerunt ad factum³: his deficientibus patrator facinoris: et post eum caeteri: in solidum singuli qui ad actum causam dederunt, si totus actus ab ipsis quanquam non solis processit⁴.

xii. Qui vero de actu tenetur, simul tenetur de his quae illum ex actus vi sunt consecuta⁵. In Senecae controversia⁶ quadam hoc tractatur in specie platani incensae ex qua domus arserat, ubi hanc ponit sententiam. Etiamsi partem damni dare noluisti, in totum quasi prudens dederis tenendus es. ex toto enim noluisse debet qui imprudentia defenditur. <Ariarathes⁷ Cappadocum rex eo quod Melani amni exitum per lasciviam obstruxerat, cum eius perrumpentis impetu elatus Euphrates rapta parte Cappadocum terrae magna et Galatis et Phrygibus damna intulisset, permisso Romanis iudicio, talentis trecentis dispendium sarcivit>⁸.

xiii. Exemplo haec sint. Homicida iniustus tenetur solvere

1 Th. 2, 2, 62. art. 6. Soto lib. iv, q. 7. art. 3.

2 Caietan. ad. q. 62. art. 6. Medin. q. 7.

3 Less. lib. ii. c. 13 dub. 5. Ib. dub. 4.

4 Si totus actus ab ipsis, quanquam non solis, processit] Lex Langobardica lib. i, tit. ix, 5 [add. edd. 1642, 1646].

5 Simul tenetur de his quae illum ex actus vi sunt consecuta] Vide Thomam prima secundae quaest. xx, art. 5. et L. Si servus servum §. Si quis insulam. D. ad L. Aquiliam [l. 27 § 8 D. ix, 2] [add. edd. 1642, 1646].

6 In Senecae controversia] Excerptis v, 5 [add. edd. 1642, 1646].

7 Strabo xii [2, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Ariarathes - sarcivit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 431]

impensas¹ si quae factae sunt in medicos, et iis quos occisus alere ex officio solebat, puta parentibus, uxoribus, liberis dare tantum quantum illa spes alimentorum, ratione habita aetatis occisi, valebat <: sicuti Hercules² legitur Iphiti a se occisi liberis mulctam pependisse quo facilius expiaretur>³. Michael Ephesius ad quintum Nicomachiorum Aristotelis⁴. ἀλλὰ ϰαὶ ὁ ϕονευϑεὶς ἔλαβε τρόπον τινά. ὃ γὰρ ἡ γυνὴ ἢ οἱ παῖδες ἢ οἱ συγγενεῖς τοῦ ϕονευϑέντος ἔλαβον τρόπον τινὰ ἐϰείνῳ δέδοται. Sed et qui occisus est accipit aliquo modo. Quae enim uxor eius et liberi et cognati accipiunt ipse quodammodo accipit. Loquimur de homicida iniusto, id est qui non habuit ius id faciendi unde mors sequitur. quare si quis ius habuerit, sed in caritatem peccaverit⁵, ut qui fugere noluit, non tenebitur. Vitae autem in libero homine aestimatio non fit. secus in servo qui vendi potuit.

xiv. Qui mutilavit similiter tenebitur ad impensas et ad⁶ aestimationem eius quod iam qui mutilatus est minus poterit lucrari⁷. Sed sicut ibi vitae, ita et hic cicatricis in libero homine aestimatio non fit⁸. de coniectione in carcerem idem dicendum.

xv. Sic adulter et adultera tenentur non tantum indemnem praestare maritum ab alenda prole⁹, sed et legitimis liberis rependere siquod damnum patiuntur ex concursu ita susceptae sobolis ad hereditatem. Qui virginem imminuit vi, aut fraude, tenetur ei rependere quanti minoris ipsi valet spes nuptiarum: imo et ducere tenetur si ea promissione corporis usuram impetraverit¹⁰.

xvi. Fur et raptor tenentur rem subtractam reddere cum suo incremento naturali, et cum sequente damno aut cessante lucro¹¹: et si res perierit, aestimationem non summam, non infimam, sed mediam. In hac classe ponendi et illi qui legitima vectigalia fraudant¹². Similiter tenentur

1 Less. lib. ii. c. 9. dub. 19.

2 Diod. l. iv [31] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [: sicuti - expiaretur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Michael Ephes, ad Arist., Eth. Nic. v, 2].

5 Less. dub. 21.

6 [ad, omisit ed. 1632].

7 Qui mutilavit, similiter tenebitur [tenetur, edd. 1642, 1646] ad impensas et ad aestimationem eius quod iam qui mutilatus est minus poterit lucrari] Idem apud Hebraeos servatum Baba Kama cap. viii, §. 1. et apud Anglos et Danos, quorum fedus vide apud doctissimum Pontanum dissertatione de mari [Discuss. hist. i, 21] [add. edd. 1642, 1646].

8 Navar. cap. 15. nu. 22. L. ult. D. de his qui eff. vel def. [l. 7 D. ix, 3].

9 Less. lib. ii. c. 10. dub. 6.

10 Less. lib. ii. c. 10. dub. 2, et 3.

11 Ib. cap. 12. dub. 17.

12 Less. lib. ii. c. 33. dub. 8. Covar. c. peccatum p. 2.

[p. 432]

qui iudicio iniusto, accusatione iniusta, testimonio iniusto damnum dederunt.

xvii. Sed et qui contractui aut promissioni causam dedit dolo, vi aut metu iniusto, tenetur eum quicum actum est in integrum restituere, quia ille ius habuit, tum ne deciperetur, tum ne cogeretur; illud ex natura contractus, hoc ex naturali etiam libertate. His annumerandi sunt qui id quod ex officio facere tenebantur facere noluerunt nisi pecunia accepta¹.

xviii. At qui causam dedit cur vim pati, aut metu cogi debeat habet quod sibi imputet². nam involuntarium ex voluntario ortum habens moraliter pro voluntario habetur.

xix. At gentium consensu sicut introductum est, ut bella omnia summae potestatis auctoritate utrinque gesta et indicta pro iustis habeantur, quoad effectus externos, qua de re infra dicemus, ita et hoc ut talis belli metus hactenus pro iusto habeatur, ne quod ita obtentum est repeti possit. Atque hoc sensu admitti potest distinctio Ciceronis³, inter hostem, quicum multa iura habemus, ut ait, communia, ex gentium consensu scilicet, et piratas ac latrones⁴. Nam hi si quid metu expresserunt repeti potest nisi iusiurandum intercesserit: quod illi, non item. Quare quod Polybio⁵ videtur iustam fuisse Carthaginiensibus causam belli Punici secundi, quod Romani ab ipsis mercenariorum seditione occupatis bello denuntiato Sardiniam insulam et pecuniam expressissent, habet naturalis aequitatis aliquam speciem, sed a iure gentium abit, ut alibi explicabitur.

xx. [1] Ex neglectu tenentur reges ac magistratus qui ad inhibenda latrocinia et piraticam non adhibent ea quae possunt ac debent remedia: quo nomine damnati olim ab Amphictyonibus Scyrii⁶. Quaesitum memini ex facto, cum patriae nostrae rectores potestatem praedarum in mari ex hoste agendarum per codicillos plurimis dedissent, et eorum nonnulli res amicorum rapuissent, desertaque patria mari vagarentur, ac ne revocati quidem redirent, an rectores eo nomine tenerentur, aut quod malorum hominum usi essent opera, aut quod cautionem non exegissent. Dixi eos in

1 Covar. c. peccatum. p. 2. § 3. § 5.

2 Less. lib. ii. c. 17. dub. 6.

3 De officiis iii [29, 108].

4 Bod. lib. v de rep. cap. 6.

5 [Polyb. iii, 13 sqq.].

6 Plut. [Cim. 483 C].

[p. 433]

nihil amplius teneri quam ut noxios, si reperiri possent, punirent aut dederent: praeterea in bona raptorum ius reddi curarent. Nam ipsos iniustae praedationis causam non fuisse, nec quicquam de ea participasse: prohibuisse etiam legibus ne amicis noceretur: cautionem ut exigerent nullo iure fuisse obligatos, cum possent, etiam sine codicillis, omnibus subditis hostem spoliandi potestatem facere, quod et factum olim esset: neque talem permissionem causam esse cur damnum datum esset sociis, cum possent privati etiam sine permissu tali naves armare et in mare progredi. Mali vero an futuri illi essent provideri non potuisse: neque vero vitari posse quominus et malorum opera utamur, alioqui nullum colligi posse exercitum. [2] Neque vero si quid milites, aut terrestres, aut nautici contra imperium amicis nocuissent, reges teneri, quod Galliae¹² et Angliae testimoniis probatum. Ut vero sine culpa sua ex ministrorum facto quisquam teneatur, non esse iuris gentium, ex quo diiudicanda esset haec controversia, sed iuris civilis, nec generalis, sed adversus nautas et alios quosdam ex rationibus peculiaribus introductum. Atque in eam partem a supremi auditorii iudicibus contra Pomeranos quosdam pronuntiatum est, idque ad exemplum rerum in causa non dispari ante duo secula iudicatarum.

xxi. Illud quoque notandum est, ut mancipium aut animal quod damnum, aut pauperiem fecit, noxae dedatur, itidem ex iure civili esse. nam dominus, qui in culpa non est, natura ad nihil tenetur. ut nec is cuius navis sine ipsius culpa navi alterius damnum dedit; quanquam multorum populorum legibus, ut et nostra, damnum tale dividi solet ob culpae probandae difficultatem.

xxii. Sed damnum, ut diximus, etiam adversus honorem et famam datur, puta verberibus, contumeliis, maledictis, calumniis, irrisu, aliisque similibus modis. In quibus non minus quam in furto atque aliis criminibus vitiositas actus

1 Galliae] Vide etiam tomo constitutionum iii, tit. ii. constitutione anni ciɔiɔxliii, cap. 44 [add. edd. 1642, 1646].

2 [Const. Galliae Tom. iii. tit. 3. constitutione anni 1583. cap. 44] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 434]

ab effectu discernenda est¹. nam illi poena respondet, huic damni reparatio quae fit culpae confessione, exhibitione honoris, testimonio innocentiae², et per ea quae his similia sunt: quanquam et pecunia tale damnum rependi poterit, si laesus velit, quia pecunia communis est rerum utilium mensura³.

1 Less. lib. ii. c. ii, dub. 19, 25, 27.

2 Exhibitione honoris, testimonio innocentiae] Vide exemplum Viviani qui accusationis iniustae poenitentia ductus est, apud Cassiodorum iv, 41 [add. edd, 1642, 1646].

3 Soto lib. iv. q. 6, art. 3.