De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 359]

Caput XIII
De iureiurando

I.	Iurisiurandi quanta vis sit etiam ex paganorum opinione.
II.	Animum deliberatum requiri, nempe ut quis iurare voluerit.
III.	Verba iurantis obligare in sensu quo ea creditur accepisse cui iuratum est.
IV.	Iuramentum dolo elicitum quando obliget.
V.	Iuramenti verba non extendenda ultra receptum loquendi morem.
VI.	Iuramentum non obligare de re illicita factum:
VII.	Aut quod impediat maius bonum morale:
VIII.	Aut si factum sit impossibile.
IX.	Quid si impossibile sit ad tempus?
X.	Iurari Deo nominato, et quo sensu:
XI.	Sed et nominatis rebus aliis cum respectu ad Deum.
XII.	Iuramentum esse etiamsi per falsos Deos iuretur.
XIII.	<Effectus iurisiurandi: inde>^1 obligatio ex iureiurando duplex, tempore iurisiurandi et postea: quod distincte explicatur.
XIV.	Quando ex iureiurando ius quaeratur homini et Deo, quando Deo tantum.
XV.	Refellitur sententia statuens eum qui piratae aut tyranno iuravit, Deo non teneri.
XVI.	Qui perfido iuravit an implere debeat, distinctione explicatur.
XVII.	Cum Deo soli quis obligatus fuit, heredem eius ad nihil teneri.
XVIII.	Periurum non esse qui non implet nolenti impleri, aut sublata qualitate eius cui sub illa qualitate iuratum est.
XIX.	Quando irritum sit quod contra iuramentum fit.
XX.	Superiorum actus quid possit circa id quod subditus iuravit, aut quod subdito iuratum est, cum distinctionibus exponitur.
XXI	Monita Christi de non iurando ad quale iuramentum proprie pertineant.
XXII.	Quae fides iniurata iuramenti vim ex more habeat.

Apud omnes populos, et ab omni aevo circa pollicitationes, promissa, et contractus maxima semper vis fuit iurisiurandi. Nam ut Sophocles ait Hippodamia²:

Mens excitari iureiurando solet,
Ut bina diligenter evitet mala,
Culpari amicis et Deos offendere.

Nullum vinculum, inquit Cicero³, ad adstringendam

1 [Effectus - inde, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Soph. frgm. 419].

3 Off. i [imo iii, 31, 111].

[p. 360]

fidem maiores nostri iureiurando arctius esse voluerunt. [2] Hinc gravis poena periuris imminere nunquam non credita: ut Hesiodus¹ dixit de iuramento:

clades mortalibus unde

Adveniunt, quoties fallaci pectore iurant.

Ita ut posteritas etiam maiorum delicta lueret², quod non nisi de gravissimis criminibus creditum: et sine facto voluntas quoque poenam in se accerseret: quorum utrumque Herodotus³ confirmat narratione de Glauco Epicydide, qui deliberaverat tantum an iuratam de deposito fidem falleret: ubi hoc carmen Pythiae adfert idem Herodotus:

At iuramento quaedam est sine nomine proles
Trunca manus, et trunca pedes: tamen impete magno
Advenit, atque omnem vastat stirpemque domumque⁴.

Et eandem historiam recitans Iuvenalis⁵ ita concludit:

Has patitur poenas peccandi sola voluntas.

[3] Bene Cicero⁶: Est iusiurandum affirmatio religiosa: quod autem affirmate quasi Deo teste promiseris id tenendum est. Quod autem addit: Iam enim non ad iram Deorum quae nulla est, sed ad iustitiam et fidem pertinet: si irae nomine perturbationem intelligit, non improbandum est; sin qualemcunque nocendi affectum aut voluntatem, minime est recipiendum, ut recte probat Lactantius⁷. Nunc unde vis iurisiurandi oriatur, et quo pertingat usque videamus.

ii. Primum quod de promissis et contractibus diximus⁸, et hic habet locum, ut animus rationis compos et deliberatus requiratur. Quare si quis non putans se iurare verba protulerit iurantia, ut de Cydippe narratur⁹, locum habere potest quod ei tribuit Ovidius¹⁰:

1 [Hesiod. Theog. 231 sq.].

2 Ita ut posteritas etiam maiorum delicta lueret] Vide Servium in excerptis Fuldensibus ad i Aeneidos [imo ad Georg. i, 502] [add. edd. 1642, 1646]

3 Lib. ii [imo vi, 86].

4 Vastat stirpemque domumque] Vide Zachariam v, 1, 2, 3 et interpretem eius loci Chrysostomum de statuis xv [cap. 5] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Iuvenal., Sat. xiii, 208].

6 Off. iii [29, 104].

7 Lib. de ira Dei [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [C. xi § v].

9 Ut de Cydippe narratur] Exstat similis narratio in Metamorphosibus Antonii Liberalis de Ctesylla et Hermochare [c. 1] [add. edd. 1642, 1646].

10 [Ovid., Heroid. xxi, 135].

[p. 361]

 

Quae iurat mens est¹ : nil coniuravimus illa.

ex Euripide desumtum qui in Hippolyto² dixerat,

Iurata lingua est: mente iuravi nihil³.

Quod si quis volens iurare obligare se noluerit, non eo minus obligatur, quia obligatio a iuramento est inseparabilis et effectus eius necessarius⁴.

iii. [1] At si quis deliberato protulerit verba iurantia, animo tamen non iurandi, hunc non obligari, sunt qui tradant⁵, peccare tamen temere iurando. Sed verius est teneri eum vera facere dicta quorum Deum adhibuit testem. nam is actus qui per se est obligatorius ex animo deliberato processit. Cui consequens est ut quanquam plerumque verum est illud Tullii⁶; Quod ex animi tui sententia iuraveris, id non facere periurium est; <quo et illud pertinet quod apud Homerum⁷ iurans Ulyssi Calypso ait:

ἀλλὰ τὰ μὲν νοέω ϰαὶ ϕράζςομαι
Verum animus quod sentit idem loquar>⁸.

[2] id tamen hanc exceptionem habeat, nisi qui iurat sciat, aut probabiliter credat ab eo quicum negotium est verba aliter accipi. nam dictis ipsis testem adhibens Deum, debet dicta facere vera, quomodo putat intelligi⁹. Et hoc est quod idem ait Cicero¹⁰: Quod ita iuratum est, ut mens deferentis conciperet fieri oportere, id servandum est. <Apud Taci-

1 Quae iurat mens est] ibidem [scil. Ovid., Heroid. xxi, 137 sq.]:

Consilium prudensque animi sententia iurat,
Et nisi iudicii vincula nulla valent.

mox [141-143]:

Sed si nil dedimus praeter sine pectore vocem,
Verba suis frustra viribus orba tenes.
Non ego iuravi: legi iurantia verba.

et quae sequuntur [add. edd. 1642, 1646.].

2 [Eurip., Hippolyt. 612].

3 Mente iuravi nihil] quia de re honesta tacenda, nutricis verba intellexerat Hippolytus, non de adulterio et incestu [add. edd. 1642, 1646].

4 Soto l. viii. q. 1. art. 7. Covarr. ad c. quamvis. part. 1. §. 5.

5 [tradant, ed. 1625, 1631; tradunt, edd. 1632, 1642, 1646].

6 [Cic., de] Off. iii, [29, 108] [Off. iii., edd. 1625, 1631; omis. edd. 1632, 1642, 1646].

7 [Hom., Od. v, 188].

8 [quo - loquar, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Quomodo putat intelligi] Augustinus epistola ccxxiv [imo ep. cliii, 3] de illo locutus qui e Punicis castris egressus in castra redierat, inde Romam venerat: ita non attenderunt qui illum senatu moverunt, quid ipse iurando cogitasset, sed quid ab illo quibus iuraverat exspectarent. Vide et sequentia. vide ad hanc rem pulchre dicta Concilio Trosleiano Tomo iii, conciliorum editionis Sirmondianae. et apud Hincmarum in opusculo de divortio Lotharii et Tethbergae ad interrogationem vi, ubi in hanc sententiam recte de Deo dicitur:

Qui non ut iuras, sed ut is iurasse putavit
Cui iuras, audit; sic es utrique reus.

In professione iurata Hebraeorum per Hispaniam: Si non ea intentione perfeceris, sicut a nobis me profitente audita atque intellecta sunt [add. edd. 1642, 1646].

10 [Cic., de Off. iii, 29, 107].

[p. 362]

tum¹ legimus, Trepidis et verba iurisiurandi per varias artes mutantibus, queis flagitii conscientia inerat>². Augustinus³⁴: Periuri sunt qui servatis verbis exspectationem eorum quibus iuratum est deceperunt. Et Isidorus⁵: Quacunque arte verborum quis iuret, Deus tamen qui conscientiae testis est, ita hoc accipit sicut ille cui iuratur intelligit. Atque hoc est quod dicitur liquido iurare⁶. Ideo Metellus⁷ recte recusavit iurare in legem Apuleianam, quanquam erant qui dicerent legem ob rogationis vitium esse irritam, et iuramentum in legem ita intelligendum si lex rite rogata lataque esset. [3] Nam quanquam in promissis aliis facile subintelligitur tacita aliqua conditio quae promissorem exsolvat, id tamen in iuramento admittendum non est⁸: quo pertinet egregius ille locus Apostoli ad Hebraeos⁹: Deus volens abundantissime heredibus promissionis ostendere immutabilitatem consilii sui, fidem fecit iureiurando: ut per duas res immutabiles in quibus fieri non potest, ut fallat Deus (ita recte verti puto illud ψεύδεσϑαι, sicut aperta locutio vocatur veritas, Dan. vii, 16; <viii, 26; x, 1>¹⁰: firmum habeamus solatium. Quae verba ut intelligantur, sciendum est sanctos scriptores de Deo saepe loqui ἀνϑρωποπαϑῶς, et magis secundum id quod videtur nobis quam quod est. [4] Nam Deus vere decreta sua non mutat. Mutare tamen et poenitentia duci¹¹ dicitur¹², quoties aliter agit quam verba sonare videbantur, nimirum ob conditio-

1 Hist. iv. [41] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Apud - inerat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Epistola ccxxiv [imo ep. cxxv, 4].

4 [Et Augustinus, ed 1625; Augustinus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Isidorus] Lib. ii de Summo bono cap. xxxi. [i, add. ed. 1646] [Sentent.]. citatur causa xxii, quaest. v.c. quacunque [c. 9 Causa xxii qu. 5] [add. edd. 1642, 1646].

6 Liquido iurare] Donatus ad illud in Andria [729 sq.]:

Quia si forte opus ad herum iureiurandum mihi,
Non opposuisse, ut liquido possim.

Liquido, pure, et manifeste. χρεὼν μὴ ὑπονοϑεύειν ἑτέρᾳ ϕράσει τὰ ῥήματα, ἀλλ᾽ ώς ἐπὶ λὲξεων εἶχον, οὑτωσὶ ϰαὶ δηλοῦν ait in Alexio Nicetas [1, 3] fraudem Andronici Comneni culpans. Oportuit non quaesita locutione verba adulterare, sed ut concepta ea fuerant eloqui. qui et alibi [imo ibidem], de Alexio contra sensum verba captante; τοῖς ῥήμασι τούτοις ἐγϰαϑίσας, ὡς αἱ μυῖαι τῷ μώλωπι. ita berbis illis insidebat ut muscae vibici. Graviter in hanc regulam peccavit aula Arcadiana, quae effecit ut Chalcedone occideretur, is qui Constantinopolim salute ipsi per iusiurandum promissa venerat. Zozomenus lib. v [imo Zosimus v, 18]. Adde quae infra cap. xvi, 2 [add. edd. 1642, 1646].

7 App. de bello civil. l. i [31].

8 Pan. in c. Clericus de iureiur. [c. 35 Decretal. ii, 28]. Silv. in verbo Iuramentum. 4. q. 23.

9 vi, 17. ibi Thom.

10 [viii, 26; x, i, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Ionae iv, 2.

12 Poenitentia duci dicitur] Concilium Toletanum viii, cap. 2: Iurare namque Dei est a seipso ordinata nullatenus convellere: poenitere vero eadem ordinata cum voluerit, immutare. Retulit Gratianus in causam xxii, quaest. iv [can. 9]. Explica vero ut in nostro textu [add. edd. 1642, 1646].

[p. 363]

nem tacite intellectam¹ quae cessat. Ierem. xviii, 8; Exempla videre est Gen. xx, 3; <Ex. xxxii, 14; i Reg. xxi, 29; ii Reg. xx, 1>²; Esaiae xxxviii, 1; Ionae iii, 5, 11. Quo sensu etiam nos fallere Deus improprie dici potest. et solet vox ψεύδεσϑαι, quae in dicto loco ad Hebraeos apparet, significationem habere eventus spem frustrantis, ut videre est tum alibi, tum Levit. vi, 2; Iosue xxiv, 27; <Esai. lviii, 11>³; Ose i, 2; Abac. iii, 17⁴. Facillime autem hoc procedit in comminationibus, quia illae ius nemini conferunt. In promissis interdum, ubi scilicet conditio tacite quaedam subest. [5] Ideo duas res Apostolus nominat quae immutabilitatem notant, promissionem, quia ius dat, et iuramentum, quia conditiones tacitas, et aliquo modo latentes repellit <: ut videre est etiam Psal. lxxxix, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36>⁵. Nam aliud est si quas conditiones ipsa negotii natura aperte indicet. Quo nonnulli referunt id quod legitur Num. xiv, 30. Sed verius est terram promissam iurato dici ipsis, non personis, sed populo, posteris scilicet eorum quibus Deus iuraverat, com. 23. Talis autem promissio impleri quovis tempore potest, nec personis certis adstringitur.

iv. [1] Ex his quae diximus intelligi potest quid sentiendum sit de iureiurando quod dolo elicitum est. Nam si certum est eum qui iuravit aliquod factum supposuisse quod revera se ita non habeat⁶, ac nisi id credidisset non fuisse iuraturum, non obligabit iuramentum⁷. At si dubium sit, an non etiam sine eo idem fuisset iuraturus, standum erit verbis, quia

1 Ob conditionem tacite intellectam] Senecam vide Naturalium quaestionum ii, 37 [add. edd. 1642, 1646].

2 [Ex. xxxii, 14-11 Reg. xx, 1, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Esai lviii, ii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Abac. iii. 17.] Adde Iobum xli, 6 [imo xl, 28]. Oseam ix, 2 [add. edd. 1642, 1646].

5 [ut - 36, add. edd. 1631 1632, 1642, 1646].

6 Supposuisse quod revera ita se non habeat] Ut Hippolytus, de quo modo diximus. Ad illud Sophoclis in Oedipode coloneo [230 sqq.]:

ἀπάτα δ᾽ ἀπάταις
ἑτέραις ἑτάρα παραβαλλομένα,
πόνον οὐ χάριν ἀντίδοσιν ἔχει.
Fraus ad fraudem superaccedens,
Non benefactis, sed atroce solet
Clade rependi.

Sic ait [Scholiasta] ϰαὶ αὐτοὶ οὖν νομίζουσι προσδεδέχϑαι αὐτὸν ϰαὶ ἐπηγγέλϑαι τὴν ἀσϕάλειαν αὐτῷ αἰτιώμενοι ϰαὶ οὐ πρότερον ἐπεγνωϰότες, ὅτι οἰϰείαις ἐνάγεται μιάσμασι. τοιοῦτον ἐστι ϰαὶ τό ἡ γλῶσσ᾽ ὀμώμοχ᾽ ἡ δὲ ϕρὴν ἀνώμοτος.
ϰαὶ ἐϰεῖνος γὰρ ἀπατηϑεὶς ὤμοσε. Putant Thebani se suscepto Oedipodi promisisse incolumitatem, causa ab ipso data, cum non ante didicissent piaculo eum domestico teneri. tale et illud:
Iurata lingua est: mente iuravi nihil.
Nanque et Hippolytus deceptus iuraverat [add. edd. 1642, 1646].

7 Navar. c. 12. u. 13.

[p. 364]

simplicitas quam maxima iuramento convenit. [2] Atque huc refero iusiurandum quod Iosue et primores populi Israëlitici Gabaonitis dederunt¹. Decepti quidem erant a Gabaonitis e regione longinqua se venire fingentibus. At non inde sequebatur Iosuam et primores, si scissent ex vicinis populis eos esse, non fuisse eis parcituros. Nam quod dixerant Gabaonitis: Fortassis in medio mei habitas, quomodo tecum paciscerer? hunc habere sensum potest, ut interrogentur Gabaonitae quale pactum desiderent, sociale an deditionis; aut etiam ut ostendant Hebraei licitum sibi non esse cum quibusdam populis foedus inire sociale: non etiam ut negent dedentibus se vitam relinqui posse. Lex enim divina quae eos populos internecioni devovebat, ex legis alterius² comparatione³ ita erat intelligenda, ut locum haberet nisi si qui moniti statim facerent imperata. Quod inter alia probat historia Rahabae⁴ cui ob benemerita parcitum est⁵, et Solomonis⁶, qui Cananaeorum reliquias sub imperium ac tributum accepit. [3] Atque huc pertinet quod in Iosuae libro⁷ dicitur nullam fuisse civitatem ex populis septem quae pacem fecerit; obduratos enim ne gratia illis fieret. Quare cum credibile esset, si rem ipsam Gabaonitae indicassent, quod prae metu non fecerunt, tamen vitam salvam sub parendi conditione impetraturos fuisse, valuit iusiurandum, adeo quidem ut et de eo violato postea poenae sumtae sint gravissimae Deo auctore⁸. Ambrosius⁹ hanc tractans historiam: Iosue tamen pacem quam dederat, revocandam non censuit, quia firmata erat sacramenti religione, ne, dum alienam perfidiam arguit, suam fidem solveret. Nihilominus doli sui poenam aliquam sustinuerunt Gabaonitae iam sua deditione subditi facti Hebraeorum. Addicti enim sunt personali cuidam servituti¹⁰, cum si egis-

1 Iosue ix.

2 Deuter. xx, 10.

3 Ex legis alterius comparatione] Imo et ex causa legi de internecione addita Exodi xxiv [imo xxiii] 33. Deut. vii, 4. cessat enim ea causa in illis qui praecepta filiorum Noae suscipiunt, et tributa pendunt. Ita Maimonides et Samson Mi-cosi et Moses de Kotzi in praecepto iubente xv, et cxviii [add. edd. 1642, 1646].

4 [Iosua ii].

5 Cui ob bene merita parcitum est] Et Gazere habitantium in historia Iosuae xvi, 10. Gergesaeos ad Christi usque tempora superstites fuisse ex Euangelio apparet Matt. viii, 28. nam hi ab initio se dediderant. ideo omittuntur in hostium enumeratione Deuter. xx, 17. Ios. ix, 1 [add. edd. 1642, 1646].

6 i Reg. ix, 2 [21, ed. 1646].

7 xi, 19, 20.

8 ii Samuel. xxi, 6.

9 Ambrosius] de Officiis iii, cap. 10 [§ 66] [add. edd. 1642, 1646].

10 Personali cuidam servituti] ut Brutiani olim a Romanis. Gellius x, 3 [§ 18, 19]. Festus verbo Brutiani [add. edd. 1642, 1646].

[p. 365]

sent aperte, potuissent ad tributariam conditionem recipi. v. Non tamen ultra receptum loquendi morem extendenda est iuramenti significatio. Ideo periuri non erant qui cum iurassent non daturos se in matrimonium filias Beniaminitis, raptas cum raptoribus vivere permiserunt. Aliud enim est dare, aliud amissum non repetere¹. Ambrosius² de hoc facto: Quae indulgentia congruo intemperantiae supplicio non videtur vacare, quando illis hoc solum permissum est ut rapta inirent coniugia, non connubii sacramento. <Non dissimile est quod Achaei Romanis quaedam non probantibus quae ab ipsis facta et iureiurando firmata erant, rogarunt ut ipsi Romani quae viderentur mutarent: nec Achaeos religione obstringerent irrita ea quae iureiurando sanxissent faciendi³>⁴.

vi. Ut valeat iuramentum oportet obligatio sit licita⁵. Quare nullas vires habebit iurata promissio de re illicita, aut naturaliter, aut divina interdictione, aut etiam humana de qua mox agemus. Bene Philo⁶ Iudaeus: ἴστω δὲ πᾶς ἐνωμότως ἄδιϰα δρῶν, ὅτι εὐορϰήσει μὲν οὐ, τὸν δὲ πολλῆς ϕυλαϰῆς ϰαὶ ἐπιμελείας ἄξιον ὅρϰον ἀνατρέπει, ᾦ τὰ ϰαλὰ ϰαὶ δίϰαια ἐπισϕραγίζεται. πρ οστίϑεται γὰρ ὑπαιτια ὑπαιτίοις ἐν οὐ δέοντι γινομένοις ὅρϰοις, οἷς πολὺ βέλτιον ἦν ἡσυχάζεσϑαι πράξεις παρανόμους· ἀπεχόμενος οὖν τοῦ ἀδιϰοπραγεῖν ποτνιάσϑω τὸν Θεὸν ἵνα μεταδῷ τῆς ἵλεω δυνάμεως αὐτῷ συγγενοῦς ἐϕ᾽ οἷς ἀβουλία χρησάμενος ὤμοσε. διπλάσια γὰρ αἱρεῖσϑαι ϰα ϰὰ, δυνάμενον τὴν ἡμίσειαν αὐτῶν ἀποϕορτίζεσϑαι, μανία ϰαὶ ϕρενοβλάβεια δυσίατος. Sciat quisquis ob iuramentum iniusti aliquid molitur agere, non se iurisiurandi observantem fore, sed potius eversorem iurisiurandi, quod magna cura ac religione dignum est, et quo honesta ac recta sanciri solent. Addit enim culpam culpae, iuramento non recte facto, et quo abstinere satius fuerat actum illegitimum. Quare ab iniusta actione abstinens Deum veneretur, ut quae ipsi est

1 Aliud est dare, aliud amissum non repetere] οὔτε προτρεπομένων, οὔτε κωλυόντων, ait in hac historia Iosephus [Ant. Iud. v, 2, 12]. Nec hortabantur Israelitae, nec prohibebant. Seneca Excerptorum vi, 2. Lex eum tenet qui iuvat exsulem, non qui patiatur iuvari. Symmachus [x ep. 54]: Inanem metum divino animo tuo tentat incutere, si quis asserit conscientiam vos habere praebentium, nisi detrahentium subiecitis invidiam [add. edd. 1642, 1646].

2 De Off. ii, c. 14 [imo iii, 19, 110].

3 Livius lib. xxxix [37, 21] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Non - faciendi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Oportet obligatio sit licita] Tractat hoc bene Ambrosius de Offic. i. et alii relati in causae xxii quaestionem iv. Pertinet huc canon vii Concilii Hilerdensis relati in Tomum iii Conciliorum Galliae et in Hincmari opusculis non pauca [add. edd. 1642, 1646].

6 Philo] de specialibus legibus [§ 4] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 366]

Maxime propria misericordiam ei impertiat. Nam dupla eligere mala, cum parte altera exonerari possis, insanabilis est furor, et mentis inopia. Exemplum dari potest in Davide¹ qui Nabali pepercit quem se occisurum iuraverat. Cicero² simile ponit exemplum in voto Agamemnonis: Dionysius Halicarnassensis³ in coniuratione Decemvirorum de republica occupanda. Seneca⁴:

Praestare fateor posse me tacitam fidem,
Si scelere careat: interim scelus est fides.

Ubi interim valet interdum. Ambrosius⁵: Est enim contra officium nonnunquam solvere promissum, iuramentum custodire. Augustinus⁶: Si ad peccatum admittendum fides exhibeatur, mirum est si fides appellatur. <Idem docet secunda ad Amphilochium Basilius>⁷.

vii. [1] Imo etiamsi res quae promittitur non sit illicita, sed maius bonum morale impediens⁸, sic quoque non valebit iusiurandum: quia scilicet profectum in bono Deo debemus, ita ut eius libertatem eripere nobis ipsis non valeamus. Huc pertinet insignis eius quem dixi Philonis Iudaei locus⁹ quem asscribere non pigebit. εἰσὶ δὲ οἱ τὴν ϕύσιν ἄμιϰτοι, ϰαὶ ἀϰοινώνητοι δι· ὑπερβολὴν μισανϑρωπίας γεγονότες, ἢ ϰαὶ ὑπ᾽ ὀργ ῆς οἷα χαλεπῆς δεσποίνης ἐϰβιασϑἔντες, ὅρϰῳ τὴν ἀγριότητα πιστοῦνται τῶν ἡϑῶν, οἵτινες οὔ ϕασιν ὁμοτράπεζον, ἢ ὁμόροϕον ἕξειν τὸν δεῖνα, ἢ πάλιν τῷ δεινὶ μὴ ῥέξειν ὠϕέλειάν τινα ἢ παρ᾽ ἐϰείνου τινά λήψεσϑαι, ϰαὶ μέχρι τελευτῆς· Sunt quidam adeo duro atque insociabili ingenio, sive odio humani generis, sive dura domina iracundia subacti, ut morum feritatem iureiurando obfirment, ut ne hunc habeant mensae aut tecti socium, ne illi bene unquam faciant, ne quid ab eo ad mortem usque accipiant. Quod ait iurasse quosdam ne huic vel illi unquam bene facerent¹⁰, id Hebraei vocabant האנה דדנ, id est

1 i Sam. xxv.

2 [Cic., de Off. iii, 25, 95].

3 Lib. ii [imo xi, 11].

4 [Seneca, Herc. Oet. 483 sq.].

5 Off. i, c. ult.

6 Augustinus] de bono coniugali c. 4 citatur dicta quaestione [c. 20 Caus. xxii quaest. 4]. Vide et Gailium de Pace publica, lib. i, cap. iv, §. 16. et de Albino historiam apud Paulum Warnfredi lib. ii, c. 26 [c. 27 de Gestis Langobard.] [add. edd. 1642, 1646].

7 [Idem - Basilius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1946].

8 Maius bonum morale impediens] quale Honorii de pace nunquam facienda cum Alarico, Zozimo narrante [v, 49]. Vide c. inter caetera dicta iam quaestione [c. 22 Causa xxii qu. 4] et Concilium Hilerdense in Tomo iii conciliorum Galliae canone 7. Hincmarum quoque dicto opusculo ad interrogationem xiv [scil. libro de Divortio, cit. p. 278 n. 5]. Libro de divortio ad interrogationem vi, et xiv [qui locus igitur bis laudatur] [add. edd. 1642, 1646].

9 [cf. p. 281 n. 5].

10 Ne huic vel illi unquam bene facerent] Vide Baba Kama cap. ix, §. 10, et ibi notata a doctissimo Constantino [l'Empereur] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 367]

εὐχὴν ὠϕελείας, votum de beneficentia: <ביטהל עבש Levit. v, 6>¹. Huius formula tradentibus Hebraeorum magistris erat ינמ הנהתד המ לכ ןברק, aut ינמ הנהתד המ לכ ןברק, cui convenit illa Syriaca in veteri versione Matthaei xv, 5. ינמ אנהתתדס ינברק: Graece δῶρον ὃ ἐὰν ἐξ ἐμοῦ ὠϕεληϑῇς, Id est, Donum Deo dicatum sit, (id enim est ןברק ϰορβᾶν) si quid unquam a me boni acceperis. [2] Votum addita consecrationis poena validum plane censebant Hebraeorum magistri, pessimi <hac in parte>² iuris divini interpretes, etiamsi adversus parentes factum esset: quod dicto loco refellit Christus, in cuius verbis τιμᾶν honorare est benefacere, ut collato Marci loco apparet, et Pauli i Tim. v, 3, 17; et Num. xxiii, 11. Sed etiamsi adversus alios conceptum sit, recte dicemus non obligare iusiurandum³, quia ut diximus profectui adversum est.

viii. De impossibilibus dicere nihil attinet. Satis enim manifestum est ad omnino impossibile neminem obligari.

ix. De eo vero quod pro tempore, aut ex suppositione est impossibile in pendenti esse obligationem, ita ut is qui ex suppositione iuravit operam quam potest dare debeat, ut quod iuravit possibile reddat.

x. Forma iurisiurandi verbis differt, re convenit. Hunc enim sensum habere debet, ut Deus invocetur, puta hoc modo, Deus testis sit, aut Deus sit vindex, quae duo in idem recidunt. Nam cum superior puniendi ius habens testis advocatur, simul ab eo perfidiae ultio poscitur⁴: et qui scit omnia ultor est, ideo quia testis. <Plutarchus⁵: πᾶς ὅρϰος εἰς ϰατάραν τελευτᾷ τῆς ἐπιορϰίας: omne iusiurandum in diras desinit, si quis peieraverit>⁶. Huc pertinent federum formulae antiquae quibus mos erat victimas adhiberi, ut apparet Gen. xv, 9, et sequentibus. Ut illa Romana apud Livium⁷: Tu Iupiter ita illum ferito, ut ego hunc porcum. Et alibi⁸: Deos precatus ita se mactarent quemadmodum ipse agnum mactasset.

1 [ביטהל - Levit. v, 6, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [hac. in parte, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Th. 2. 2. 89, art. 7, et ibi Caiet. Grat. c. ult. §. 22. qu. 4. [c. 23 § 6 Causa xxii, qu. 4]. Soto l. vii, q. 1. art. 3. circa 2.

4 Testis advocatur, simul ab eo perfidiae ultio exposcitur] Ambrosius ad Valentinianum Imperatorem [Ep. xvii, 9]: Quid est iurare, nisi eius quem testare fidei tuae praesulem divinam potentiam confiteri? vide formulam insignem Chagani Avarorum apud Menandrum excerptis legationum [c. 21] [add. edd. 1642, 1646].

5 Quaest. Rom. [275 D] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Plutarchus - peieraverit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Libro 1 [24, 8].

8 Lib. xxi [45, 8].

[p. 368]

Et apud Polybium¹ ac Festum²: Si sciens fallo, ita me Diespiter eiiciat, ut ego hunc lapidem.

xi. [1] Sed et nominatis rebus personisve aliis iurari mos est vetus, sive quod illas sibi noxias imprecabantur, ut solem, terram, coelum, principem, sive quod in illis puniri deposcebant, ut in capite, in liberis, in patria, in principe. Neque profanarum tantum gentium hic mos, sed et Iudaeorum, ut idem ille Philo³ nos docet. Ait enim non debere iuraturos ob rem quamvis statim ἐπὶ τὸν ποιητὴν ϰαὶ πατέρα τῶν ὅλων ἀνατρέχειν, ad rerum omnium auctorem ac parentem procurrere; sed iurare per parentes, coelum, terram, universum. cui simile est quod Homeri interpretes⁴ notant, Graecos illos veteres non solitos προετῶς ϰατὰ τῶν ϑεῶν ὀμνύειν, ἀλλὰ ϰατὰ τῶν προστυγχανόντων, facile per Deos iurare, sed per res alias⁵ praesentes, ut per sceptrum: idque ipsum a iustissimo rege Rhadamantho fuisse constitutum tradit Porphyrius⁶ et ad Aristophanem scholiastes⁷. Sic Iosephus⁸ per salutem Pharaonis iurasse legitur, <ex more apud Aegyptios recepto quem ibi notat Abenesdras>⁹ Elisaeus¹⁰ per vitam Eliae¹¹. Neque vero Christus Matthaei v, ut quidam existimant, haec iuramenta vult minus esse licita quam quae expresso Dei nomine fiunt: sed cum Hebraei ea minus curarent, opinione quadam non dissimili illius¹² qui dixit, Sceptrum non putat esse Deos, ostendit et haec esse vera iuramenta. Nam et Ulpianus¹³ optime dixit: Qui per salutem suam iurat, Deum iurare videtur. respectu enim divini numinis iurat¹⁴. Sic Christus ostendit eum qui Templum iurat, Deum iurare qui templo praesidet, et qui coelum, Deum qui coelo velut insidet¹⁵. [2] At Hebraei magistri istorum temporum existimabant non obstringi homines iuramentis per res conditas factis nisi adiecta poena, ut si res de qua iurabatur Deo consecraretur.

1 [Polyb. iii, 25].

2 [Festus, i.v. Lapidem silicem].

3 Philo] de specialibus legibus [§ 2] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Eustath. ad Iliad. 1, 234].

5 Per res alias] de Socrate Apollonius apud Philostratum vi [19]: ὤμνυ ταῦτα οὐ χ ὡς ϑεοὺς, ἀλλ᾽ ἵνα μὴ ϑεοὺς ὤμνυ. Iurabat per ista, non ut per Deos, sed ne per Deos iuraret [add. edd. 1642, 1646].

6 [Porphyr., de Abstinentia iii, 16].

7 [In Aristoph., Aves 521].

8 Gen. xlii, 15.

9 [ex more - Abenesdras, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 ii Regum ii, 2.

11 Elisaeus per vitam Eliae] Adde ii Regum iv, 30. Cant. ii, 7 [add. edd. 1642, 1646].

12 [Ovid., Rem. Am. 784].

13 L. Qui per. D. de iureiur. [l. 33 D. xii, 2].

14 Respectu enim divini numinis iurat] ita et Gratianus causa xxii, quaestione i [add. edd. 1642, 1646].

15 Matthaei xxiii, 21.

[p. 369]

Hoc enim est iuramentum ϰορβᾶν, sive ἐν τῷ δώρῳ, cuius non dicto tantum Matthaei loco, sed in Tyriorum quoque legibus mentio exstabat, ut ex Iosephi contra Appionem disputatione¹ discimus: nec aliunde arbitrer Orientis populos dictos Graecis ϰαρβάνους, quae vox apud Aeschylum et Euripidem exstat. ϰαρβάνα δ᾽ αὐδὰς, apud eundem Aeschylum. Huic ergo errori dicto loco Christus occurrit. Christianos veteres Tertullianus² iurasse ait per salutem Principis omnibus Geniis augustiorem. Apud Vegetium³ formula est cuius et supra meminimus, qua Christiani milites iurant non per Deum tantum, sed et per maiestatem Imperatoris, quae secundum Deum humano generi diligenda est et colenda. xii. Sed et si quis per falsos Deos iuraverit, obligabitur⁴: quia quanquam sub falsis notis generali tamen complexione numen intuetur: ideoque Deus verus si peieratum sit in suam iniuriam id factum interpretatur. Et sanctos viros videmus non detulisse quidem unquam sub ea forma iusiurandum, multo minus ita iurasse, quod a Duareno⁵ permitti miror; sed tamen si quibuscum negotium erat adduci non possent, ut aliter iurarent, contraxisse cum eis, ipsos quidem ut oportebat iurantes, ab illis autem iuramentum accipientes quale haberi poterat. Exemplum est in Iacobo et Labane Gen. xxxi, 53⁶. Hoc est quod ait Augustinus⁷: Et qui per lapidem iurat, si falsum iurat periurus est. Deinde: Non te audit lapis loquentem, sed punit Deus fallentem.

xiii. [1] Effectus iuramenti praecipuus est praecidere controversias. Πάσης ἀντιλογίας πέρας εἰς βεβἄίωσιν ὁ ὅρϰος, inquit divinus scriptor ad Hebraeos⁸: Omnis disputationis finis est iuramentum rem sanciens. Cui simile est illud Philoneum⁹: ὅρϰος μαρτυρία Θεοῦ περἰ πράγματος ἀμϕισβητουμένου: Dei testimonium est iusiurandum de re de qua ambigitur. Et illud non

1 [Ios., contra Apionem i, 22].

2 [Tertull., Apolog. 32].

3 [Veget. ii, 5].

4 Si quis per falsos Deos iuraverit, obligabitur] Liber Sapientiae cap. xiv [imo v, ult.]: οὐ γὰρ ἡ τῶν ὀμνυομένων δύναμις, ἀλλ᾽ ἡ τῶν ἁμαρτανόντ ων δίϰη ἐπεξέργεται ἀεὶ τὴν τῶν ἀδίϰων παράβασιν. quod ita vertit Latinus: Non enim iuratorum virtus, sed peccantium poena perambulat semper iniustorum praevaricationem [add. edd. 1642, 1646].

5 [Duarenus, Opera ed. a. 1579. i p. 235, ii p. 11].

6 Augustinus epist. ad Public. 254 [imo ep. xlvii, 2] [154, edd. 1642, 1646] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646]. Citatur c. movet causa xxii, q. 1 [add. edd. 1642, 1646] [c. 16 Causa xxii qu. 1].

7 Hoc est quod ait Augustinus] Sermone xxviii de verbis Apostoli. citatur c. Ecce dico: causa xxii, quaest. v [c. 10 Causa xxii qu. 5] [add. edd. 1642, 1646].

8 [Ep. Pauli ad Hebr. vi, 16].

9 [Philo, Leg. allegor. iii § 73].

[p. 370]

dissimile Halicarnassensis¹: τελευταία δὲ πίστις ἅπασίν ἐστιν ἀνϑρώποις ἕλλησί τε ϰαὶ βαρβάροις, ἣν οὐδεὶς πώποτε ἀναιρήσει χρόνος, ἡ δι᾽ ὅρϰων ϰαὶ σπονδῶν ἐγγυητὰς ϑεοὺς ποιουμένη τῶν συμβάσεων. Ultima fides² inter homines tum Graecos tum barbaros, quam nulla delebit aetas, est ea quae per iurata pacta sponsores adhibet Deos. Sic et Aegyptiis iusiurandum μεγίστη παρ᾽ ἀνϑρώποις πίστις³, maxima fides hominibus inter se. [2] Duo⁴ ergo debet iurans, primum ut verba animo congruant, quod ἀληϑορϰεῖν vocat Chrysippus⁵; alterum ut factum congruat verbis, quod idem appellat εὐορϰεῖν. Qui in illo peccat ψευδορϰεῖν⁶, qui in hoc ἐπιορϰεῖν eidem Chrysippo dicitur, satis distincte, quanquam confundi interdum haec solent.

xiv. Et si quidem materia talis sit, et verba ita concepta ut non ad Deum tantum, sed et ad hominem referantur, ius haud dubie homini ex ipso iuramento quaeretur, tanquam ex promisso aut contractu qui simplicissime intelligi debeat. Si vero aut verba hominem non respiciant ius ei conferendo, aut respiciant quidem, sed aliquid sit quod ei possit opponi, tunc ea vis erit iurisiurandi, ut homo quidem ille ius nullum consequatur, at nihilominus qui iuravit Deo obligetur stare iureiurando. Huius rei exemplum est in eo qui per metum iniustum causam promissioni iuratae dedit⁷. Nam hic ius nullum consequitur, aut tale quod reddere debeat, quia causam damno dedit. Sic videmus Hebraeos reges, et a Prophetis⁸ increpatos⁹ et punitos a Deo quod fidem iuratam Babyloniis regibus non servassent. Laudat Cicero¹⁰ Pomponium tribunum qui servavit quod terrore coactus iuraverat: tantum, inquit, temporibus illis iusiurandum valebat. Quare non Regulus tantum redire in carcerem, ut maxime is fuerit iniustus, debuit; sed et decem illi quorum Cicero¹¹

1 [Dion. Halicarn. vi, 24].

2 Ultima fides] Procopius Persicorum ii [10]: ὅρϰους ὃ τῶν ἐν ἀνϑρώποις ἁπ άντων ὕστατόν τε ϰαὶ ἐχυρώτατον εἶναι δοϰεῖ τῆς εἴς ἀλλήλους πίστεώς τε ϰαὶ ἀληϑείας ἐνέχυρον. Iusiurandum quod ab hominibus habetur omnibus ultimum atque firmissimum et fidei mutuae et veracitatis pignus [add. edd. 1642, 1646].

3 Diod. Sic. [i, 77].

4 [Hic incipit § xiii in ed. 1625].

5 [Stobaeus 28, 15].

6 Ψευδορϰεῖν] Hoc ψε υδορϰεῖν vetatur Exodi xx. ἐπιορϰεῖν Levitici xix. ut Hebraei volunt praecepto iubente ccxl [add. edd. 1642, 1646].

7 In eo qui per metum iniustum causam promissioni iuratae dedit] Etiam vi extortum iusiurandum ob Dei reverentiam servandum docet Augustinus epistolis ccxxiv, et ccxxv [imo epp. cxxv et cxxvi] [add. edd. 1642, 1646].

8 Ezec. xvii, 12, 13 [14, ed. 1625] 15.

9 A Prophetis increpatos] Vide et Ierem. xxix. 7 [imo xxxix. 5. Hanc annotationem add. ed. 1646]. [In textu: increpitos, ed. 1625; increpatos, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Off. iii [31, 112]. Tolet. l. iv c. 22.

11 Off. iii [32, 113].

[p. 371]

meminit, redire ad Annibalem: iusiurandum enim intercesserat.

xv. [1] Neque haec tantum inter hostes publicos locum habent: sed inter quosvis¹. non enim persona sola respicitur, cui iuratur, sed is qui iuratur Deus² qui ad obligationem pariendam sufficit. Repudiandus ergo Cicero³ cum ait periurium nullum esse, si praedonibus pactum pro capite pretium non adferatur, ne si iuratum quidem sit: quia pirata non sit ex perduellium numero definitus, sed communis hostis omnium, cum quo nec fides esse debeat, nec iusiurandum commune. Quod et de tyranno dictum ab eodem est alibi, et a Bruto apud Appianum⁴: οὐδὲν πιστόν ἐστι ῾Ρωμαίοις πρὸς τυράννους οὐδ᾽ ἔνορϰον, cum tyranno Romanis nulla fides, nulla iurisiurandi religio. [2] Atqui sicut in iure gentium constituto differre hostem a pirata verum est, et a nobis infra⁵ ostendetur; ita hic ea differentia locum habere non potest, ubi etsi personae ius deficiat, cum Deo negotium est⁶: qua de causa iuramentum voti nomine nuncupatur. Neque id quod sumit Cicero verum est, nullam esse cum praedone iuris societatem. Nam depositum ex ipso gentium iure reddendum latroni⁷, si dominus non apparet, recte a Tryphonino⁸ responsum est. [3] Quare probare non possum quod a quibusdam est traditum, eum qui praedoni quicquam promiserit momentanea solutione posse defungi, ita ut liceat ei quod solvit recuperare. Verba enim in iuramento quoad Deum simplicissime atque adeo cum effectu sunt intelligenda. Atque ideo qui redivit ad hostem clam, iterumque abiit, non satisfecit iuramento de reditu, ut recte a Senatu Romano iudicatum est.

xvi. [1] Illud vero Accianum⁹:

T. Fregisti fidem.

A. Quam neque dedi, neque do infideli cuipiam:

1 Th. 2. 2. 89. art. 7, et ibi Caiet. Alex. Imol. in c. verum de iureiur. [c. 15 Decretal. ii, 24]. Soto lib. viii. q. i. art. 7.

2 Is qui iuratur Deus] Gregoras [x], εἰς ϑεὸν ἡ ἐπιορϰία τὸ τῆς περιϕρονήσεως ἀνατίϑησιν ἔγϰλημα. periurium Deo culpam impingit negligentiae [add. edd. 1642. 1646].

3 [Cic., de Off. iii, 29, 107].

4 Civil. ii [139].

5 [L. iii C. iii § 1].

6 Ubi etsi personae ius deficiat, cum Deo negotium est] Plutarchus Lysandro [437 C]: ὁ ὅρϰῳ παραϰρουόμενος, τὸν μὲν ἐχϑρὸν ὁμολογεῖ δεδιέναι, τοῦ δὲ ϑεοῦ ϰαταϕρονεῖν, qui iuramento hostem circumvenit, is ostendit a se hostem metui, Deum contemni [add. edd. 1642, 1646].

7 Reddendum latroni] et ei qui regnum sine iure invasit, quomodo Oroferni depositum redditum a Prienensibus. Polybius et Diodorus Siculus in excerptis Peiresianis [add. edd. 1642, 1646].

8 L. Bona fides. D. depositi [l. 31 D. xvi, 3].

9 [Cic., de Off. iii, 28, 102].

[p. 372]

ita demum probari potest, si iurata promissio aperte respectum habuerit alterius promissionis, quae ei quasi conditio¹ fuerit implicita², non si diversi generis sint promissa et citra respectum mutuum. tunc enim omnino servandum cuique erit quod ipse iuravit. <Atque hoc nomine Regulum laudans sic compellat Silius³:

Qui longum semper fama gliscente per aevum
Infidis servasse fidem memorabere Poenis.>⁴

[2] Inaequalitatem in contractibus naturaliter locum facere, aut rescindendi, aut reformandi contractus supra⁵ diximus. Et quanquam ius gentium aliquid in hac re mutavit, iure tamen civili, quod inter eiusdem populi partes valet, rediri saepe ad illud quod natura licebat, itidem supra⁶ monuimus. Sed hic quoque, si iuramentum intercessit, etiamsi personae nihil aut minus debeatur, Deo fides erit praestanda⁷. Itaque Psalmorum scriptor ubi viri boni virtutes enumerat addit et hanc: Iuratus in damnum suum non tamen mutat⁸.

xvii. Verum illud notandum est, quoties non personae ius nascitur ex tali aliquo defectu qualem diximus, sed Deo obstringitur fides, heredem eius qui iuravit non teneri. Quia ad heredem sicut bona transeunt, id est quae in hominum sunt commercio, ita bonorum onera: non item alia quae quis ex officio puta pietatis, gratiae, fidei debuit. Haec enim ad illud quod stricte ius dicitur inter homines non pertinent: ut alibi quoque ostendere meminimus.

xviii. Sed etiam ubi ius personae non nascitur, si tamen iuramentum utilitatem spectet alicuius, atque is eam nolit⁹, non tenebitur qui iuravit: sicut nec tenebitur si cesset qualitas¹⁰ sub qua alicui iuravit, ut si magistratus desinat esse magistratus. <Apud Caesarem libro ii de bello civili¹¹ Curio Domitii qui fuerant milites sic alloquitur. Sacramento

1 L. Sicut. in fine. de iureiurando [l. 39 D. xii, 2].

2 Quae ei quasi conditio fuerit implicita] c. Pervenit, quod est iii de iureiurando [c. 3 Decretal. ii, 24]. Adde L. Lege fundo. in fine D. de lege commissoria [l. 5 D. xviii, 3] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Silius Ital. vi, 63 sq.].

4 [Atque - Poenis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [p. 346 sqq.].

6 [C. ii § vi].

7 Auth. sacramenta. C. si adv. vend. [post l. 1 C. ii, 28].

8 Psal. xv [4].

9 Atque is cam nolit] Plautus Rudente [1414]: iurisiurandi rogo gratiam facias [add. edd. 1642, 1646].

10 Sicut nec tenebitur si cesset qualitas] Similia vide in L. Si duas. §. Gentium. D. de Excusat. tut. [l. 7 § 14 D. xxvii, 1] et apud Gailium ii, obs. cxliv, n. 8. et de Arrestis x, 9. et apud Azorium Institutionibus moralibus v, 22, q. 6, parte 1 [add. edd. 1642, 1646].

11 [Caesar, Bell. civ. ii, 32].

[p. 373]

quidem vos tenere qui potuit, quum proiectis fascibus et deposito imperio privatus et captus ipse in alienam venisset potestatem? Et mox sacramentum ait capitis deminutione sublatum>¹.

xix. Illud quaeritur, an quod contra iuramentum fit, illicitum sit tantum, an et irritum², qua de re distinguendum arbitror, ut si sola fides sit obstricta, valeat actus contra iuramentum factus, puta testamentum, venditio: non valeat autem si ita conceptum sit iusiurandum, ut simul contineat abdicationem plenam potestatis ad actum. Et haec quidem naturaliter iusiurandum sequuntur: ex quibus faciendum est iudicium de Regum iuramentis, et his quae exteri exteris iurant, quando actus ex loco subiectionem non accepit.

xx. [1] Nunc quid superiorum, id est Regum, patrum, dominorum, et maritorum in his quae maritalis sunt iuris, imperia possint videamus³. Superiorum actus hoc quidem efficere non potest, ut iusiurandum quatenus vere fuit obligatorium non sit praestandum: id enim iuris est naturalis et divini⁴. Sed quia actus nostri non plene sunt in nostra potestate, sed ita ut a superioribus dependeant, ideo duplex esse potest actus superiorum circa id quod iuratur, alter directus in personam iurantis alter in personam cui iuratur. [2] In personam iurantis dirigi potest, aut antequam iuretur irritum reddendo iuramentum, quatenus ius inferioris sub potestate superioris continetur, aut postquam iuratum est vetando ne impleatur. Nam inferior qua inferior obstringere se non potuit, nisi quatenus superiori id placiturum⁵ esset: ampliorem enim non habebat potestatem⁶. Hoc modo lege Hebraea mariti uxorum, patres liberorum qui sui iuris nondum erant⁷ iuramenta irrita faciebant. Proponit hanc quaestionem Seneca⁸: Si lex lata erit, ne id quisquam faciat quod ego me amico meo facturum promiseram? et

1 [Apud - sublatum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 c. dilecto. de praebendis [c. 25 Decretal. iii, 5]. Covarr. in d.c. quamvis. p. 2. §. 2. n. 10.

3 Nunc quod superiorum id est regum, patrum, dominorum et maritorum in his quae maritalis sunt iuris, imperia possint, videamus] Augustinus epistola ccxl et ccxli [imo epp. lxiii et lxii] [add. edd. 1642, 1646].

4 Th. 2, 2. q. 89. art. 9.

5 [placiturum, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; placitum, ed. 1632].

6 c. Venientes. de iureiurando [c. 19 Decretal. ii, 24]. c. l. de prohibit. feud. alien. per Fed. [Feud. ii, 55].

7 [filiarum, ed. 1625; liberorum, qui sui iuris nondum erant. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. iv de benef. 35 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 374]

solvit: Eadem lex me defendit quae vetat. Sed et actus ex utroque mixtus esse potest, ut si superior constituat quod inferior iuraverit hoc aut illo casu, puta ex metu, aut imbecillitate iudicii, ita demum valere si ab ipso approbetur. Atque ex hoc fundamento defendi possunt absolutiones iuramentorum, quae olim a principibus¹, nunc ipsorum principum voluntate, quo magis cautum sit pietati, ab Ecclesiae praesidibus exercentur². [3] In personam eius cui iuratur actus dirigi potest tollendo ab eo ius quod ei partum est, aut etiam, si ius desit, vetando ne quid ex tali iuramento accipiat. idque duobus modis, sive in poenam, sive ob publicam utilitatem ex vi supereminentis dominii. Atque hinc intelligi potest si iurans non eiusdem sit ditionis cum eo cui iuratur, quid aut huius aut illius rectores possint circa iusiurandum. Ipse autem qui iuratus aliquid promisit nocenti qua talis est, puta piratae, non potest ius promisso quaesitum poenae nomine ob id ipsum ei auferre: quia tunc verba nullum haberent effectum, quod omnino vitandum est: Similique de causa compensari non poterit quod promissum est, cum iure quod ante erat controversum, si post motam controversiam inita pactio fuerit. [4] Potest et lex humana impedimentum, quod certi generis actibus posuerat, tollere, si iuramentum aut qualecunque, aut certa forma accesserit: quod Romanae leges fecerunt in iis impedimentis quae non directe publicam, sed privatam iurantis utilitatem spectant. Quod si fiat, valebit actus iuratus eo modo quo naturaliter citra legem humanam fuerat valiturus, aut fidem tantum obstringendo, aut ius etiam dando alteri, pro diversa actuum natura quae alibi a nobis explicata est.

xxi. [1] Notandum hic est obiter quod in Christi praeceptis, et apud Iacobum de non iurando dicitur, proprie non ad assertorium iuramentum, cuius apud Paulum Apostolum exempla exstant aliquot³, sed ad promissorium futuri in-

1 Olim a principibus] Suetonius Tiberio 35. Sic et in Hispania diu usurpatum notat Ferdinandus Vasquius de success. creat l. ii. §. 18 [add. edd. 1642, 1646] [‘Apud Vasquium nil tale reperio, nec in loco indicato, nec alibi’ Barbeyrac].

2 L. ult. ad mun. [l. 38 D. l, 1]. Molin. disput. 149. c. si vero. de iureiurando [c. 8 Decretal. ii, 24].

3 Cuius apud Paulum Apostolum exempla exstant aliquot] Rom. i, 9, ix, i. ii Cor. 1, 23. xi, 31. Philipp. i, 8. i Thess. ii, 9 [5]. i Tim. ii, 7 [add. edd. 1642, 1646].

[p. 375]

certi pertinere. Ostendit hoc evidenter oppositio illa in verbis Christi¹. Audistis dictum antiquis, Non peierabis, sed reddes Domino iuramentum. Ego vero dico vobis, Ne iurate omnino. Et ratio quam Iacobus² adiicit: μὴ εἰς ὑπόϰρισιν πέσητε, id est, ne fallaces inveniamini. nam eum sensum vox ὑποϰρίσεως apud Hellenistas habet, ut apparet Iob. xxxiv, 30³, Matth. xxiv, 51; et alibi. [2] Idem evincit illud in Christi verbis, ἔστω δὲ λόγος ὑμῶν, ναὶ ναὶ, οὒ οὒ, quod sic Iacobus explicat, ἢτω δὲ ὑμῶν τὸ ναὶ ναὶ, ϰαὶ τὸ οὒ οὒ: ubi manifeste est figura quam πλοϰὴν Rhetores vocant, ut in illo⁴,

Ex illo Corydon Corydon est tempore nobis.

Et in altero simili⁵: Ad illum diem Memmius erat Memmius. Nam prius ναὶ et οὔ promissum significat, posterius eius implementum. Est enim ναὶ promittentis: unde per ἀμὴν explicatur Apoc. i, 7. <eundemque sensum habet quod hic in Syriaco est ןיא respondens Rabbinico ןיה et Arabicum quomodo apud Iurisconsultos Romanos μάλιοστα et quid ni? notae sunt respondentis ad stipulationem. Pro implemento promissionis sumitur apud Paulum ii Corinth. 1, 20, cum ait omnia Dei promissa in Christo esse ναὶ ϰαὶ Ἀμὴν>⁶. Hinc vetus Hebraeorum dictum, iusti hominis ναὶ est ναὶ, et non est non. [3] Contra, quorum facta a dictis discrepant apud eos esse dicitur ναὶ ϰαὶ οὔ, ii Cor. i, 18, 19; id est ναὶ eorum esse οὒ, et οὒ esse ναί· Sic Paulus Apostolus ipse exponit, nam cum negasset se ἐλαϕρίᾳ χρήσασϑαι, levitate usum, addit sermonem suum non fuisse ναὶ ϰαὶ οὔ· Festus⁷ varias referens sententias de significatione vocis naucum, sic scribit: Quidam (aiunt) ex Graeco ναὶ ϰαὶ οὐχὶ⁸ levem hominem significari. Quod si ναὶ ϰαὶ οὒ levitatem significat, sequitur, ut ναὶ ναὶ, οὒ οὒ, constantiam significet. [4] Idem ergo dicit Christus quod Philo⁹: ϰάλλιστον ϰαὶ βιωϕελέστατον ϰαὶ ἅρμοττον λογιϰῇ ϕύσει τὸ ἀνώμοτον, οὕτως ἀλ ηϑεύειν ἐϕ᾽ ἑϰάστου δεδιδαγμένῃ, ὡς τοὺς λόγους ὅρϰους εἶναι νομίζεσϑαι. Optimum atque utilissimum et rationali naturae convenientissimum est iuramento abstinere,

1 [Matth. v, 33].

2 Epist. Iacobi v, 12].

3 [10, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; 30, ed. 1646].

4 [Virg., Bucol. vii 70].

5 [Aquila Romanus, de Fig. Sent. i.v. Ploce].

6 [eundemque - Ἀμὴν, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Festus i.v. Naucum].

8 Ναὶ ϰαὶ οὐχὶ] Recte in hoc Festi loco scripseris οὐϰἰ, ut saepe apud Homerum: id enim ad vocem nauci propius accedit [add. edd. 1642, 1646].

9 Philo] de decalogo [17] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 376]

atque ita se veracitati assuefacere ut verba pro iuramento accipiantur. Et alibi¹: ὁ τοῦ σπουδαίου λόγος ὅρϰος ἔστω βέβαιος, ἄϰλινὴς, ἀψευδέστατος: Viri boni oratio pro iuramento sit firmo, immutabili, fallere nescio. et quod de Essenis Iosephus²: πᾶν τὸ ῥηϑὲν ὑπ᾽ αὐτῶν ἰσχυρώτερον ὅρϰου. τὸ δὲ ὀμνύειν αὐτοῖς περιίσταται: quicquid dixerint validius est iureiurando: ac supervacua res ipsis habetur iurare. [5] <Ab Essenis [aut Hebraeorum illis quos secuti sunt Esseni³], videtur hoc sumsisse Pythagoras⁴ cuius haec sententia: μὴ ὀμνύναι ϑεοὺς· ἀσϰεῖν γὰρ αὐτὸν δεῖν ἀξιόπιστον παρέχειν⁵: non iurandum per Deos: quemque enim id curare debere ut nec iurato sibi credatur⁶. Scythae de se ad Alexandrum Curtio⁷ referente: Iurando gratiam Scythas sancire ne credideris: colendo fidem iurant. Cicero pro Roscio Comoedo⁸: Quae poena a Diis immortalibus periuro, haec eadem mendaci constituta est. Non enim ex pactione verborum, quibus iusiurandum comprehenditur, sed ex perfidia et malitia, per quam insidiae tenduntur alicui, Dii immortales hominibus irasci et succensere consuerunt. Solonis⁹ dictum celebratur: ϰαλοϰαγαϑίαν ὅρϰου πιστοτέραν ἔχε: Ea esto probitate ut ei magis quam iuramento credatur>¹⁰. Clemens quoque Alexandrinus¹¹ dixit viri boni esse, τὸ πιστὸν τῆς ὁμολογίας ἐν ἀμεταπτώτῳ ϰαὶ ἑδραίῳ δειϰνύειν βίῳ τε ϰαὶ λόγῳ: Fidem promissi ostendere in verborum ac vitae stabilitate et constantia. Alexis Comicus¹²:

Ὅρϰος βέβαιός ἐστιν ἂν νεύσω μόνον.
Nutus mei pro iureiurando valent.

1 Et alibi] de specialibus legibus [1] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Ioseph., Bell. Iud. ii, 8, 6].

3 [aut Hebraeorum illis quos secuti sunt Esseni, add. edd. 1642, 1646].

4 Pythagoras] nam et Hermippus Pythagoricus Pythagorae philosophiam ab Hebraeis ductam dicebat, teste Origene contra Celsum [i, c. 15]. Idem et Iosephus Hebraeus [contra Apionem i, 22] prodidit, et Iamblichus Pythagoricus. [Pro Iamblicho legendum Porphyrium censet Barbeyrac, coll. Porph., de Vita Pythagor. § 11] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Diog. Laert. viii, 1, 22].

6 Ut nec iurato sibi credatur] Philo [de Decalogo 17]: ἢδη γὰρ ὅγε ὀμνὺς εἰς ἀπιστίαν ὑπονοεῖται. Iam enim is a quo iusiurandum exigitur, perfidiae est suspectus. Sophoclis Oedipode coloneo [650 sq.] dixerat Oedipus:

οὔτοι σ᾽ ὑϕ᾽ ὅρϰου γ᾽ ὡς ϰαϰὸν πιστώσομαι.
Nolo te adigere iureiurando ut malum.

respondet Theseus:

οὔϰουν πέρα γ᾽ ἂν οὐδὲν ἢ λόγῳ ϕέροις.
Nec plus haberes inde quam vocis sonum.

M. Antoninus [iii, 5] in viri boni descriptione, μήτε ὅρϰου δεόμενος nec opus habens iureiurando. Chrysostomus de statuis xv, εἰ μὲν πιστεύεις ὅτι ἀληϑής ἐστιν ὁ ἀνὴρ μὴ ἐπαγάγῃς τοῦ ὅρϰου τὴν ἀνάγϰην. εἰ δὲ οἰδας ὅτι ψεύδεται μὴ ἀναγϰάσῃς ἐπιορϰεῖν. Si credis veracem esse eum qui cum tibi negotium est, noli ei iurisiurandi imponere necessitatem. quod si scis fore ut mentiatur, ne coge eum et peierare [add. edd. 1642, 1646].

7 [Curtius vii, 8, 29].

8 [Cic., pro Roscio com. 16, 46].

9 [Diog. Laert. i, 2, 60].

10 [Ab Essenis - credatur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Clemens Alex., Strom. vii, 8, 50].

12 [Stobaeus 27, 3].

[p. 377]

<Narrat Cicero oratione pro L. Cornelio Balbo¹, Athenis cum quidam apud eos qui sancte graviterque vixisset, et testimonium publice dixisset, et iurandi causa ad aras accederet, una voce omnes iudices ne is iuraret reclamasse, eo quod nollent religione videri potius quam veritate fidem esse constrictam>². [6] A Christi dicto non discrepat Hieroclis illud ad aureum carmen³: ὁ σέβου ὅρϰον ἐν ἀρχῇ παραγγείλας τὴν ἀποχὴν τοῦ ὀμνύναι, προστάττει περὶ τῶν ἐνδεχομένων ϰαὶ ἀόριστον τῆς ἐϰβάσεως ἐχόντων τὸ πέρας. ταῦτα γὰρ τὰ μιϰρὰ ϰαὶ μεταπίπτ οντα, διὸ οὔτε ἄξιον ἐπ᾽ αὐτοῖς ὀμνύναι οὔτ᾽ ἀσϕαλὲς. Qui in principio dixerat, lusiurandum reverere, eo ipso praeceperat abstinere a iurando de his quae possunt fieri et non fieri⁴, et incertum habent casus exitum. Talia enim et parvi ducenda sunt, et mutabilia sunt, unde nec dignum de iis iurare nec tutum. <Et Libanius in Christiani Imperatoris laudibus ponit: ἐπιορϰίας τοσοῦτον ἀποστατῶν, ὥστε ϰαὶ πρὸς τὰς εὐορϰίας ἔχειν εὐλαβῶς: a periurio tantum abest ut etiam vera iurare vereatur. Eustathius ad illud Odysseae Ξ⁵: ἀλλ᾽ ἢτοι ὅρϰον μὲν ἐάσομεν: sic ait: οὐ χρεία ὅρϰου⁶ ἐν τοῖς ἀδ ήλοις πρὸς βεβαίωσιν, ἀλλ᾽ εὐχῆς πρὸς ἀποτέλεσμα: In rebus incertis non ad asseverationem iuramentum adhibendum sed preces pro bono exitu>⁷.

xxii. Ideo multis in locis vice iurisiurandi⁸ repertum est, ut fides datis dexteris⁹, <quae erat πίστις βεβαιοτάτη παρὰ τοῖς Πέρσαις¹⁰ firmissimum apud Persas fidei vinculum>¹¹, aut alio quo signo obstringatur, ea vi, ut ni impleatur promissio, promissor non minus detestabilis habeatur quam si peierasset. Praecipue de regibus virisque principibus dictum est usita-

1 [Cic., pro Balbo 5, 12].

2 [Narrat - constrictam, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Hierocl. ad Pyth., p. 164 Needh.].

4 Quae possunt fieri et non fieri] Bene hoc animadvertit Chrysostomus de statuis xii: ὅτι ϰἂν μὴ συναρπασϑεὶς, μηδὲ ἄϰων, μηδὲ ἀγνοῶν τοῦτο πάϑῃ ὑπ᾽ αὐτῆς τοῦ πράγματος ϕύσεως ϰαὶ ἑϰὼν ϰαὶ εἰδὼς ἀναγϰασϑήσεται ἐπιορϰῆσαι πάντως. Etiamsi non eveniat id tibi quod impetu abreptus, aut coactus, aut nec cogitans iuraveris, ipsa negotii natura id interdum secum feret ut et volens et sciens falsum iurasse deprehendaris. Et mox: σϕαλερὸν μὲν οὔν ϰαὶ περὶ ἑαυτοῦ τινὰ ὀμνύναι. πολλὰ γὰρ ὑπὸ τῆς τῶν πραγμάτων περιστάσεως βιαζόμεϑα. Periculosum igitur etiam de suo actu iurare. multa enim nobis eripit ipsa rerum natura, subiecta casibus [add. edd. 1642, 1646].

5 [Hom., Od. xiv, 171].

6 [ὅρϰων, edd. 1631, 1632; ὅρϰου, edd. 1642, 1646].

7 [Et - exitu, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Can. in c. querelam de iureiur. [c. 10 Decretal. ii, 24].

9 Fides datis dexteris] meminere Eustathius ad Odysseae Ω [imo ad Iliad. xxiv, 669]: Aristophanis Scholiastes ad Nubes [81]: Diodorus Siculus libro viii [imo xvi, 43]. Crantzius Saxonicorum xi, 27. In c. Ad aures de his quae vi metusve causa [c. 3 Decretal. i, 40] aequantur iuramentum et fides interposita [add. edd. 1642, 1646].

10 Diod. libro xvi [43] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [quae - vinculum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 378]

tissimum, fidém eorum pro iureiurando valere¹. Tales enim esse debent, ut cum Augusto² dicere possint, Bonae fidei sum³: et cum Eumene⁴, vitam se potius posituros quam fidem: quo et illud pertinet Guntheri Ligurino⁵⁶:

nudo ius et reverentia verbo

Regis inesse solet, quovis iuramine maior.

<Laudat oratione pro Deiotaro Cicero⁷ C. Caesaris dexteram, non in bellis et praeliis, quam in promissis et fide firmiorem. Et Heroicis temporibus sceptrum erectum pro regum iureiurando valuisse notatum Aristoteli⁸>⁹.

1 Pan. in c. ad aures. De his quae vi vel metus causa [c. 3 Decretal. 1, 40]. Ias. in l. iii, §. iurari. D. de iureiurand. [l. 3 § 4 D. xii, 2]. Myns. obs. 17. Gent. 1.

2 [Suet., Aug. 42].

3 Bonae fidei sum] de Euagora Salaminis rege Isocrates [Euagoras 19]: ὁμοίως τὰς ἐν τοῖς λόγοις ὁμολογίας ὥσπερ τὰς ἐν τοῖς ὅρϰοις διαϕυλάττων. Symmachus x, 19. nunquam maior spes est, [est, om. ed. 1646] quam in bonorum principum sponsione. Nicetas de Alexio Isaaci fratre lib. iii [4], βασιλεῦσι παρὰ πᾶν ἕτερον εὐορϰεῖν τιϑέναι περὶ πλείστου χρέων. regibus iurisiurandi fides ante omnia alia ponenda est [add. edd. 1642, 1646]. Cicero pro Cornelio Balbo [5, 12]: Athenis aiunt cum quidam apud eos, qui sancte graviterque iurasset, et testimonium publice dixisset, (ut mos Graecorum est) iurandi causa ad aras accederet, una voce omnes iudices, ne is iuraret, reclamasse [Cicero - reclamasse, add. ed. 1646. Eadem fere etiam in textu § xxi, 5].

4 [Plutarch., Eum. 585 F].

5 [Gunther., Ligur. iii, 511 sq.].

6 [Ligurini, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; Ligurino, ed. 1632].

7 [Cic., pro Deiot. 3, 8].

8 iii. Pol. xiv [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Laudat - Aristoteli, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].