De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 230]

Caput V
De acquisitione originaria iuris in personas: ubi de iure parentum: de matrimoniis: de collegiis: de iure in subditos: servos

I.	De iure parentum in liberos:
II.	Distinctio temporis infantiae: et ibi de infantium dominio in res:
III.	Temporis extra infantiam in familia:
IV.	Ibi de iure coercendi liberos:
V.	De iure vendendi liberos.
VI.	Temporis extra infantiam et familiam.
VII.	Distinctio potestatis parentum naturalis et civilis.
VIII.	De iure mariti in uxorem.
IX.	Insolubilitas et adstrictio ad unam uxorem an sint necessaria ad matrimonium ex lege naturae, an tantum ex lege Euangelica.
X.	Iure naturae solo irrita non esse connubia ob defectum consensus parentum.
XI.	Ex lege euangelica irrita esse connubia cum alieno viro et uxore.
XII.	Illicita et irrita esse iure naturae connubia parentum cum liberis.
XIII.	Connubia fratrum cum sororibus, item novercae cum privigno, et soceri cum nuru, ac similia illicita et irrita esse iure divino voluntario.
XIV.	Non idem videri de connubiis cum propinquis ulterioris gradus.
XV.	Posse esse quaedam connubia et licita, quae a legibus appellentur nomine concubinatus.
XVI.	Posse esse quaedam connubia illicita contrahi, et tamen rata.
XVII.	Ius maioris partis in quibusvis societatibus.
XVIII.	Pari numero quae sententia praevaleat.
XIX.	Quae sententiae dividendae aut coniungendae.
XX.	Absentium ius praesentibus accrescere.
XXI.	Ordo quis inter pares, etiam reges.
XXII.	In societatibus quae fundamentum habent in re, sententias aestimandas secundum partes quas quisque habet in re.
XXIII.	Ius civitatis in subditos.
XXIV.	An civibus a civitate discedere liceat, per distinctionem explicatur.
XXV.	Ius civitati nullum in exsules.
XXVI.	Ius ex consensu in filium adoptatum.
XXVII.	Ius in servos:

[p. 231]

XXVIII.	Quatenus in hoc iure dicatur inesse ius vitae ac necis.
XXIX.	Quid ex iure naturae statuendum de his qui ex servis nascuntur:
XXX.	Servitutis diversa genera.
XXXI.	Ius ex consensu in populum qui se subiicit.
XXXII.	Ius ex delicto in personam.

Non in res tantum, sed et in personas ius quoddam acquiritur, et originarie quidem ex generatione, consensu, delicto. Generatione parentibus ius acquiritur in liberos: utrique inquam parentum, patri, ac matri: sed si contendant inter se imperia, praefertur patris imperium¹ ob sexus praestantiam.

ii. [1] Distinguenda autem sunt, in liberis tria tempora: primum tempus imperfecti iudicii, τοῦ βουλευτιϰοῦ ἀτελοῦς, ut Aristoteles² loquitur, dum abest προαίρεσις, vis electrix, ut idem alibi³: secundum tempus perfecti iudicii, sed dum filius pars manet familiae parentum, ἕως ἂν μὴ χωρισϑῇ, ut loquitur idem Aristoteles⁴: tertium postquam ex ea familia excessit. In primo tempore⁵ omnes liberorum actiones sub dominio sunt parentum: aequum enim est, ut qui se regere non potest regatur aliunde. Aeschyli⁶ dictum est:

aetas prima, ceu brutum pecus,

Ut educetur mentis alienae indiget.

At alius naturaliter inveniri non potest cui regimen competat quam parentes. [2] Est tamen eo quoque tempore

1 Sed si contendant inter se imperia praefertur patris imperium] Seneca libro iii, controversia xix [imo vii, 4, 4]: Primae partes sunt patris secundae matris. Chrysostomus i. ad Corin. xi, 3 [Hom. xxvi, 2]: εἰϰότως ὑποτέταϰτ αι τῷ ἀνδρὶ ἡ γυνὴ· ἡ γὰρ ἰσοτιμία μάχην ποιεῖ. merito viro femina subiicitur. nam aequalitas honoris pugnam parit. idem ad Ephesios capite iv [ad cap. v, Hom. xx, 4]: ἀρχὴ δευτέρα ἐστὶν ἡ γυνή. μ ήτε οὖν αὕτη τὴν ἰσοτιμίαν ἀπαιτείτω (ὑπὸ γὰρ τὴν ϰεϕαλήν ἐστι) μήτε ἐϰεῖνος ὡς ὐποτεταγ μένης ϰαταϕρονείτω. σῶμα γάρ ἐστι. Secunda potestas est mulier, neque ergo ipsa aequum sibi ius vindicet (sub capite enim est) nec eam, quod subdita sibi est, contemnat maritus. corpus enim est. Deinde [ibid. Hom. xx, 6]: δευτέρα ἐστὶν ἀρχὴ αὐτὴ, ἀρχὴν ἔχουσα ϰαὶ πολλὴν τὴν ὁμοτιμίαν, ἀλλ᾽ ὅμως ἔχει τι πλέον ὁ ἀνήρ. Altera potestas illa est, imperium et ipsa habens multumque in honore consortii. sed tamen plusculum habet vir. Augustinus epist. cxci [imo ep. cclxii, 11]: Filius ex legitimis nuptiis susceptus, magis in patris est quam in matris potestate. Gregoras libro vii [c. 5 Hist. Byz.]. ubi de Andronico Palaeologo et Irene agit: προστιϑεμένου δὲ ϰαὶ τοῦ, μείζονα δύνασϑαι τῆς μητρὸς τὸν πατέρα, τὸ ϰωλύον οὐδὲν τὴν τοῦ πατρὸς τελεσϑῆναι βούλησιν ἐπὶ τῷ παιδὶ μᾶλλον ἢ τῆς μητρός. Addebat ille plus matre patrem posse, nec quicquam intercedere quominus patris de filio valeret voluntas, etiam prae materna. de reverentia matri debita vide L. congruentius c. de patria potestate [C. de Pactis, ed. 1646] [l. 4 C. viii, 46] [add. edd. 1642, 1646].

2 Pol. i. c. ult.

3 Nic. iv, 3 [imo iii, 3].

4 Eth. v, c. 10.

5 In primo tempore] Sunt ea aetate ita parentum, ut alia quae parentes possident ait Maimonides canonibus Poenitentialibus capite vi, §. 2 [add. edd. 1642, 1646].

6 [Aesch., Choephor. 753 sq.].

[p. 232]

filius aut filia capax dominii in res ex iure gentium, sed exercitium impeditur ob eam quam diximus¹ iudicii imperfectionem. <Habent ius, ut de pueris Plutarchus² loquitur, ἐν ϰτήσει non ἐν χρήσει>³. Quare ut res omnes liberorum parentibus acquirantur non naturale est, sed ex quorundam populorum legibus, quae et patrem a matre in hac re distinguunt, et filios non emancipatos ab emancipatis, et naturales a legitimis. quae discrimina natura ignorat; excepta ea quam dixi sexus praestantia, si imperia inter se contendant.

iii. In secundo tempore cum iam iudicium aetate maturuit, subsunt parentum imperiis non aliae actiones, quam quae ad familiae paternae aut maternae statum aliquid momenti habent⁴. aequum enim est ut pars conveniat cum ratione integri. In caeteris autem actionibus habent tum liberi ἐξουσίαν, id est facultatem moralem agendi, sed tenentur tamen in illis quoque studere semper, ut parentibus placeant. Verum hoc debitum cum non sit ex vi facultatis moralis, ut illa superiora, sed ex pietate, observantia et gratiae rependendae officio, non efficit ut irritum sit siquid contra sit factum, sicut nec irrita est donatio rei a quocunque domino facta contra parsimoniae regulas.

iv. In utroque hoc tempore ius regendi, etiam ius coercendi complectitur, quatenus nempe vel cogendi sunt ad officium liberi, vel emendandi. De gravioribus autem poenis quid sit sentiendum, alibi⁵ erit agendi locus.

v. Quanquam vero imperium paternum, ita sequitur ipsam patris personam, ac σχέσιν, ut avelli transferrique in alium non possit, potest tamen naturaliter, et ubi lex civilis non impedit, pater filium oppignorare, et si necesse sit, etiam vendere⁶, ubi alia ratio eum alendi non suppetit <: quod ex veteri Thebanorum lege (quam libro secundo recitat

1 Supra iii. § 6 [add. edd. 1632, 1642, 1646].

2 De Fort. Alex. ii [337 D] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Habent - χρήσει, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Quae ad familiae paternae aut maternae statum aliquid momenti habent] ita explicat Maimonides legem, quae est Num. xxx, 10 [6] [add. edd. 1642, 1646].

5 [C. xx § xii].

6 Et, si neccesse sit, etiam vendere] Iornandes historia Gotthica [26]. Haud enim secus parentes faciunt, salutem suorum pignorum providentes satius deliberant ingenuitatem perire quam vitam, dum misericorditer alendus quis venditur, quam moritur, servatur. Eam legem video et apud Mexicanos fuisse [add. edd. 1642, 1646].

[p. 233]

Aelianus¹) in populos alios videtur fluxisse: ipsa autem lex Thebana a Phoenicibus ac porro ab Hebraeis venisse: quam ipsam obtinuisse et apud Phrygas docet Apollonius epistola ad Domitianum²>³. Censetur quippe⁴ ipsa natura ius dare ad id omne sine quo obtineri non potest quod ipsa imperat.

vi. In tertio tempore filius in omnibus est αὐτεξούσιος suique iuris, manente tamen semper illo pietatis et observantiae debito cuius causa perpetua est. Unde sequitur regum actus irritos dici eo nomine non posse quod parentes habeant. vii. Quicquid extra haec est, a lege est voluntaria⁵ quae alibi est alia. Sic iure quod Deus Hebraeis dedit⁶, potestas patris in filium aut filiam, ad dissolvenda vota non erat perpetua sed durabat quamdiu liberi pars erant domus paternae⁷. Sic⁸ patria quaedam potestas propria erat civium Romanorum, etiam in filios qui familiae propriae capita erant, quamdiu emancipati non erant. Qualem in liberos potestatem alios non habere ipsi Romani⁹ profitentur. Sextus Empiricus Pyrrhoniorum tertio¹⁰: οἱ Ῥωμαίων νομοϑέται τοὺς παῖδας ὑποχειρίους ϰαὶ δούλους τῶν πατέρων ϰελεύουσιν εἶναι· ϰαὶ τῆς οὐσίας τῶν παίδων μὴ ϰυριεύειν τοὺς παῖδας, ἀλλὰ τοὺς πατέρας, ἕως ἂν ἐλευϑερίας οἱ παῖδες τύχωσι ϰατὰ¹¹ τοὺς ἀργυρωνήτου ς. παρ᾽ ἑτέροις δὲ ὡς τυραννιϰὸν τοῦτο ἐϰβέβληται. Legum Romanarum¹² auctores¹³ liberos in manu parentum ad instar servorum esse voluerunt; neque suorum bonorum ipsos esse dominos, sed parentes, donec manumittantur eo modo quo mancipia solent: quod alii ut tyrannicum repudiant. <Simplicius ad Epicteti enchiridium¹⁴. οἱ δὲ παλαιοὶ τῶν Ῥωμαίων¹⁵ νόμοι ϰαὶ πρὸς τὴν τῆς ϕύσεως ὑπεροχὴν ἀποβλέϕαντες ϰαὶ πρὸς τοὺς

1 [Ael., Var. Hist. ii, 7].

2 Philostr., Vita Apoll. viii, 7, 12].

3 [quod - Domitianum, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [enim, ed. 1625; quippe, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Quicquid extra haec est, a lege est voluntaria] Seneca de beneficiis iii, c. xi: quia utile est iuventuti regi, imposuimus illi quasi domesticos magistratus [add. edd. 1642, 1646].

6 Num. xxx, 2, 3, 4, 5. lib. de Praeceptis legis, Praecepto vetante ccxlii [lib. - ccxlii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Pars erant domus paternae] Alioqui xiii anno filius erat obligandi se capax moribus Hebraeis. ita illi ad dictum in Numeris locum [add. edd. 1642, 1646].

8 [dedit, maior erat potestas patris in filiam secum habitantem quam in filium: nam illius vota ac promissa pater irrita facere poterat, huius non item. Sic, ed. 1625; dedit, potestas - paternae. Sic, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Inst. de patr. potest. §. Ius autem [§ 2 Inst. 1, 9].

10 [Sext. Emp., Pyrrh. iii, 24, 211].

11 [ϰατὰ, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; μετὰ, ed. 1646].

12 Romanorum, in textu ed. 1625, corr. in Erratis ed. 1625].

13 Legum Romanarum auctores] Philo in legatione [§ 5]: ἡ γὰρ υἱοῦ παντελὴς ἐξουσία ϰατὰ τοὺς τῶν ῥωμαίων νόμους ἀνάϰειται πατρί. Patri enim in filium omnimoda potestas iure Quiritium competit [add. edd. 1642, 1646].

14 [Simpl. in Epict. c. 37].

15 [ῥομαίων, edd. 1631, 1632; Ῥωμαίων, edd. 1642, 1646].

[p. 234]

πόνους οὓς οἱ γονεῖς ὐπὲρ τῶν τέϰνων πονοῦσιν, ἅμα δὲ¹ τοὺς παῖδας παντοδαπῶς ὑποτάξαι βουλόμενοι ϰαὶ τῇ τῶν γονέων οἶμαι ϕυσιϰῇ ϕιλοστοργίᾳ² ϑαῤῥήσαντες ϰαὶ πιπράσϰειν, εἰ βούλοιντο, τοὺς παῖδ ας τοῖς γονεῦσιν ἐπέτρεψαν ϰαὶ ϕονεύειν ἀτιμωρήτως³. Antiquae Romanorum leges respicientes tum ad eam quae a natura est eminentiam, tum ad labores quos pro liberis parentes sustinent, volentes praeterea liberos parentibus sine exceptione subiectos esse, credo etiam confisae naturali parentum amori, et venundandi, si vellent, liberos, et impune interficiendi parentibus ius dederunt>⁴. Simile patrium ius apud Persas, ut tyrannicum accusat Aristoteles⁵: quae ideo a nobis afferuntur, ut accurate distinguamus civilia a naturalibus.

viii. [1] Ex consensu ius in personas quod oritur, aut ex consociatione venit, aut ex subiectione. Consociatio maxime naturalis in coniugio apparet: sed ob sexus differentiam imperium non est commune, sed maritus uxoris caput⁶, nempe in rebus coniugii, et in rebus familiae. nam uxor pars fit familiae maritalis. Ideo de domicilio constituere ius est marito. Siquid ultra iuris maritis conceditur, ut lege Hebraea ius rescindendi quaevis vota uxoris, apud populos nonnullos ius vendendi bona uxoria, non a natura est, sed ab instituto. Exigit hic locus, ut videamus quid sit de natura coniugii. [2] Coniugium igitur naturaliter esse existimamus talem cohabitationem maris cum femina, quae feminam constituat quasi sub oculis et custodia maris. nam tale consortium, et in mutis animantibus quibusdam videre est. In homine vero, qua animans est utens ratione, ad hoc accessit fides qua se femina mari obstringit.

ix. [1] Nec aliud ut coniugium subsistat natura videtur requirere. sed nec divina lex amplius videtur exegisse ante Euangelii propagationem. Nam et viri sancti ante legem⁷

1 [δὲ, edd. 1631, 1642, 1646; ϰαὶ, ed. 1632].

2 [ϕιλοσοργίᾳ, edd. 1631, 1642; ϕιλοστοργίᾳ, edd. 1632, 1646].

3 [ἀτιμαρήτως, textus ed. 1631; ἀτιμηρήτως, corr. in Erratis ed. 1631; ἀτιμωρήτως, edd. 1632, 1642, 1646].

4 [Simplicius - dederunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Lib. viii. Nic. c. xii [imo c. 10].

6 Eph. v, 23.

7 Viri sancti ante legem] Chrysostomus [in Ep. 1 ad Cor. Hom. xxvi, 6] de Sara: ϰᾀϰείνη πάλιν ἐσπούδασε τῆς ἀπαιδίας ἐπινοῆσαι παραμυϑίαν αὐτῷ τινα ἀπὸ τῆς παιδίσϰης· οὐδέπω γὰρ ταῦτα τότε ϰεϰώλυτο. Ipsa vicissim studebat sterilis coniugii solatium ex ancilla quaerere. nondum enim talia tunc vetita erant. Eundem vide i ad Tim. c. iii [Hom. x]. Augustinus de doctrina Christiana libro iii, cap. xii: Erat uxorum plurium simul habendarum inculpabilis consuetudo. Similia habet ibidem cap. xviii. Tum vero cap. xxii: Multa enim sunt quae illo tempore officiose facta sunt, quae modo nisi libidinose fieri non possunt. et libro xvi, de civitate Dei cap. 38: quoniam multiplicandae posteritatis causa plures uxores lex nulla prohibebat [add. edd. 1642, 1646].

[p. 235]

plures una uxores habuerunt, et in lege¹ praecepta² quaedam dantur his qui plures una habeant, et regi praescribitur³, ut nec uxorum nec equorum nimiam sibi adsciscat copiam, <ubi Hebraei interpretes notant octodecim sive uxores sive concubinas regi fuisse concessas>⁴, et Davidi Deus imputat⁵ quod uxores ei complures et quidem illustres dedisset⁶. [2] Sic et dimittere uxorem volenti modus praescribitur, nec dimissam ducere quisquam impeditur, praeter eum qui dimisit⁷ et sacerdotem⁸. <Haec tamen ad alium maritum transeundi libertas ipso naturali iure ita restringenda est, ne inde oriri possit prolis confusio. Hinc illa apud Tacitum⁹ iuris pontificii quaestio: an concepto, necdum edito partu rite nuberet. Apud Hebraeos inter utrunque matrimonium tres menses interponi iubebantur>¹⁰. At Christi lex¹¹, ut res alias, ita et hanc coniugii inter Christianos ad perfectiorem redegit normam, ex qua et qui dimisisset uxorem non adulteram, et qui duxisset dimissam, adulterii reos pronuntiat: et Apostolus eius atque interpres Paulus¹², non viro tantum ius dat in corpus uxoris, quod et in naturali statu procedebat (ὁ γὰρ μιγνύμενος ϰατὰ¹³ νόμον ἀϕροδίτης παντὸς ἄρχει τοῦ σώματος τῆς συνόυσης, inquit Artemidorus¹⁴, id est, qui connubii lege feminae coniungitur, is in corpus eius dominium habet:) sed et uxori vicissim in corpus mariti. <Lactantius¹⁵: Non enim, sicut iuris publici ratio est, sola

1 Et in lege] Iosephus Antiq. Histor. xvii, 1 [§ 2]: πάτριον ἐν ταυτῷ πλείοσιν ἡμῖν συνοιϰεῖν. Mos nobis patrius, eodem tempore plures habere uxores [add. edd. 1642, 1646].

2 Deut xxi, 15.

3 Deut. xvii, 16, 17.

4 [ubi - concessas, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 ii Samuel xii, 8.

6 Quod uxores ei complures et quidem illustres dedisset] Iosephus eo historiae loco [Ant. Iud. vii, 7, 3] δόντος δὲ αὐτῷ ϰαὶ γυναῖϰας ἃς διϰαίως ϰαὶ νομίμως ὴγάγετο. cum Deus ei uxores dedisset, quas iuste ac legitime habere posset. Pesictha ad Levit. xviii, notissimum ait esse, eum qui dicat vetitum esse habere plures uxores, nescire quid sit de lege [add. edd. 1642, 1646].

7 Deut. xxiv, 4.

8 Et sacerdotem] Levit. xxi, 7. Repudiatae additur vidua ibidem et 14. quod de principe sacerdote intellixit Philo [de Monarchia § 11] et plerique hodie interpretes ob ea quae praecedunt commate 10 et deinceps. sed quemvis sacerdotem intelligi debere ostendit Ezechiel xliv, 22. et in explicatione legis, ut et contra Appionem primo [1, 7] Iosephus. connectenda ergo lex cum initio capitis, ut illa de pontifice maximo obiter sint interposita [add. edd. 1642, 1646]. [et principem sacerdotem, in textu edd. 1625, 1631, 1632; et sacerdotem, edd. 1642, 1646].

9 Tac., Ann. 1, 10].

10 Haec - iubebantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Mat. v. 32. xix, 9.

12 i. Cor. vii, 4.

13 [κατὰ, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; μετὰ, ed. 1646].

14 [Artem, Oneirocr.].

15 Lactantius] Libro Institutionum vi, c. xxiii [24-29]. ubi et hoc sequitur: exemplo continentiae docenda est uxor, ut se caste gerat. Iniquum est enim ut id exigas quod ipse praestare non possis. Sensus idem in Gregorio Nazianzeno [Orat. xxxi, p. 500 C]. πῶς ἀπαιτεῖς, οὐϰ ἀντεισϕέρεις; quomodo exigis et non rependis? Hieronymus ad Oceanum [Ep. lxxvii, 3]: Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi. aliud Papinianus aliud Paulus noster praecipit. Apud illos viris impudicitiae fraena laxantur, et, solo stupro atque adulterio condemnato, passim per lupanaria et ancillulas libido permittitur, quasi culpam dignitas faciat, non voluntas. Apud nos quod non licet feminis, aeque non licet viris, et eadem servitus pari conditione censetur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 236]

mulier adultera est, quae habet alium, maritus autem, etiamsi plures habeat, a crimine adulterii solutus est. Sed divina lex ita duos in matrimonium, quod est in corpus unum pari iure coniugit, ut adulter habeatur, quisquis compagem corporis in diversa distraxerit>¹. [3] Scio a plerisque existimari in utroque hoc capite non novam a Christo conditam legem, sed restitutam quam Deus pater rerum primordio condiderat: in quam sententiam adduxisse eos videntur ipsa Christi verba, ubi ad primordium illud nos revocat: sed responderi potest ex prima illa conditione qua uni mari feminam non nisi unam Deus attribuit, satis apparere quid optimum sit Deoque gratissimum: et hinc sequi semper id fuisse egregium ac laudabile: non tamen ut aliter facere nefas esset: quia ubi lex non est, ibi non est legis transgressio. at lex de ea re nulla illis temporibus exstabat. Sic etiam cum dixit Deus sive per Adamum, sive per Mosem, tantum esse fedus matrimonii, ut vir parentis familiam relinquere debeat, quo novam cum uxore familiam constituat; idem ferme dixit quod Pharaonis filiae dicitur Ps. xlv, 11. Obliviscere populi tui, et domus patris tui. Et ex hac tam arctae amicitiae institutione satis apparet Deo gratissimum esse², ut perpetua sit ea coniunctio: non

1 [Lactantius - distraxerit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Deo gratissimum esse] Et multis olim quoque sapientibus praelatus hic mos. Euripides in Andromacha [177-80] ex persona Hermiones:

οὐδὲ γὰρ ϰαλὸν	non etenim decet
Δυοῖν γυναιϰοῖν ἄνδρ᾽ ἓν᾽ ἡνίας ἔχειν·	Unum imperare feminis geminis virum:
Ἀλλ᾽ εἰς μίαν βλἐποντες εὐνοίαν ϰύπριν	Contentus uno coniugis vivat toro,
Στέργουσιν, ὅς τις μὴ ϰαϰῶς οἰϰεῖν ϑέλει.	Quicunque cupiet rite curatam domum.

Et in choro [464-85]:

Οὐδέποτ᾽ ἂν δίδυμα	Nunquam gemina de matre genus,
Λέϰτρ᾽ ἐπαινέσω βροτῶν,	Nunquam duplices laudabo toros,
Οὐδ᾽ ἀμϕιμάτορας ϰόρους,	Odii et dirae semina rixae.
Ἤριν μὲν οἴϰων,	Unam debet non ambigui
Δυσμενεῖς τε λύπας.	Vir participem nosse cubilis:
Τὴν μίαν μοι στεργέτω πόσις γάμοις	Duo nec domini rectius urbes
Ἀϰοινώνητον εὐνὰν ἀνδρός.	Terrasque regunt, quam quae sceptrum
Οὐδὲ γὰρ ἐν πόλεσι	Tenet una manus. quin sic oneri
Δίπτυχοι τυραννίδες	Onus accedit: discors agitat
Μιᾶς ἀμείνονες ϕέρειν.	Rabies rupto federe cives.
Ἄχϑος τ᾽ ἐπ᾽ ἄχϑει,	Etiam artifices carminis inter
Καὶ στάσις πολίταις.	Geminos ipsae tristia miscent
Τεϰτόνοιν ϑ᾽ ὕμνοισιν ἐργάταιν δυοῖν	Proelia Musae: cumque in pelago
Ἔριν Μοῦσαι ϕιλοῦσι ϰραίνειν.	Vela carinae fert aura levis,
Πνοιαὶ δ᾽ ὅταν φέρωσι ναυτίλους ϑοαὶ	Plus una valet, contemta licet,
Κατὰ πηδαλίων,	Dextera clavi quae fraena tenet,
Διδύμα πραπίδων γνῶμα,	Quam consilii vis in partes
Σοφῶν τε πλῆϑος ἀϑρόον* ἀσϑενέστερον	Distracta duas, aut prudentum
Φαυλοτέρας ϕρενὸς αὐτοϰρατοῦς.	Numerosa cohors. una potestas
Ἑνὸς ἁ δύναμις ἀνά τε μέλαϑρα,	Temperet urbem, regat una domum,
Κατά τε πόλιας,	Si modo cordi est tranquilla quies.
Ὁπόταν εὑρεῖν ϑέλωσι ϰαιρόν.	* [ἀϑροον omisit ed. 1646].

Plautus Mercatore [824 sq.]:

Nam uxor contenta est, quae bona est, uno viro.
Qui minus vir una uxore contentus siet? [add. edd. 1642, 1646].

[p. 237]

tamen eo evincitur a Deo iam tunc imperatum¹ ne qua de causa fedus illud solveretur. At Christus quod Deus institutione coniunxerat, id ab homine separari vetuit, ex eo quod optimum Deoque acceptissimum est dignissimam lege nova desumens materiam. [4] Plerasque gentes certum est antiquitus ut divortiorum libertate, ita plurium feminarum coniugio usas. Prope solos barbarorum Germanos singulis uxoribus contentos suo tempore fuisse Tacitus² memorat: idque passim ostendunt historiae tum Persarum tum Indorum³. <Apud Aegyptios⁴ soli sacerdotes⁵ unius feminae coniugio utebantur>⁶. Sed et apud Graecos Cecrops primus, teste Athenaeo⁷, μίαν ἑνὶ ἔζενξεν, unam feminam uni marito attribuit. quod tamen ne Athenis quidem diu observatum, Socratis, et aliorum exemplo docemur⁸. Quod si qui⁹ populi continentius egerunt, ut Romani semper duabus uxoribus, divortio diu abstinuerunt laudandi sunt sane, ut qui ad id quod optimum est accesserint: <unde et flaminicae apud eosdem Romanos matrimonium nisi morte non solvebatur:>¹⁰ non tamen inde sequitur peccasse¹¹ qui fecerunt aliter ante promulgatam Euangelii vocem.

x. [1] Nunc quae rata sint iure naturae coniugia videamus: in quo diiudicando meminisse debemus, non omnia quae iuri naturae repugnant irrita fieri iure naturae, ut exemplo

1 Iam tunc imperatum] Sic et in causa plurium uxorum distinguit Ambrosius id quod laudaverat in paradiso Deus, a damnatione contrarii c. iv, lib. i, de Abraham. quem locum Gratianus posuit causa xxxii, quaest. iv [can. 3] [add. edd. 1642, 1646].

2 De moribus Germ. [18].

3 Tum Indorum] Et Thracum, de quibus versus sunt Menandri [apud Strabonem vii, 3, 4], et Euripidis in Andromacha [215 sqq.] add. edd. 1642, 1646].

4 Diod. lib. i [80] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Apud Aegyptios soli sacerdotes] Vide Herodianum libro ii [imo Herodotum ii, 92] [add. edd. 1642, 1646].

6 [Apud - utebantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Athen. xiii, 1].

8 Gellius xv, cap. xx [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [si qui, edd. 1625, 1631; si, edd. 1632, 1642, 1646].

10 [unde - solvebatur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Non tamen inde sequitur peccasse] Augustinus libro xxii, c. xlvii contra Faustum: Quando mos erat, crimen non erat. Posuit et hoc Gratianus, sed sub Ambrosii nomine [can. 7 Caus. xxxii, qu. 4] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 238]

prodigae donationis apparet; sed ea demum in quibus deest principium dans validitatem actui, aut in quibus vitium durat in effectu. Principium et hic et in aliis actibus humanis unde ius oritur, est ius illud quod facultatem moralem interpretati sumus, simul cum voluntate sufficiente. quae voluntas sit sufficiens ad ius producendum infra melius tractabitur, ubi de promissis in genere agetur. Super facultate morali quaestio oritur de parentum consensu, quem ad validitatem coniugii quasi naturaliter quidam requirunt: Sed in eo falluntur. Nam quae adferunt argumenta nihil aliud probant quam officio filiorum conveniens esse ut parentum consensum impetrent: quod plane concedimus cum temperamento, nisi manifeste iniqua sit parentum voluntas. Nam si in omnibus rebus filii reverentiam parentibus debent, certe praecipue eam debent in eo negotio quod ad gentem totam pertinet, quale sunt nuptiae. Sed hinc non sequitur ius illud quod facultatis aut dominii nomine explicatur deesse filio. Nam qui uxorem ducit et maturae esse debet aetatis, et extra familiam abit, ita ut hac in re regimini familiari non subiiciatur. Solum autem reverentiae officium non efficit, ut nullus sit actus qui ei repugnat. [2] Quod autem a Romanis aliisque constitutum est, ut quaedam nuptiae quia consensus patris deficit irritae sint, non ex natura est, sed ex iuris conditorum voluntate. Nam et eodem iure mater, cui tamen naturaliter liberi reverentiam debent, suo dissensu matrimonium irritum non facit¹: ac ne pater quidem filii emancipati²: et si pater ipse sit in patris sui potestate, in filii nuptias et avus et pater consentire debent³: filiae, avi auctoritas sufficit. quae discrimina naturali iuri incognita satis ostendunt venire haec ex iure civili. [3] In sacris litteris videmus quidem pios viros multoque magis mulieres (quarum verecundiae⁴ maxime convenit hac in re alieno arbitrio stare⁵, quo et illa pertinent

1 Mater cui tamen naturaliter liberi reverentiam debent, suo dissensu matrimonium irritum non facit] Imo et avi, si is liber est, voluntas plus valet, quam patris qui servilis sit conditionis, causa 32, quaes. iii [can. un.] [add. edd. 1642, 1646].

2 L. Filius emancipatus. D. de ritu nupt. [l. 25 D. xxiii, 2].

3 L. Oratione §. nepote. D. eo. tit. [l. 16 § 1 D. xxiii, 2].

4 L. in coniunctione. C. de nuptiis [l. 20 C. v, 4].

5 Quarum verecundiae maxime convenit hac in re alieno arbitrio stare] Non est enim virginalis pudoris eligere maritum, ait Ambrosius lib. i de Abraham c. ult. relatus in codicem Gratiani causa xxxii, quaestione ii [can. 13]. Donatus Andria [741]: Summa potestas nuptiarum in patre puellae est. Hermione apud Euripidem [Androm. 987, 8]:

Νυμϕευμάτων δὲ τῶν ἐμῶν πατὴρ έμὸς
Μέριμναν ἕξει, ϰ᾽ οὐϰ ἐμὸν ϰρίνειν τάδε.
Curam parenti de meis ego nuptiis
Permitto, non est istud arbitrii mei.

Hero apud Musaeum [179] sq.]:

Ἀμϕοδὸν οὐ δυνάμεσϑα γάμοις ὀσίοισι πελάσσαι·
Οὐ γὰρ ἐμοῖς τοϰέεσσιν ἐπεύαδεν.
Lege maritali iungi non possumus ambo,
Cum nolit mater, nolit pater [add. edd. 1642, 1646].

[p. 239]

quae priore ad Corinthios¹ de elocanda virgine legimus) in contrahendis nuptiis secutos auctoritatem parentum: sed non tamen irritum pronuntiatur Esavi coniugium², aut liberi illegitimi, quia sine tali auctoritate nuptias contraxerat. Quintilianus³ ius strictum, et quidem naturale, respiciens, sic ait. Quod si licet aliquando etiam contra patris voluntatem ea quae alioqui reprehensionem non merentur filio facere; nusquam tamen libertas tam necessaria quam in matrimonio est⁴.

xi. Cum ea quae alteri nupta est matrimonium haud dubie irritum est, lege quidem naturae, nisi vir prior eam dimiserit: tamdiu enim durat eius dominium: lege autem Christi, donec mors vinculum dissolverit. Irritum autem est ideo, quia et facultas moralis deest sublata per prius matrimonium, et omnis effectus est vitiosus. Singuli enim actus contrectationem habent rei alienae. Vicissim ex Christi lege irritum est coniugium cum eo qui maritus sit alterius mulieris, ob ius illud quod Christus feminae pudicitiam servanti dedit in maritum.

xii. [1] De coniugiis eorum qui sanguine aut affinitate iunguntur satis gravis est quaestio, et non raro magnis motibus agitata. Nam causas certas ac naturales, cur talia coniugia, ita ut legibus aut moribus vetantur, illicita sint, assignare qui voluerit, experiendo discet quam id sit difficile, imo praestari non possit. Nam quam Plutarchus⁵ attulit in quaestionibus Romanis⁶, et Augustinus sequitur de Civitate

1 vii, 36.

2 Gen. xxxvi.

3 Decl. 257.

4 Nunquam libertas tam necessaria est quam in matrimonio] Eugraphius ad Andriam Actu i, Scena v [238]: Tangitur et illud, an patrum imperiis obsequi filii debeant. constat enim circa nuptias esse filiis liberam voluntatem. Cassiodorus vii, 4 [imo 40]: Durum est libertatem liberam non habere in matrimonio, unde liberi procreantur [add. edd, 1642, 1646].

5 Quae 108 [107, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Plutarchus attulit in quaestionibus Romanis] Philo de legibus specialibus [§ 4]: τί δὲ τὰς πρὸς τοὺς ἄλλους ἀνϑρώπους ϰοινωνίας ϰαὶ ἐπιμιξίας ἐπέχειν, εἰς βραχὺ χωρίον τὸ ἑϰάστης οἱϰίας συνωϑοῦντας μέγα ϰαὶ λαμπρὸν ἔργον, ἐϰτείνεσϑαι ϰαὶ χεῖσϑαι δυνάμενον εἰς ἡπ είρους ϰαὶ νήσους ϰαὶ τὴν οἰϰουμένην πᾶσαν, αἱ γὰρ τῶν ὀϑνείων ἐπιγαμίαι, ϰαινὰς [ϰοινὰς, ed. 1642] ϰοινὰς, ἀπεργάζονται συγγενείας, τῶν ἀϕ᾽ αἵματος οὐϰ ἀποδεούσας, ὧν χάριν ϰαὶ ἄλλας ὁμιλίας ἐϰώλυσε: Quid opus hominum inter se necessitudines ac vincula inhibere, et unius domus angustiis claudere tam ingens ac praeclarum opus, quod extendi fundique potest in regiones et insulas, orbemque universum? Affinitates namque cum extraneis novas pariunt coniunctiones hominum, non minores illis quae e sanguine veniunt. quod respiciens Moses alias etiam multas propinquorum nuptias vetuit. Chrysostomus ad i Corin. xiii, 13 [Hom. xxxiv, 4]: τί στενοχ ωρεῖς τῆς ἀγάπης τὸ πλάτος; τί περιττῶς ὑπόϑεσιν ἀναλίσϰεις εἰς αὐτὴν ϕιλίας, δι᾽ ἣν δύνασαι ϰαὶ ἐτέραν πορίσϑαι ϕιλίας ἀϕορμὴν ἔξωϑεν γυναῖϰα ἀγαγών. Quid in arctum cogis amoris latitudinem? quid supervacuo amicitiae causam perdis, per quam poteras aliam amicitiae parandae occasionem acquirere, extraneam ducendo uxorem? [add. edd. 1642, 1646].

[p. 240]

Dei, libro xv, cap. 16, de latius spargendis amicitiis per diffusas affinitates, non tanti est ponderis, ut quod contra fiat irritum aut illicitum censeri debeat. Neque enim quod minus utile est statim et illicitum est. Adde quod accidere potest, ut huic qualicunque utilitati alia maior utilitas repugnet, neque eo duntaxat casu quem Deus in lege Hebraeis¹ data excepit ubi vir quispiam sine prole obiit, cui non dissimile est quod de virginibus ex asse heredibus quas ἐπιϰλήρους vocant, et Hebraeo² et Attico iure³ constitutum est, ad conservandas scilicet in familia res avitas, sed aliis multis qui aut conspici solent, aut excogitari possunt. [2] Ab hac generalitate eximo matrimonia parentum cuiuscunque gradus cum liberis, quae quominus licita sint, ratio (ni fallor) satis apparet. Nam nec maritus qui superior est lege matrimonii, eam reverentiam potest praestare matri quam natura exigit, nec patri filia; quia quanquam inferior est in matrimonio, ipsum tamen matrimonium talem inducit societatem quae illius necessitudinis reverentiam excludat. Bene Paulus Iurisconsultus⁴ cum dixisset in contrahendis matrimoniis naturale ius et pudorem inspiciendum⁵, addidit contra pudorem esse filiam suam uxorem ducere. Talia igitur coniugia haud dubitandum quin et illicita sint, et irrita insuper, quia vitium perpetuo effectui adhaeret. [3] Neque movere nos debet Diogenis et Chrysippi argumentum a

1 [Deuteron. xxv, 5].

2 [Num. xxxvi. 8].

3 Et Attico iure] Vide Demosthenem ad Leocharem: Fortunationum rhetorem: Donatum Phormione Act. i, Scen. ii [125]. et Adelphis iv, 5 [651] [add. edd. 1642, 1646].

4 L. Adoptivus. §. Serviles. D. de ritu nupt. [l. 14 § 2 D. xxiii, 2].

5 Naturale ius et pudorem inspiciendum] Egregie hoc exsequitur Philo de specialibus legibus [§ 3]; ubi esse dicit μέγιστον ἀνοσιούργημα, maximum nefas, πατρὸς εὐνὴν τετελευτηϰότος, ἣν ἂψαυστον ὡς ἱερὰν ἐχρῆν ϕυλάττεσϑαι, ϰαταισχύνειν, γήρως δὲ ϰαὶ μητρὸς αἰδῶ μὴ λαμβάνειν, τὸν αὐτὸν τῆς αὐτῆς υἱὸν ϰαὶ ἄνδρα γενέσϑα ι ϰαὶ πάλιν τὴν αὐτὴν νῦν μητέρα, γυναἶϰα. Patris mortui cubile quod tanquam res sacra, intactum sini oportuit contemerare, neque senectutis neque materni nominis verecundia tangi eundem eiusdem esse filium et maritum, eandem eiusdem matrem et uxorem [add. edd. 1642, 1646].

[p. 241]

gallis gallinaceis aliisque animantibus mutis petitum, quo probare volebant commixtiones tales non esse contra ius naturae. Nam ut initio libri¹ diximus, satis est si cum natura humana quid pugnet, ut illicitum habeatur. Et hoc est incestum quod iure gentium² committi scripsit Paulus Iurisconsultus³ inter gradus ascendentium et descendentium. Hoc est ius illud quod Xenophon⁴ ait non eo minus ius esse, quia a Persis contemnebatur⁵. Naturale enim recte dicitur, interprete Michaele Ephesio ad Nicomachia, τὸ παρὰ τοῖς πλείστοις ϰαὶ ἀδιαστρόϕοις ϰαὶ ϰατὰ⁶ ϕύσιν ἔχουσι: quod apud plerosque, non corruptos, sed naturae convenienter se habentes obtinet. <Hippodamus⁷ Pythagoricus vocat παρὰ ϕύσιν ἀμέτρους ἐπιϑυμίας, ἀϰατασχέτους ὁρμὰς, ἀνοσιωτάτας ἡδονὰς, immoderatas et a natura alienas cupiditates, effraenes impetus, nefarias voluptates. De Parthis sic Lucanus⁸:

epulis vesana, meroque

Regia non ullos exceptos legibus horret
Concubitus.

Et mox⁹:

cui fas implere parentem,

Quid rear esse nefas?

Speciatim autem huic Persarum mori causam pravam educationem prudenter assignat Dion Prusaeensis oratione xx¹⁰>¹¹. [4] Atque hic mirari libet Socratis commentum apud Xenophontem¹², qui in coniugiis talibus nihil culpandum invenit, praeter aetatis disparitatem: unde aut

1 [Prolegom. § 9].

2 Iure gentium] Sic et Papinianus loquitur in L. Si adulterium §. 2. D. Ad legem Iuliam de Adulteriis [l. 39 § 2 D. xlviii, 5] [add. edd. 1642, 1646].

3 L. ult. de ritu nupt. [l. 68 D. xxiii, 2].

4 Socr. iv [4, 19 sqq.].

5 A Persis contemnebatur] Quorum hac in re crimen bellis perpetuis, ac fratrum caedibus, a Deo punitum notat Philo [de Spec. leg. § 3]. Persis addit Medos, Indos, Aethiopas, Hieronymus libr. ii [§ 7] contra Iovinianum. de barbaris in universum Hermione in Andromacha Euripidis [173-6].

Τοιοῦτον πᾶν τὸ βάρβαρον γένος.

Πατήρ τε ϑυγατρὶ, παῖς τε μητρὶ μίγνυται.
Κόρη τ᾽ ἀδελϕῷ. Διὰ ϕόνου δ᾽ οἱ ϕίλτατοι
Χωροῦσι ϰαὶ τῶνδ᾽ οὐδὲν ἐξείργει νόμος:
Tale est omne barbaricum genus.
Mater iugatur filio, natae pater,
Frater sorori, proximae alterna manus
Caede implicantur, nulla lex prohibet nefas [add. edd. 1642, 1646].

6 ϰατὰ, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; μετὰ, ed. 1646].

7 [Non Hippodamus, sed Hipparchus. cf. Stobaeum 108, 81].

8 [Lucan. viii, 401-3].

9 [Ibid. 409-10].

10 [Dio Chrysost., Orat. xxi p. 270].

11 [Hippodamus - xx, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Xenoph., Memor. Socr. iv, 4, 22 sqq.].

[p. 242]

sterilitatem ait sequi, aut male conformatam sobolem: quae sola ratio si tali coniugio obstaret, certe nec irritum esset, nec illicitum, non magis quam inter alias personas, quarum aetas tot annis distat, quot annis parentes liberos solent praecedere. [5] Illud potius disquirendum, an non in hominibus nulla prava educatione corruptis, praeter id quod intellectu concipi posse iam diximus sit in¹ ipsis affectibus insita fuga quaedam commixtionis cum parentibus et ex se natis, quippe cum ab ea etiam quaedam animantia muta naturaliter abhorreant. <Ita enim et alii existimarunt et Arnobius adversus gentes libro quinto: Etiamne in matrem cupiditatis infandae spem Iupiter cepit, nec ab illius appetitionis ardore horror eum quivit avertere, quem non hominibus solis, sed animalibus quoque nonnullis natura ipsa subiecit et ingeneratus ille communiter sensus? Exstat de camelo et equo²³ Scythico nobilis in hanc rem narratio⁴ apud Aristotelem animantium historia nona capite xlvi. et non dissimilis apud Oppianum libro primo de venatu⁵. Seneca Hippolyto⁶:

Ferae quoque ipsae Veneris evitant nefas,
Generisque leges inscius servat pudor>⁷.

xiii. [1] Sequitur quaestio de gradibus affinitatis omnibus, et de gradibus sanguinis ex transverso limite, iis praesertim qui Levitici cap. xviii expressi leguntur. Nam etiam concesso, a mero iure naturae non venire haec interdicta, videri tamen possunt praecepto divinae voluntatis haec ivisse in vetitum: neque vero tale id esse praeceptum quod solos Hebraeos adstringat, sed quod homines universos, colligi videtur ex illis Dei verbis ad⁸ Mosem⁹: Ne polluite vos ulla harum rerum: quia omnibus istis polluti sunt populi, quos vobis advenientibus dispello. Mox: Ne

1 [insit. ed. 1625; sit in, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 De equo] Plinius historiae naturalis viii, 42: ubi de equis agit, Alium detracto velorum operimento et cognito cum matre coitu, petiisse praerupta atque exanimatum. Equae et eadem ex causa in Reatino agro laceratum prorigam invenimus. Namque et cognationum intellectus in iis est. Habes paria apud Varronem de re rustica ii, 7. et apud Antigonum de admirabilibus [c. 59], Aristotelemque eiusdem tituli libro [§ 2] [add. edd. 1642, 1646].

3 [de equo, edd. 1631, 1642, 1646; equo, ed. 1632].

4 [historia edd. 1631, 1632; narratio, edd. 1642, 1646].

5 [Oppianus, Cyneg. i, 239 sqq].

6 [Sen., Phaedra 921 sq.].

7 [Ita - pudor, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [apud, edd. 1625, 1631; ad, edd. 1632, 1642, 1646].

9 Lev. xviii, 24, 25, 27.

[p. 243]

facite ullam ex istis rebus abominandis: nam omnes istas fecerunt indigenae terrae istius quae vobis exposita est, unde polluta est terra. [2] Nam si Cananaei eorumque vicini peccarunt talia faciendo, sequitur ut lex aliqua praecesserit: quae cum mere naturalis non sit, restat ut a Deo data sit, aut ipsis peculiariter (quod non est verisimile, nec satis ferunt verba) aut humano generi, sive in prima constitutione, sive in reparatione¹ post diluvium. Tales autem leges quae humano generi universo sunt datae, non videntur a Christo abrogatae, sed eae demum quae Iudaeos ab aliis nationibus quasi sepimento interiecto² disparabant. Cui accedit, quod Paulus³ coniugium privigni cum noverca tam severe detestatur: cum tamen nullum de ea re peculiare exstet Christi praeceptum; nec ipse alio utatur argumento quam quod talis commixtio impura habeatur a profanis etiam gentibus⁴, quod verum esse praeter alia ostendunt Charondae leges quae tale matrimonium infamia notant: <et illud in oratione Lysiae⁵ συνῴϰει ὁ παντων σχετλιώτατος ἀνϑρώπων τῇ μητρὶ ϰαὶ τῇ ϑυγατρὶ maritus erat ille impurissimus hominum matris ac filiae: unde non abit Ciceronis illud pro A. Cluentio⁶ in causa non dissimili. nam cum socrum genero nupsisse narrasset, subdit: O mulieris scelus incredibile, et praeter hanc unam in omni vita inauditum! Seleucus rex cum uxorem suam Stratonicen Antiocho filio nuptam daret verebatur, narrante Plutarcho⁷, ne ipsa offenderetur τῷ μὴ νενομισμένῳ ut re illicita. Apud Virgilium⁸ est:

Thalamos ausum incestare novercae>⁹.

quae communis existimatio si a necessario naturae dictato originem non habuit, omnino sequitur, ut descendat ex veteri traditione quae a divino aliquo praecepto manarit. [3] Hebraei veteres non spernendi hac in parte iuris divini interpretes, et qui omnia eorum legit summoque iudicio

1 [restauratione, ed. 1625, reparatione, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Eph. ii, 14.

3 i Cor. vii, 25 [v, 1].

4 Impura habeatur a profanis etiam gentibus] Tertullianus v adversus Marcionem [7]: Non defendo secundum legem creatoris displicuisse illum, qui mulierem patris sui habuit. communis et publicae religionis secutus sit disciplinam [add. edd. 1642, 1646].

5 [Non sunt Lysiae verba ilia, sed Andocidis, Orat. i, 124].

6 [Cic., pro Cluentio 6, 15].

7 Narrante Plutarcho] In vita Demetrii [907 E]: sed et Appiano in Syriacis [c. 59] qui ἀϑεμιστίαν πάϑους amorem nefandum vocat [add. edd. 1642, 1646].

8 [Virg., Aen. x, 389].

9 [et illud - novercae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 244]

digessit Moses Maimonides, aiunt earum legum quae capite Levit. xviii de matrimoniis sunt proditae causas esse duas: priorem naturalem quandam verecundiam quae non sinat ortus auctores cum sua sobole, aut in se ipsis, aut etiam per personas sanguine, aut nuptiali sanguinis commixtione proxime cohaerentes¹ misceri: alteram vero, ne quarundam personarum convictus nimis quotidianus atque inobservatus stupris et adulteriis occasionem daret, si amores tales nuptiis possent conglutinari. Quas duas causas si cum iudicio aptare velimus illis quas dixi divinis in Levitico legibus, facile apparebit in affinibus qui in recto sunt limite (ut de parentibus et liberis nihil iam dicam, quippe quos, ut existimo, etiam sine expressa lege ratio naturalis iungi satis vetat) item in sanguinis gradu transversorum primo² qui ob ortum a stirpe communi secundus dici solet, ob recentem admodum parentum in liberis imaginem, priorem causam valere, ut venientem de eo quod natura si non praecipit, certe honestius dictat; cuius generis multa materiam divinarum, humanarumque legum faciunt. [4] Atque ideo Hebraei in recto limite gradus etiam non nominatos a lege volunt comprehendi ob notissimam rationis paritatem. Istorum autem graduum haec sunt apud ipsos nomina. Mater matris suae: mater patris matris suae: mater patris sui: mater patris patris sui: uxor patris patris sui: uxor patris matris suae: nurus filii sui: nurus filii filii sui: nurus filiae suae: filia filiae filii sui: filia filii filii sui: filia filiae filiae suae: filia filii filiae suae: filia filiae filii uxoris suae: filia filiae filiae uxoris suae: mater matris patris uxoris suae: mater patris matris uxoris suae: id est, ut more loquar Romano, aviae et proaviae omnes, pronovercae, proneptes, proprivignae, pronurus, prosocrus: quia scilicet et sub agnationis nomine comprehendatur similis cognatio, et sub primo gradu secundus, et sub secundo tertius, ultra quem

1 Aut etiam per personas sanguine aut nuptiali sanguinis commixtione cohaerentes] Philo [de spec. leg. § 5]: ἀδελϕὰ δὲ εἰ ϰαὶ διαίρετα τὰ μέρη γεγόνασιν, ἀλλ᾽ οὖν ἁρμόζονται ϕύσει ϰαὶ συγγενείᾳ μιᾷ. Quanquam enim divisae sunt partes fraternitatis ius retinent, ac cognatione ut naturali vinculo, iunguntur [add. edd. 1642, 1646].

2 Item in sanguinis gradu transversorum primo] Et hucusque propinquis nuptiis abstinebant et Peruani et Mexicani [add. edd. 1642, 1646].

[p. 245]

vix est, ut oriri controversia possit, cum alioqui, si posset, in infinitum eadem futura esset ratio. [5] Has autem leges, et ne fratres sororibus miscerentur, ipsi Adamo censent datas Hebraei simul cum lege de Deo colendo, iure dicendo, non fundendo sanguine, non colendis Diis falsis, non rapienda re aliena: sed ita ut leges coniugales¹ vim suam non exsererent, nisi post multiplicatum iam satis humanum genus, quod ipso initio sine fratrum et sororum nuptiis contingere nequivit. Neque referre putant quod id a Mose suo loco narratum non sit²: quia satis habuit hoc in lege ipsa tacite indicasse, cum gentes extraneas eo nomine damnat. Multa enim talia esse in lege quae non temporis ordine, sed ex occasione dicantur; unde illa inter Hebraeos celebris sententia: in lege non esse prius aut posterius: id est, multa referri ὕστερον πρότερον [6] De connubio fratrum et sororum³ verba haec sunt Michaelis Ephesii ad quintum Nicomachiorum: τὸν ἀδελϕὸν μίγνυσϑαι τῇ ἀδελϕῇ ἐξ ἀρχῆς μὲν ἀδιάϕορον ἦν· νόμου δὲ τεϑέντος μὴ μίγνυσϑαι πολὺ τὸ διάϕορον. Fratrem cum sorore concumbere ab initio res media erat: at lege adversus' tales concubitus posita, iam multum refert observetur lex necne. <Diodorus Siculus⁴ vocat ϰοινὸν ἔϑος τῶν ἀνϑρώπων, communem hominum morem ne fratres sororibus iungantur, a quo more Aegyptios eximit: Dion Prusaeensis barbaros. Seneca⁵ scripserat: Matrimonia Deorum iungimus et ne pie quidem, fratrum scilicet et sororum. Plato de legibus octavo⁶ talia coniugia vocat μηδαμῶς ὅσια, ϰαὶ ϑεομισῆ minime pia, sed Deo invisa. [7] Quae omnia ostendunt veterem famam de lege divina adversus id genus coniugia, unde et vocem nefas de talibus usurpari videmus>⁷. Omnes autem fratres et sorores comprehendi lex ipsa indicat⁸, tam agnatos quam cognatos eius gradus, sive foris, sive domi natos atque educatos comprehendens.

1 [leges illae coniugales, edd. 1625; leges coniugales, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Suo loco narratum non sit] Nam neque lex illa narrata est ex qua Iudas Thamarem comburi voluit [Genes. xxxviii, 24]. Sic Sichemitas Iudith recte occisos ait quod virgini stuprum intulissent, ix, 2. et Ruben patris maledicto feritur ob incestum [add. edd. 1642, 1646].

3 Vide Caiet. in Matthaei cap. 19.

4 Libro i [27] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [In libro deperdito de Superstitione, frgm. 39 ex August. de Civit. Dei vi, 10].

6 [Plato, Leg. viii, 6].

7 [Diodorus - videmus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lex ipsa indicat] Ubi vide Chaldaeum paraphrasten. distinxerunt male Spartiatae, et Athenienses, et quidem diversimode [add. edd. 1642, 1646].

[p. 246]

xiv. [1] Quae manifesta expressio ostendere videtur discrimen quod est inter hos et alios remotioris gradus. Nam ducere amitam agnatam vetitum est. At¹ filiam fratris, qui par est gradus, ducere² vetitum non est: imo eius facti <apud Hebraeos>³ exstant exempla. Nova nobis in fratrum⁴ filias coniugia: at aliis gentibus solennia, nec lege ulla prohibita, inquit Tacitus⁵. <Athenis id licuisse ostendit Isaeus⁶, et Lysiae vita Plutarchus⁷>⁸. Rationem adferunt Hebraei, quia viri iuvenes assidue frequentant domos avorum et aviarum, aut etiam in iis habitant simul cum amitis⁹. ad domos vero fratrum minus frequens ipsis est aditus, nec ibi tantundem habent iuris. Quae si recipimus, ut sane rationi sunt consentanea, fatebimur legem de non ducendis affinibus recti gradus, et sororibus, ex quo multiplicari coeptum est humanum genus esse perpetuam: et hominibus communem, ut quae honestate¹⁰ naturali nitatur, ita ut et irritum fiat si quid factum sit adversus hanc legem ob vitium permanens: at caeteras leges non item, ut quae cautionem magis contineant, quae cautio etiam aliis modis adhiberi potest. [2] <Certe canonibus antiquissimis¹¹ qui Apostolici dicuntur, qui duas sorores alteram post alteram duxisset, aut ἀδελϕιδὴν id est fratris aut sororis filiam, tantum a clero arcetur>¹². Nec difficilis est responsio ad id quod diximus de peccato imputato Cananaeis et finitimis populis. Potest enim locutio universalis restringi ad praecipua eius capitis, ut de concubitu cum masculis, cum bestiis, cum parentibus, cum sororibus, <cum nuptis alienis: in quorum προϕυλαϰὴν et ut Hebraei loquuntur praemunimentum,

1 [vetitum est: quod Hebraeorum interpretatio ad uxorem fratris patris ex matre, et ad uxorem fratris matris, sive ex patre, sive ex matre, id est ad omnes ϑείων uxores porrigit: At, ed. 1625; vetitum est. At, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Filiam fratris ducere] Talem Abrahamo Saram fuisse Iosephus [Antiq. Iud. i, 12, 1] putat. idem post datam legem exempla nobis dat in Herode qui fratris filiam duxerat, et suam filiam fratri Pherorae desponderat. Vide eum Antiquae historiae xii [imo xiv], et xvi. Phineo patruo promissa Andromede; Ovidius metamorphoseon v [1 sqq.]. id postea apud Romanos vetitum permisit Claudius: vetuit Nerva: permisit Heraclius [add. edd. 1642, 1646].

3 [apud Hebraeos, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [patrum, ed. 1625; fratrum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Annal. xii [6].

6 [‘Nihil in hanc rem reperio apud Isaeum. Forte auctor in animo habuit Lysiae Orat. xxxii, 4 sqq.’ Barbeyrac].

7 [Plutarch., Decem orat. vitae 836 B].

8 [Athenis - Plutarchus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [amitis aut materteris, ed. 1625; amitis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [honestati, edd. 1625, 1631, 1632; honestate, edd. 1642, 1646].

11 Can. xix [aliis xviii] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 [Certe - arcetur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 247]

additae sint leges caeterae>¹. Nam de singulis partibus ne intelligatur, argumento esse potest interdictum de non habendis eodem tempore in matrimonio sororibus² duabus: quod in commune datum olim humano generi fuisse Iacobi pietas, qui contra fecit, credere nos non sinit. <Addi potest factum Amrami qui pater Mosis fuit. nam et is ante legis tempora amitam duxit uxorem. sicut materteras apud Graecos³ Diomedes et Iphidamas: Areten fratris filiam Alcinous⁴>⁵. [3] Recte tamen fecerunt Christiani veteres, qui leges non illas tantum in commune datas, sed alias peculiariter Hebraeo populo scriptas sponte sua observarunt: imo et ad gradus quosdam ulteriores protenderunt verecundiae⁶ suae fines, ut hac quoque in virtute non minus quam in caeteris Hebraeos antecederent. Atque id pridem factum magno consensu ex canonibus apparet. Augustinus⁷ de patruelium et consobrinorum coniugiis⁸ inter Christianos loquens: Raro, inquit, per mores fiebat quod fieri per leges licebat, quia id nec divina prohibuit, et nondum prohibuerat lex humana: veruntamen factum etiam licitum propter vicinitatem horrebatur illiciti. Hanc morum verecundiam leges regum ac populorum secutae sunt. sicut Theodosii constitutio⁹ patruelium et consobrinorum coniugia vetuit, laudante id factum ut pietatis plenum Ambrosio¹⁰. [4] Sed sciendum simul est non quod vetitum

1 [cum - caeterae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [non ducendis sororibus, edd. 1625, 1631; non habendis eodem tempore in matrimonio sororibus, edd. 1632, 1642, 1646].

3 Apud Graecos] Et Castori avunculo desponsam Electram ex Euripidis Electra [311] discimus [add. edd. 1642, 1646].

4 Eust. ad. Il. A [xii, 224] et ad Od. H [vii, 63] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Addi - Alcinous, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [verecundie, ed. 1625; verecundiae, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 De civ. Dei l. xv, c. 16.

8 De patruelium coniugiis] Aeschylus Danaidibus [imo Supplicibus, vers. 38 ubi de Danaidibus] vocat λέϰτρα ὦν ϑέμις εἴργει cubilia quae ius prohibet, et ait [ibid. 225] sic μιαίνεσϑαι γένος foedari genus. At Scholiastes addit illegitimas fuisse tales nuptias, quod adhuc viveret virginum pater, quasi iustae futurae fuerint eo mortuo, ex lege τῶν ἐπιϰλήρων. in oratione Sp. Ligustini civis Romani apud Livium [xlii. 34, 3] est: Pater mihi uxorem fratris sui filiam dedit. vide et Plauti Poenulum [1155 sq.] [add. edd. 1642, 1646].

9 Theodosii constitutio] Victor [Epit. xlviii, 10] de eo: tantum pudori tribuens et continentiae ut consobrinarum nuptias vetuerit, tanquam sororum. Meminit et Libanius oratione de Angariis. Exstat Arcadii et Honorii lex eiusdem sensus quae tertia est C. Theodosiano de incestis nuptiis [iii, 12, 3]. Concedi tamen principum indulto solitas nuptias tales ostendit lex Honorii et Theodosii minoris alia eodem codice: titulo, si nuptiae ex rescripto petantur [iii, 10]. Secuti et Gotthi reges. Cassiodorus vii, 46. Hoc prudentes viri sequentes exemplum, longius pudicam observantiam posteris transmiserunt, reservantes principi tantum beneficium consobrinis nuptiali copulatione iungendis. Ubi et formulam habes talis veniae principalis [add. edd. 1642, 1646].

10 Epist. 66.

[p. 248]

est fieri lege humana, si fiat, irritum quoque esse¹, nisi et hoc lex addiderit aut significaverit. Canon Eliberinus lx si quis post obitum uxoris suae sororem eius duxerit² et ipsa fuerit fidelis, per quinquennium eum a communione abstinet: eo ipso ostendens manere vinculum matrimonii. Et ut iam diximus, in canonibus qui Apostolici dicuntur, qui duas sorores duxerit, aut fratris filiam, tantum clericus fieri prohibetur.

xv. [1] Ut³ ad alia pergamus, observandum et hoc⁴ est, concubinatum quendam verum ac ratum esse coniugium, etsi effectibus quibusdam iuris civilis propriis privetur, aut etiam effectus quosdam naturales impedimento legis civilis amittat. Exempli causa, inter servum et ancillam iure Romano contubernium esse dicitur, non matrimonium⁵. attamen ad ipsam coniugii naturam nihil deest in tali consociatione. <quae propterea in antiquis canonibus γάμου nomine appellatur>⁶. Sic inter hominem liberum et ancillam concubinatus dicitur, non matrimonium: quod deinde imitatione quadam ad alias personas disparis qualitatis productum est: ut Athenis inter civem et peregrinam, unde Servius ad illud Virgilii⁷,

Suppositos de matre nothos furata creavit:

nothos interpretatur materno genere ignobiles et obscuros. <Apud Aristophanem Avibus⁸ qui dixerat νόϑος γὰρ εἶ ϰ᾽ οὐ

1 Non quod vetitum est lege humana, si fiat, irritum quoque esse] In Agathensi concilio post commemorata coniugia vetita, et inter eas de relicta fratris additur: Quod ita praesenti tempore prohibemus, ut ea quae hactenus sunt constituta non solvamus. Retulit id Gratianus in quaestionem ii et iii. causae xxxv [can. 8]. Simile quod a Paulo in sententias relatum est lib. ii, tit. xx. [imo xix, 2] sine parentum consensu contractas nuptias iniustas esse, sic tamen ut non dissolvantur, nisi forte haec postrema verba Arrianus addidit. Tertullianus de coniugio cum infideli agens ad uxorem secundo [2], ait dominum magis ratum habere matrimonium non contrahi, quam omnino disiungi. Vide infra §. xvi [add. edd. 1642, 1646].

2 Sororem eius duxerit] Lex Langobardica Lib. ii, cap. viii, 13 [3]: quia canones sic habent de duabus sororibus, sicut de duobus fratribus [add. edd. 1642, 1646].

3 [significaverit: et id si sit, tamen non in alios valiturum quam qui legi ita subiacent, ut ab ea cogi possint nam irritum facere coactionis est species. Ut, ed. 1625; significaverit. Canon - matrimonii. Et in antiquioribus canonibus qui - prohibetur. Ut, ed. 1631; significaverit. Canon - matrimonii. Et ut iam diximus, in canonibus qui - prohibetur. Ut, edd. 1632, 1642, 1646].

4 [observandum et hoc, edd. 1625, 1631; observandum hoc, edd. 1632, 1642, 1646].

5 Non matrimonium] At serviles coniunctiones nuptiae dicebantur in Graecia, Carthagine, in Apulia. Prologus ad Casinam Plauti [68]. Sic et in legibus Langobardorum libro ii, tit. xii, 10. et xiii, 3. et lege Salica Tit. xiv, §. ii, sed sine consensu dominorum non valuisse coniugia talia apud Hebraeos notatur ab ipsis ad Exodum xxi. ubi talium nuptiarum mentio, et apud Graecos Christianos a Basilio in suis canonibus [Ad Amphiloch. can. 42]. Solitam etiam a principe veniam impetrari ducendae mulieris, quae inaequalis esset conditionis, videmus apud Cassiodorum vii, 40 [add. edd. 1642, 1646].

6 [quae - appellatur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Virg., Aen. vii, 283].

8 [Aristoph., Aves 1650-2].

[p. 249]

γνήσιος dictum probat ὤν γε ξένης γὺναιϰὸς: quippe cum ex peregrina natus sis¹. Et apud Aelianum² γνήσιος definitur ὅς ἐξἀμϕοῖν γέγονεν ἀστοῖν, qui utroque parente cive natus sit>³. [2] Atqui sicut⁴ in statu naturae inter tales <quales iam diximus>⁵, coniugium verum esse potuit, si femina esset sub custodia maritali et fidem marito dedisset; sic etiam in statu legis Christianae⁶ verum erit inter servum⁷ et ancillam, aut liberum et servam coniugium; multoque magis inter civem et peregrinam, Senatorem et libertam, si quae iure divino Christiano sunt necessaria accedant, scilicet indissolubilis unius cum una coniunctio, etiamsi effectus quidam legis civilis non sequantur, aut <alioqui sponte secuturi>⁸ lege impediantur. Atque hunc in sensum capienda sunt verba concilii Toletani primi. Caeterum is qui non habet uxorem, et pro uxore concubinam habet⁹, a communione non repellatur: tamen ut unius mulieris, aut uxoris, aut concubinae, ut ei placuerit, sit coniunctione contentus. <cui adde locum in Clementis constitutionibus lib. viii, c. xxxii. Pertinet huc quod Theodosius et Valentinianus¹⁰ concubinatum quendam vocant inaequale coniugium, et quod inde adulterii accusatio nasci dicitur>¹¹.

xvi. [1] Imo etiam si lex humana coniugia inter certas personas contrahi prohibeat, non ideo sequetur irritum fore matrimonium si reipsa contrahatur. Sunt enim diversa, prohibere, et irritum quid facere. nam prohibitio vim suam exserere potest per poenam vel expressam vel arbitrariam:

1 [sis, edd. 1631, 1632; sit, edd. 1642, 1646].

2 [Aelian., Var. Hist. vi, 10].

3 [Apud - sit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [sicut, edd. 1625, 1631; sic, edd. 1632, 1642, 1646].

5 [quales - diximus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 In statu legis Christianae] Vide in Gratiani collectione c. i. de coniugiis servorum [Decretal. iv, 9] [add. edd. 1642, 1646].

7 [servos, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; servum, ed. 1646].

8 [alioqui - secuturi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Pro uxore concubinam habet] De tali concubina Augustinus de Fide et operibus [c. 19]: De concubina quoque, si professa fuerit, nullum se alium cognituram, etiamsi ab illo cui subdita est dimittatur, merito dubitatur, utrum ad percipiendum baptismum non debeat admitti. Item de Bono coniugii libro v [imo cap. 5]: Solet etiam quaeri, cum masculus et femina, nec ille maritus, nec illa uxor alterius, sibimet non filiorum procreandorum, sed propter incontinentiam solius concubitus causa copulantur, ea fide media, ut nec ille cum altera, nec illa cum altero id faciat, utrum nuptiae sint vocandae. Et potest quidem fortasse non absurde hoc appellari connubium, si usque ad mortem alicuius eorum id inter eos placuerit, et prolis generationem, quamvis non ea causa coniucti sint, non tamen vitaverint, ut vel nolint sibi nasci filios, vel etiam opere aliquo malo agant, ne nascantur. Itaque in capitulari Francico vii, c. 255 dicitur: Qui uxorem habet, eodem tempore concubinam habere non potest, ne ab uxore eum dilectio separet [superet edd. 1642, 1646] concubinae [add. edd. 1642, 1646].

10 L. Si quis naturalem C. de naturalibu [l. 3. c. v, 27]. L. Si uxor. D. ad l. Iuliam de adulteriis [l. 14 D. xlviii, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [cui - dicitur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 250]

et hoc genus leges imperfectas vocat Ulpianus¹ quae fieri quid vetant, sed factum non rescindunt². qualis erat lex Cincia quae supra certum modum donare vetabat, donatum non rescindebat. [2] Scimus apud Romanos postea Theodosii lege³ inductum, ut si quid lex prohibuerit tantum, non etiam specialiter dixerit inutile esse debere quod contra factum est, id ipsum tamen cassum, inutile ac pro infecto sit, nimirum si in iudicium res deveniat. sed haec extensio non fit ex vi solius prohibitionis, sed ex vi novae legis, quam alii populi sequi necesse non habent. Saepe enim indecentia est maior in actu, quam in effectibus: saepe etiam incommoda quae rescissionem sequuntur maiora quam ipsa indecentia⁴, aut incommodum actus ipsius.

xvii. Consociationes praeter hanc maxime naturalem sunt et aliae tum privatae tum publicae: et hae quidem aut in populum aut ex populis. Habent autem omnes hoc commune, quod in iis rebus ob quas consociatio quaeque instituta est, universitas, et eius pars maior nomine universitatis obligant singulos qui sunt in societate. Omnino⁵ enim ea credenda est fuisse voluntas in societatem coeuntium, ut ratio aliqua esset expediendi negotia: est autem manifeste iniquum, ut pars maior sequatur minorem: quare naturraliter, seclusis pactis ac legibus⁶ quae formam tractandis negotiis imponunt, pars maior ius habet integri. <Thucydides⁷ ϰύριον εἶναι ὅ,τι ἂν τὸ πλῆϑος ψηϕίσηται>⁸. Appianus⁹: ἔστι δἔν τε χειροτονίαις ϰαὶ δίϰαις ἀεὶ τὸ πλέον διϰαίοτερον: tam in comitiis quam

1 Instit. tit. 1 [1].

2 Quae fieri quid vetant, sed factum non rescindunt] Livius libro x [9, 5]: Valeria lex, cum eum qui provocasset virgis caedi, securique necari vetuisset, si quis adversus ea fecisset, nihil ultra quam improbe factum adiecit, id (qui tum pudor hominum erat) visum credo vinculum satis validum legis. nunc vix servo ita minetur quisquam. Lex Furia testamentaria plusquam mille assium legatum mortisve causa prohibebat capere, praeter exceptas personas, et adversus eum qui plus ceperit, quadrupli poenam constituebat, memorante Ulpiano [1, 2]. Macrobius circa finem eorum quae scripsit ad somnium Scipionis [ii, 17, 13]: Inter leges illa imperfecta dicitur, in qua nulla deviantibus poena sancitur. vide supra hoc capite §. xiv, in fine [add. edd. 1642, 1646]. Sic divus Marcus rescripsit: Eum heredem, qui prohibet funerari ab eo quem testator elegit, non recte facere: poenam tamen in eum statutam non esse [l. 14 § 14 D. xi, 7]. [Sic divus - non esse, add. ed. 1646].

3 L. Non dubium. C. de legibus [l. 5 c. 1, 14].

4 Saepe etiam incommoda quae rescissionem sequuntur, maiora quam ipsa indecentia] Ideo rex Alcinous Medeam reddi volebat patri si deflorata nondum esset. meminit Apollonius Argonautis [iv, 1106 sq.], et eius Scholiastes [in praef. ad Lib. iv], et in bibliotheca Appollodorus [i, 9, 25] [add. edd. 1642, 1646].

5 Vict. de potestate civili, n. 14.

6 Seclusis pactis ac legibus] Ut quae volunt duas partes concordare, ut c. 6 de Electione [Decretal. i, 6] [add. edd. 1642, 1646].

7 Lib. v [30] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Thucydides - ψηϕίσηται, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Appian., Bell. civ. iii, 52].

[p. 251]

in iudiciis vincit pars maior. Dionysius Halicarnassensis¹ similiter: ὅ,τι ἂν δόξῃ τοῖς πλείοσι τοῦτο νιϰᾶν. quod pluribus visum id valere². Et alibi³: ὅ,τι δ᾽ἂν οἱ πλείους ψῆϕοι ϰαϑαιρῶσι τοῦτο ποιεῖν. Item⁴: ὅ,τι ἂν αἱ πλείους γνῶμαι ϰαϑαιρῶσι τοῦτο εἶναι ϰύριο ν. Aristoteles⁵: ϰύριον τὸ τοῖς πλείοσι δόξαν. <Curtius libro X⁶. Eo quod maior pars decreverit, stetur. Prudentius⁷:

in paucis iam deficiente caterva

Nec persona sita est patriae, nec curia constat.

Deinde⁸:

Infirma minoris⁹

Vox cedat numeri parvaque in parte quiescat.

Apud Xenophontem hoc dicitur ἐϰ τῆς νιϰώσης πράττειν πάντα, omnia agere secundum eam sententiam quae vincit>¹⁰.

xviii. Quod si pares sint sententiae, nihil agetur: quia ad mutationem non satis momenti est: qua de causa ubi pares sunt sententiae, reus absolutus intelligitur¹¹. quod ius Minervae calculum Graeci vocant ex fabula de Oreste: quae res apud Aeschylum Furiis, et apud Euripidem Oreste et Electra¹² tragoediis tractatur: Sic et¹³ possessor rem tenet: quae ratio non male observata est a scriptore problematum quae Aristoteli asscribuntur, sectione xxix. In Senecae controversia quadam¹⁴ est: Alter iudex damnat, alter absolvit: inter dispares sententias mitior vincat¹⁵. <Nam sic et in dialecticis collectionibus illatio eam partem sequitur quae minus onerat>¹⁶.

1 [Dion. Hal. ii, 14].

2 Quod pluribus visum id valere] Hunc sensum dant Chaldaeus Paraphrastes et Rabbini ad illud in Exodo xxiii, 3. Adiunge L. duo. et L. Pomponius. D. de re iudicata [l. 39 et 36 D. xlii, 1]; et quae infra lib. iii, cap. xxx, §. 24 [imo xx § iv]. et quae paria cum Prudentio habet Ambrosius contra Symmachum [add. edd. 1642, 1646].

3 Lib. vii [36 Dion. Halic.].

4 [Ibid. vii, 39].

5 Polit. iv, 8. vi, 2 [Polit. vi. c. 2, ed. 1625].

6 [Curt. x, 6, 15].

7 [Prudent., Contra Symmachum i, 598 sq.].

8 [Ibid. 606 sq.].

9 [Infirma minoris, add. edd. 1642, 1646].

10 [Curtius - vincit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Reus absolutus intelligitur] L. inter pares, D. de re iudicata [l. 38 D. xlii, 1]. Vide Iulianum de Eusebia [Orat. iii p. 115] [add. edd. 1642, 1646].

12 Oreste et Electra] Etiam Iphigenea in Tauris [1470]. in Electra [1268, 9] sic ait:

Καἰ τοῖσι λοιποῖς ὅδε νόμος τεϑήσεται,
Νιϰᾷν ἴσοις ψήϕοισι τὸν ϕεύγοντ᾽ ἀεί:
Idemque cunctis iuris esto in posterum,
Certante numero iudicum ut vincat reus [add. edd. 1642, 1646].

13 [Sic et, edd. 1642, 1646; et, edd. 1625, 1631, 1632].

14 [Seneca, Controv. 1, 5, 3].

15 Mitior vincat] Seneca in controversiis [1, 5, 3]: Non est invidiosa potestas, quae misericordia vincit. Imo apud Hebraeos una sententia damnantium vincens pro nulla habebatur, ita Chaldaeus ad dictum locum Exodi xxiii [3]. et Moses de Kotzi praeceptorum iubentium xcviii. et vetantium cxcv [add. edd. 1642, 1646].

16 [Nam - onerat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 252]

xix. Sed hic quaestio oriri solet de coniungendis aut dividendis sententiis: qua de re ex mero iure naturali, id est, si pactio aut lex aliud non praecipiat, distinguendum videtur inter sententias quae totis rebus differunt, et inter eas quarum altera partem alterius continet, ut hae coniungendae sint in eo quo conveniunt¹, illae non item. Sic qui in viginti damnant, et qui in decem, coniungentur in illo decem adversus sententiam absolventem. At qui morte reum puniunt, et qui relegant, non coniungentur, quia diversa haec sunt, et in morte non est relegatio. Sed nec absolventes cum relegantibus coniungentur, quia etsi non interficiendum reum consentiunt, id tamen non est illud ipsum quod dicit sententia, sed per consequentiam inde elicitur: at qui relegat non absolvit. Quare recte Plinius², cum tale quid in Senatu evenisset, tantam dixit sententiarum esse diversitatem, ut non possent esse nisi singulae; et parvulum referre an idem displiceret, quibus non idem placuisset. Et Polybius³⁴ notat a Postumio praetore fraudem factam in rogandis sententiis, cum eos qui captivos Graecos damnandos, et qui ad tempus retinendos censebant, contra absolventes coniungeret. <Exstat huius generis quaestio apud Gellium libro ix.⁵ et apud Curium Fortunatianum in loco de quantitatum comparatione: et apud Quintilianum patrem controversia ccclxv. ubi haec verba sunt. Iam aperte una plures facis. iam turbam istam, quae universa noceret dividendo extinguis. Duo exsilium, duo ignominiam pronuntiant. Vis ego illos iungam, qui seipsos dividunt?>⁶

xx. Addendum et hoc; siqui absentia, aut aliter impediti

1 Coniungendae sint in eo in quo conveniunt] Ideo Senatores dividere sententiam plura simul complectentem iubebantur, teste Asconio in Milonianam [c. 6]. Cicero Epistolarum ad familiares l. 2 [i, 2, 1]: Itaque cum sententia prima Bibuli pronuntiata esset ut tres legati regem reducerent, secunda Hortensii, ut tu sine exercitu reduceres, tertia Volcatii ut Pompeius reduceret, postulatum est ut Bibulo sententia divideretur. quatenus de religione dicebat, cuique rei iam obsisti non poterat, Bibulo assensum est: de tribus legatis frequentes ierunt in alia omnia. Seneca epistola xxi [§ 9]: Quod fieri in senatu solet, faciendum ego in philosophia quoque existimo. cum censuit aliquis, quod ex parte mihi placeat, iubeo illum dividere sententiam et sequor. Idem de vita Beata c. 3: Est et mihi censendi ius. itaque aliquem sequar, aliquem iubebo sententiam dividere. meminit eius moris et Plinius lib. viii, epist. 14 [add. edd. 1642, 1646].

2 Lib. viii epist. ad Aristonem [viii, 14, 24].

3 Excerpt. leg.

4 Polybius] Vide ad eum locum [scil. Excerpt. leg.] Fulvii notas [p. 204 et in Notis p. 94 in edit. Fulvii Ursini; p. 354 vero in edit. de Boor] [add. edd. 1642, 1646].

5 [Gell. ix, 15].

6 [Exstat - dividunt?, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 253]

iure suo uti non possunt, eorum ius interim accrescere praesentibus: quod Seneca¹ in Controversia quadam² exsequitur: Puta te servum esse communem: huic domino servies qui praesens est³.

xxi. Naturalis autem ordo⁴ inter socios hic est, prout quisque in societatem venit⁵. Sic inter fratres is servatur ordo, ut qui primus natus est reliquos praecedat, atque ita deinceps, reiectis aliis omnibus qualitatibus. ἴσοι γὰρ, inquit Aristoteles⁶, πλὴν ἐϕ᾽ ὅσον ταῖς ἡλιϰίαις διαλλάττουσι, pares enim sunt fratres, nisi quatenus aetas eos distinguit. Theodosius et Valens in constitutione de ordine inter Consules servando⁷: Quis enim in uno eodemque genere dignitatis prior esse debuerat, nisi qui prior meruit dignitatem?⁸ Atque hic mos antiquitus in Christianorum quoque regum ac populorum societate obtinuit, ut qui primi Christianismum professi sunt, in conciliis⁹ ad rem Christianam pertinentibus praecedant caeteros.

xxii. Illud tamen addendum est; quoties societas fundamentum habet in re quam non aequaliter omnes participant, ut si in hereditate aut fundo alius dimidiam partem habeat, alius tertiam, alius quartam, tunc non tantum ordinem sumendum ex modo participationis, sed et sententias ad eum modum, id est mensoria, ut loquuntur, proportione aestimandas. quod sicut naturali aequitati convenit, ita

1 Libro iii.

2 Seneca in controversia quadam] contr. xix [imo vii, 4, 4] [add. edd. 1642, 1646].

3 Qui praesens est] Ita ut et ad unum recidere possit nomen universitatis. L. sicut, D. quod cuiusque universitatis nomine [l. 7 D. iii, 4]. ubi Wesembecium vide. Adde L. Rescriptum, D. de pactis [l. 10 D. ii, 14], Zas. in paratit. D. de pactis. Bart. in L. 1, n. 3. de Albo scribendo [l. 1 D. l, 3]. Boer. decis. i, num. 4. Antonium Fabrum Codice Sabaudico. lib. i, tit. ii, definit. 40. Reinking. lib. i, classe v, c. 8. Saepe tamen et hic, ut in illa regula de maiore parte, leges exceptionem dant, puta ut duae partes adesse debeant. L. Nulli, D. dicto titulo, quod cuiusque univ. nomine [l. 3 D. iii, 4]. L. Nominationum, C. de decurionibus [l. 45 C. x, 32]: ut absentes praesentibus vices suas mandare aut suffragium per procuratorem dare possint. c. si quis iusto de Electione in vi [c. 46 i, 6 in vi^o] [add. edd. 1642, 1646].

4 Naturalis ordo] De praecedentiis vide, si lubet, M. Antonium Nattam cons. iɔc, n. 22. et cons. iɔc lxxviii, num. 31. Mart. Wacher consiliis caesareis in controversia Saxonica [add. edd. 1642, 1646].

5 D. de Albo scribendo [l. 1 D. l, 3].

6 [Aristot., Eth. Nic. viii, 12].

7 L. i. C. de Cons. l. xii, [l. 1 C. xii, 3].

8 Nisi qui prior meruit dignitatem] Adde L. omnes, C. ut dignitatum ordo servetur [l. 2 C. xii, 8]. L. semper D. de iure immunitatis [l. 6 D. l, 6]. L. ult. C. de tyronibus [l. 3 C. xii, 43] [add. edd. 1642, 1646].

9 In conciliis] Ioh. Fice. cons. Latino lxxvii, n. 16. Afflictus decis. Neap. 1, n. 8. Bart. in L. 1. D. de Albo scribendo [l. 1 D. l, 3]. Innoc. in c. Tua de Maioritate et obedientia [c. 7 Decretal. i, 33]. Ant. Tessaurus i quaest. for. xlviii, n. 5. Tiberius Decianus responso xix, n. 183, et seq. Innocentius Butr. Felin. in c. statuimus D. tit. de Maioritate [c. 15 Decret. i, 33]. Bal. in Decernimus, in 2 notabili, c. de Sacrosanctis Ecclesiis [l. 16 C. i, 2]. Sed praecipue vide Aeneam Silvium in concilii Basileensis historia [add. edd. 1642, 1646].

[p. 254]

Romanis quoque legibus¹ probatum est. <Ita narrat Strabo² cum Libyca et tres vicinae urbes in unum quasi corpus coiissent, convenisse, ut aliarum singula essent suffragia, Libycae bina, eo quod in commune haec multo plus caeteris conferret. Idem³ in Lycia viginti et tres ait fuisse urbes quarum aliae terna, aliae bina⁴, aliae singula ferrent suffragia et ad eundem modum onera tolerarent. Sed recte notat Aristoteles⁵ id ita demum aequum fore εἰ ϰτημάτων χάριν ἐϰοινώνησαν, si possessionum causa inita est societas>⁶.

xxiii. Consociatio qua multi patres familiarum in unum populum ac civitatem coeunt maximum dat ius corpori in partes: quia haec perfectissima est societas: neque ulla est actio hominis externa, quae non ad hanc societatem, aut per se spectet, aut ex circumstantiis spectare possit. Et hoc est quod ab Aristotele⁷ est proditum: τοὺς νόμους ἀπαγορεύειν περὶ ἁπάντων, leges de omnis generis rebus praecipere.

xxiv. [1] Solet hic illlud quaeri, an civibus de civitate abscedere liceat⁸ venia non impetrata. Scimus populos esse ubi id non liceat, ut apud Moschos: nec negamus talibus pactis iniri posse societatem civilem, et mores vim pacti accipere. Romanis legibus⁹, saltem posterioribus, domicilium quidem transferre licebat: sed non eo minus qui transtulerat municipii sui muneribus obligatur. Verum in quos id constitutum erat, ii manebant intra fines imperii Romani: atque ea ipsa constitutio specialem spectabat utilitatem tributariae praestationis. [2] At nos quid naturaliter, si nihil aliud convenerit, obtinere debeat quaerimus: nec de parte aliqua, sed de tota civitate sive unius summi imperii complexu. Et sane gregatim discedi non posse¹⁰

1 L. Maiorem partem. D. de pactis [l. 8 D. ii, 14]. L. Si plures. D. Depositi [l. 14 D. xvi, 3] L. Cum bona, D. de rebus auct. iud. possid. [l. 16 D. xlii, 5].

2 Lib. xiii [4, 17] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Lib. xiv [3, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Aliae terna, aliae bina] Sic in Smalcaldico federe Saxo duo habebat suffragia [add. edd. 1642, 1646].

5 Pol. iii. ix [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Ita - societas, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Moral. v, 3.

8 An civibus de civitate abscedere liceat] Vide hac de re federa Helvetica apud Simlerum (pag. 203 ed. a. 1627) et alios. Servius in excerptis Fuldensibus ii Aeneidos [156]: Consuetudo antiqua fuerat, ut qui in familiam vel gentem transiret, prius se abdicaret ab ea in qua fuerat, et sic ab alia reciperetur. Exempla fidei regibus renuntiatae vide aliqua apud Marianam, ac postremum illustre libro xxviii, c. 13 [add. edd. 1642, 1646].

9 L. Filii. D. ad Municipalem [l. 22 D. l, 1].

10 Gregatim discedi non posse] Zonaras [xiv, 5, 25] de Lazo rege agens qui a Persis ad Romanos defecerat: τοῦτο αἴτιον μάχης ῥωμαίοις ϰαὶ πέρσαις έγέ νετο, ὡςτοῦ βασιλέως ῥωμαίων τοὺς αὐτοῖς ὑπείϰοντας σϕετεριζομένου: Id belli initium Romanis ac Persis fuit, quod Romanus princeps ad se avocaret Persis subditos [add. edd. 1642, 1646].

[p. 255]

satis expeditum est ex necessitate finis, quae ius facit in moralibus. nam id si liceat, iam civilis societas subsistere non possit. De singulorum discessione alia res videtur, sicut aliud est ex flumine aquam haurire, aliud rivum diducere. De sua cuique civitate statuendi facultas libera est, ait Tryphoninus¹. Cicero pro Balbo² laudat ius illud, ne quis in civitate maneat invitus, et fundamentum vocat libertatis, sui quemque iuris et retinendi et dimittendi esse dominum. Tamen hic quoque servanda est regula naturalis aequitatis, quam Romani in privatis societatibus dirimendis secuti sunt, ut id non liceat si societatis intersit. Semper enim, ut recte inquit Proculus³, non id quod privatim interest unius ex sociis servari solet, sed quod societati expedit. Intererit autem societatis⁴ civilis non abire civem si magnum contractum sit aes alienum, nisi paratus sit civis in praesens partem suam exsolvere: item si fiducia multitudinis bellum sit susceptum, praesertim si obsidio immineat, nisi paratus sit civis ille alium aeque idoneum substituere qui rempublicam defendat. [3] Extra hos casus credibile est ad liberam civium discessionem consentire populos, quia non minus ex ea libertate commodi sentire aliunde possunt.

xxv. Sic in exules nullum ius civitati⁵. Heraclidae Argis eiecti ab Eurystheo, per tutorem suum Iolaum, sic loquuntur apud Euripidem⁶:

Quo iure iam nos ad Mycenaeos trahat,
Eadem agentes urbe quos urbe expulit?
Nunc ergo cives non sumus.

<Alcibiadis filius in Isocratea oratione⁷ agens de temporibus eiecti patris, ὅτ᾽ οὐδὲν αὐτῳ τῆς πόλεως προσῆϰεν, cum nihil ad illum civitas nostra pertineret⁸>⁹. Iam vero plurium populorum, sive per se, sive per capita sua consociatio fedus est, de

1 L. in bello. D. de capt. et postl. [l. 12 § 9 D. xlix, 15].

2 [Cic., pro Balbo 13, 31].

3 L. actione. §. Labeo. D. Pro socio [l. 65 § 5 D. xvii, 2].

4 Intererit autem societatis] Bembus libro vii [add. edd. 1642, 1646].

5 In exsules nullum ius civitati] Vide infra libro iii, tit. xx. §. xli [add. edd. 1642, 1646].

6 [Eurip., Heraclid. 187-9],

7 [Isocr., de Bigis 5].

8 Cum nihil ad illum civitas nostra pertineret] Nicetas Isaaci Angeli rebus libro 1 [9]: μὴ ϰαινόν εἰ διϕῴη τις τὸν ἀντίπαλον ϰαὶ ϰολαϰεύσει ὡς ϕίλιον τὸν οἰϰεῖον εὑρίσϰων πολέμιον. Non mirum si quis hostem ambiat eique blandiatur, qui suos sibi hostes senserit [add. edd. 1642, 1646].

9 [Alcibiadis - pertineret, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 256]

cuius natura et effectu locus agendi erit ubi ad obligationem ex pacto erit deventum.

xxvi. Subiectio ex consensu, aut privata est, aut publica. Subiectio privata ex consensu esse potest multiplex, sicut multiplicia sunt regiminum genera. Nobilissima species est arrogatio, qua quis se ita dat in familiam alterius, ut ei subsit ad eum modum quo filius qui maturae est aetatis subest patri. Pater autem filium suum eo modo dare alteri non potest, ut ius paternum plene in eum transeat, et ipse paterno officio exsolvatur. id enim natura non sinit: sed potest filium alteri commendare, et alendum dare quasi substituendo.

xxvii. [1] Subiectionis species ignobilissima est, qua quis se dat in servitutem perfectam, ut illi apud Germanos qui novissimo aleae iactu de libertate contendebant: Victus voluntariam servitutem adit, ait Tacitus¹. <Etiam apud Graecos ut narrat Dion Prusaeensis oratione xv². μύριοι δήπου ἀποδίδονται ἑαυτοὺς ἐλεύϑεροι ὄντες, ὥστε δουλεύειν ϰατὰ συγγραϕήν· innumeri cum liberi sint se in servitutem dant, ut ex contractus formula serviant³>⁴. [2] Est autem servitus perfecta quae perpetuas operas debet, pro alimentis, et aliis quae vitae necessitas exigit: quae res si ita accipiatur in terminis naturalibus, nihil habet in se nimiae acerbitatis⁵. nam perpetua ista obligatio compensatur perpetua illa alimentorum certitudine, quam saepe non habent qui diurnas operas locant, unde accidit saepe quod dixit Eubulus⁶:

ἐϑέλει δ᾽ ἄνευ μισϑοῦ παρ᾽ αὐτοῖς ϰαταμένειν ἐπὶ σιτίοις,
Manere apud illos voluit, mercedis carens, Victu contentus.

Idem Comicus alibi⁷:

πολλοὶ ϕυγόντες δεσπότας, ἐλεύϑεροι
ὄντες, πάλιν ζητοῦσι τὴν αὐτὴν ϕάτνην.
Qui se fugitivi gesserunt pro liberis,
Multi recurrunt pristina ad praesepia⁸.

1 De moribus Germ. [24].

2 [Dio Chrysost., Orat. xv p. 241].

3 Ex contractus formula serviant] Aegyptiis id olim vetitum. Athenis permissum ad Solonis tempora. is constituit ἐπὶ σώμασι μὴ δανείζεσϑαι, corpus pro credito ne obligaretur. Plutarchus Solone [86 D]. idem lex Petilia Romae constituit [add. 1642, 1646].

4 [Etiam - serviant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Nihil habet in se nimiae acerbitatis] Vide ea de re egregiam Busbequii dissertationem epistola exoticarum tertia [add. edd. 1642, 1646].

6 [Athenaeus, Deipnos. vi, 50]

7 [Stobaeus 62, 32].

8 Pristina ad praesepia] Apud Plautum quidam [Casina 293]:

Liber si sim, meo periclo vivam, nunc vivo tuo.

Melissus Spoletinus Grammaticus manumitti noluit [add. edd. 1642, 1646].

[p. 257]

Sic in historiis notabat Posidonius Stoicus¹, multos olim fuisse qui suae imbecillitatis conscii sponte se aliis in servitutem darent: ὅπως παρ᾽ ἐϰείνων τυγχάνοντες τῆς εἰς ἀναγϰαῖα ἐπιμελείας, αὐτοὶ πάλιν ἀποδιδῶσιν ἐϰείνοις δι᾽ αὐτῶν ἅπερ ἂν ὦστιν ὑπηρετεῖν δυνατοὶ: Ut domini quidem ipsis providerent de necessariis, ipsi vero operam vicissim quam possent praestarent. Exemplum addunt alii² in Mariandynis qui eandem ob causam servos se fecerint Heracleotarum.

xxviii. Ius autem vitae ac necis (de plena et interna iustitia loquor) domini in servos non habent: nec quisquam homo hominem iure potest interficere, nisi is capital commiserit. Sed quorundam populorum legibus dominus quacunque de causa servum interfecerit impune fert, ut ubique reges qui liberrimam habent potestatem. Hac comparatione ante nos usus est Seneca³: Si servo quominus in nomen meriti perveniat, necessitas obest et patiendi ultima timor, idem istud obstabit, et ei qui regem habet, et ei qui ducem, quoniam quanquam sub dispari titulo paria in illos licent. Cum tamen haud dubie servus a domino iniuriam possit accipere, ut recte affirmat idem Seneca⁴. sed agendi impunitas improprie ius dicitur. Quale ius et Solon parentibus in liberos concesserat, et veteres Romanorum leges⁵. Sopater: ἐξῆν πατρὶ ὄντι τοὺς παῖδας ἀνελεῖν· ἔξεστιν ἐὰν ἁμάρτῃ τι, ϰαὶ ὅτι ὁ νόμος τοῦτο εἰδὼς ὡς εἰλιϰριν ὴς γένοιτ᾽ ἂν διϰαστὴς ὁ πατὴρ τοῦτο προέταξεν: Licuit ipsi cum pater⁶ esset filios interficere: nempe si quid peccatum esset. nam lex id ipsi permisit, ideo quia credidit integrum iudicem fore⁷. <Idem ius obtinere παρὰ πολλοῖς ϰαὶ σϕόδρα εὐνομουμένοις apud multos populos legum gloria florentes ait Dion oratione xv⁸>⁹.

xxix. [1] De his qui ex servis nascuntur difficilior inspectio est. Romano iure et iure gentium circa captivos, ut dicemus alibi¹⁰, ut in bestiis, ita in servilis conditionis hominibus partus matrem sequitur. quod tamen iuri naturali non satis congruit, ubi pater aliqua ratione sufficiente cognosci

1 [Athenaeus vi, 84].

2 [Ibidem].

3 Lib. iii, de Benef. c. 18].

4 Lib. iii, de Benef. c. 22.

5 Sextus Empiricus Pyrrhonic. iii [211].

6 [pater cum, ed. 1625].

7 [Sopater - fore, add. in Addendis ed. 1625, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Dio Chrysost., Orat. xv p. 240].

9 [Idem - xv, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 [L. iii c. vii § ii].

[p. 258]

potest. nam cum in mutis animantibus patres non minus quam matres foetuum curam gerant¹, hoc ipso ostenditur foetum utriusque esse communem. Sic ergo si lex civilis hac de re tacuisset, partus non minus patrem sequeretur quam matrem². Ponamus ergo, quo minor sit difficultas, utrumque parentem servitutem servire; et videamus an naturaliter partus servilis futurus sit conditionis. Certe si alia nulla fuerit ratio educandi partum, potuerunt parentes prolem sibi nascituram in servitutem secum addicere; quippe cum tali ex causa etiam in libertate natos vendere parentibus liceat. [2] Sed cum hoc ius naturaliter ortum ducat ex ipsa necessitate, extra eam non est ius parentibus prolem suam cuiquam addicere³. quare ius dominorum in prolem servilem hoc casu nascetur ex ipsa alimentorum et eorum quae vitae necessaria sunt praebitione⁴: ac proinde cum diu alendi fuerint e servis nati, antequam opera eorum domino utilis esse possit, et sequentes operae sui temporis alimentis respondeant; effugere ita natis servitutem non licebit, nisi pro alimentis quantum satis est reddant. Certe si immanis sit domini saevitia, servos illos etiam qui ipsi se in servitutem dederunt, fuga consulere sibi posse⁵ probabilis sententia est. Nam quod Apostoli⁶

1 Patres non minus quam matres foetuum curam gerant] Vide infra cap. viii, §. 18. Plinius [Nat. Hist.] x, 34 de columbis: Amor utrique sobolis aequalis [add. edd. 1642, 1646].

2 Partus non minus patrem sequeretur quam matrem] Seneca de Beneficiis vii, 12: quomodo patri matrique communes liberi sunt? Lex Visigotthica libro x, tit. i, 17. Si enim filius ab utroque parente gignitur et creatur, cur idem ad conditionem tantum pertineat genitricis, qui sine patre nullatenus potuit procreari? deinde: Hac rationabiliter naturae lege compellimur, agnationem ancillae quae servo alieno iuncta pepererit, inter utrosque dominos aequaliter dividendam. Slavi et Slavae proles patrem sequebatur; Speculum Saxonicum iii, 73. idem moris in nonnullis Italiae locis. c. licet de coniugio servorum [c. 3 Decretal. iv, 9]. Apud Langobardos et Saxones sequitur partus partem deteriorem, Spec. Sax. i, 16. idem apud Wisigotthos in Hispania Isidori tempore obtinuisse discas ex c. ult. causa xxxii, quaest. iv. Natus ex servo et ingenua eadem Wisigotthorum lege fit servus iii, tit. ii, 3. iv, tit. v, 7. ix, tit. i, 16. Ex servo et ancilla nati inter dominos dividuntur. Si unus sit filius habet eum servi dominus, ancillae domino pretii dimidium persolvens [x, i, 17]. in originariis patris originarii dominus duas fert partes, feminae originariae dominus unam ex Edicto Theodorici apud Cassiodorum c. 67. in Anglia Francus quis est aut villanus ex patre: idemque in aliis conditionum discriminibus observatur. Litleton de Villanagio et liber de Laudibus legum Angliae. Has leges a civili Romana discrepantes iuri naturae non pugnare agnoscit Thomas Aquinas [Suppl. qu. 52, art. 4 in concl.]. quid ni, cum et Mensia lege apud Romanos alterutro parente peregrino natus peregrinus censeretur? ut nos docet Ulpianus in Institutionibus titulo de his qui in potestate [v, 8] [add. edd. 1642, 1646].

3 Extra eam non est ius parentibus prolem suam cuiquam addicere] Ita et Carolus Calvus statuit cap. xxxiv, Edicti Pistis [Mon. Germ. Hist., Legum sectio ii, tom. ii p. 325 sq.] [add. edd. 1642, 1646].

4 Ex ipsa alimentorum et eorum quae vitae necessaria sunt praebitione] Vide Leonem Afrum lib. vi de Barca [p. 599 ed. 1632] [add. edd. 1642, 1646].

5 Less. lib. v [imo ii] c. 5, dub. 5.

6 i Cor. vii, 21. Gal. [imo Eph.] vi, 5. Coloss. iii, 22. Tit. ii, 9. i Petr. ii, 16.

[p. 259]

et antiqui canones¹ servis edicunt ne se dominis subtrahant², generale est, et eorum errori oppositum qui omnem subiectionem, tam privatam quam publicam reiiciebant, ut pugnantem cum Christiana libertate.

xxx. Praeter perfectam servitutem de qua iam egimus, sunt et imperfectae, ut quae aut in diem sint, aut sub conditione, aut ad res certas. Talis est libertorum, statu liberorum, nexorum, addictorum, asscriptorum glebae, septem annorum servitus apud Hebraeos, et altera ad Iubilaeum usque³: Penestarum apud Thessalos; eorum quos manus mortuas vocant, ac postremo mercenariorum⁴: quae discrimina aut a legibus aut a pactionibus pendent. Imperfecta servitus naturaliter etiam esse videtur eius qui altero parente liberae, altero servilis conditionis sit natus, ob eam quam supra diximus causam.

xxxi. Publica subiectio est qua se populus homini alicui, aut pluribus hominibus, aut etiam populo alteri in ditionem dat. Formulam talis subiectionis in exemplo Capuae supra⁵ adduximus. Similis est illa populi Collatini⁶. Deditisne vos populum Collatinum, urbem, agros, aquam, terminos, delubra, utensilia, divina humanaque omnia in meam populique Romani ditionem? Dedimus. Et ego recipio. Quo alludens Plautus Amphitruone⁷ ait:

Deduntque se, divina humanaque omnia⁸, urbem, et liberos
In ditionem atque in arbitratum cuncti Thebano poplo.

<Persae hoc vocabant aquam et terram dedere>⁹. Sed haec perfecta subiectio est: sunt et aliae minus perfectae, aut habendi modo, aut quoad imperandi plenitudinem, quarum gradus peti possunt ex his quae supra¹⁰ a nobis dissertata sunt.

xxxii. Ex delicto subiectio etiam non accedente consensu

1 c. si quis servum, 17, q. 4 [can. 37 Caus. xvii qu. 4].

2 Ne se dominis subtrahant] Vide infra lib. iii, c. vii, § 6 [add. edd. 1642, 1646].

3 [annorum quinquaginta, ed. 1625; ad Iubilaeum usque, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Mercenariorum] Inter quos ii [qui] in Anglia apprentisii dicuntur durante disciplinae suae tempore proxime ad servilem conditionem accedunt [add. edd. 1642, 1646].

5 [Lib. i c. iii § viii].

6 [Liv. i, 38, 2].

7 [Plaut., Amphitr. 258-9].

8 Deduntque se divina humanaque omnia] Id Persae vocabant terram et aquam dedere [add. edd. 1642, 1646].

9 [Persae - dedere, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Lib. i, c. 3.

[p. 260]

nascitur, quoties qui meruit libertatem amittere¹, ab eo cui poenae exigendae ius est in potestatem vi redigitur. Cui autem ius sit poenae exigendae videbimus infra². Possunt autem hunc in modum subiici non singuli tantum privata subiectione: ut Romae qui ad dilectum non respondebant³, et incensi⁴: postea et feminae, quae se servo alieno iunxissent: sed et populi publica ex publico delicto. Hoc interest quod populi servitus per se perpetua est, quia successio partium non impedit quo minus unus sit populus. At singulorum servitus poenalis personas non egreditur; quia noxa caput sequitur. Utraque autem servitus tam privata quam publica poenalis esse potest, aut perfecta aut imperfecta pro modo meriti et inflictae poenae. De servitute vero tam privata quam publica quae ex iure gentium oritur voluntario, infra⁵ dicendi erit locus ubi ad effectus belli erit ventum.

1 Quoties qui meruit libertatem amittere] Ut socii illi Ulyssis Aegyptios praedati, de quibus Homerus Odysseae ξ [xiv, 271 sq.]:

ἔνϑ᾽ ἡμέων πολλοὺς μὲν ἀπἐϰτανον ὀξέϊ χαλϰῷ:
τοὺς δ᾽ ἄγαγον ζωοὺς σϕίσιν ἐργάζεσϑαι ἀνάγϰῃ.
Partem igitur nostrum sicelicibus obtruncarunt:
Partem etiam vivos ad opus traxere coactum.

Sic Apollinem Iupiter cum in Tartarum deiicere vellet, exoratus a Latona servituti addixit. habet Apollodorus libro iii [10, 4] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Lib. ii c. xx § iii].

3 Ut Romae qui ad dilectum non respondebant] Apud Lycios fures. Nicolaus Damascenus [p. 517 Vales.]. Apud Wisigotthos multi aliorum criminum damnati, ut ex eorum legibus apparet [add. edd. 1642, 1646].

4 Cic. pro Caecina [34, 99].

5 [Lib. iii c. vii].