De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 137]

Caput IV
De bello subditorum in superiores

I.	Status quaestionis.
II.	Bellum in superiores qua tales ordinarie licitum non esse iure naturae:
III.	Nec concessum lege Hebraea:
IV.	Minus etiam lege Euangelica: quod probatur ex sacris literis:
V	Et factis Christianorum veterum.
VI.	Refellitur sententia statuens inferioribus magistratibus licitum esse bellum adversus summam potestatem: idque rationibus, et sacris literis.
VII.	Quid sentiendum si summa et alioqui inevitabilis sit necessitas?
VIII.	Ius belli dari posse in principem populi liberi:
IX.	In regem qui imperium abdicaverit:
X.	In regem qui regnum alienet, ad impediendam traditionem tantum:
XI.	In regem qui manifeste totius populi hostem se ferat:
XII.	In regem post amissum regnum ex lege commissoria:
XIII.	In regem qui partem duntaxat imperii habeat pro ea parte quae ipsius non sit:
XIV.	Si resistendi libertas certis casibus reservata sit.
XV.	Invasori alieni imperii quatenus parendum.
XVI.	Invasori alieni imperii vi resisti posse ex iure belli manentis:
XVII.	Ex lege antecedente:
XVIII.	Ex mandato ius imperandi habentis.
XIX.	Cur extra hos^1) casus id non liceat.
XX.	In controverso iure privatos sibi iudicium sumere non debere.

Bellum gerere possunt et privati in privatos, ut viator in latronem; et summum imperium habentes in eos qui itidem id habent, ut David in regem Ammonitarum; et privati in eos qui imperio summo, at non in se, utuntur, ut Abrahamus in regem Babyloniae et vicinos; et qui summum imperium habent in privatos aut sibi subditos, ut David in partem Isbosethi; aut non subditos, ut Romani in piratas. [2] Tantum illud quaeritur an aut privatis aut publicis personis bellum gerere liceat in eos, quorum imperio sive summo sive minori subsunt. Ac primum id

1) [hoc, edd. 1625, 1631, hos, edd. 1632, 1642, 1646].

[p. 138]

minime controversum est arma sumi posse in inferiores ab iis qui summae potestatis auctoritate armantur: qualis fuit Nehemias armatus edicto Artaxerxis adversus vicinos regulos. Sic metatores expellendi domino praedii licentiam Imperatores Romani concedunt¹. Verum adversus summam potestatem aut inferiores, sed agentes quod agunt summae potestatis auctoritate, quid liceat quaeritur. [3] Illud quidem apud omnes bonos extra controversiam est; si quid imperent naturali iuri aut divinis praeceptis contrarium, non esse faciendum quod iubent. Nam Apostoli cum dixerunt Deo magis quam hominibus obediendum, ad certissimam provocarunt regulam, omnium inscriptam mentibus, quam totidem ferme verbis expressam apud Platonem² reperias: at siqua ex tali causa, aut alioqui quia summum imperium habenti ita libet, iniuria nobis inferatur, ea toleranda est potius quam vi resistendum.

ii. [1] Et naturaliter quidem omnes ad arcendam a se iniuriam ius habent resistendi, ut supra diximus. Sed civili societate ad tuendam tranquillitatem instituta, statim civitati ius quoddam maius in nos et nostra nascitur, quatenus ad finem illum id necessarium est. Potest igitur civitas ius illud resistendi promiscuum publicae pacis et ordinis causa prohibere: Et quin voluerit, dubitandum non est, cum aliter non posset finem suum consequi. Nam si maneat promiscuum illud resistendi ius, non iam civitas erit, sed dissociata multitudo, qualis illa Cyclopum³:

Θεμιστεύει δὲ ἕϰαστος

παίδων ἡδ᾽ ἀλόχων.

Dant coniugibus ius

Quisque suis sobolique.

Νομάδες· ἀϰούει δ᾽ οὐδὲν οὐδεὶς οὐδενὸς⁴
Confusa turba, nemo ubi audit neminem⁵.

<Et Aboriginum, qui Sallustio⁶ tradente, genus hominum

1 L. devotum. C. de Metatoribus. lib. xii [l. 5 C. xii, 40].

2 [Plato, Apol. Socr. 17].

3 [Homer., Odyss. ix, 114].

4 Eurip., Cyclope [120] [add. edd. 1632, 1642, 1646].

5 Confusa turba, nemo ubi audit neminem] De Bebryciis similia prodidit Valerius [Valerius Flaccus, Argon. iv, 102 sq.]:

non federa legum

Ulla colunt, placidas aut iura tenentia mentes [add. edd. 1642, 1646].

6 [Sall., Bell. Cat. vi, 1].

[p. 139]

agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum: et apud eundem alio loco¹ Getuli qui neque moribus, neque lege aut imperio cuiusquam regebantur>². [2] Ita ut dixi habent mores omnium civitatum: Generale pactum est societatis humanae, inquit Augustinus³, Regibus obedire. Aeschylus⁴.

Τραχὺς μόναρχος ϰ᾽ οὐχ ὑπεύϑυνος ϰρατεῖ
Rex est suo utens iure, nulli obnoxius.

Sophocles⁵:

Ἄρχοντές εἰσιν, ὥσϑ᾽ ὑπειϰτέον, τί μὴ
Nam principes sunt: obsequendum, quippe ni?

Euripides⁶:

Τὰς τῶν ϰρατούντων ἀμαϑίας χρεὼν ϕέρειν.
Imperia habentum perferenda inscitia est.

Adde quod supra⁷ ex Tacito in hanc rem adduximus: cuius et hoc est⁸; Principi summum rerum arbitrium dii dederunt, subditis obsequii gloria relicta est. Hic quoque:

Indigna digna habenda sunt Rex quae facit⁹.

<Seneca¹⁰:

Aequum atque iniquum regis imperium feras:

Quod ex Sophocle¹¹ sumptum qui dixerat:

Ἀλλ᾽ ὃν πόλις στήσειε, τοῦδε χρὴ ϰλύειν
Καὶ σμιϰρὰ ϰαὶ δίϰαια ϰαὶ τἀναντία¹².

Et quod apud Sallustium¹³ est: Impune quidvis facere, id est regem esse¹⁴. [3] Hinc ubique maiestas, id est dignitas, sive populi, sive unius qui summo fungitur imperio, tot legibus, tot poenis defenditur: quae constare non potest si maneat resistendi licentia. Miles qui castigare volenti se centurioni restiterit, si vitem tenuit, militiam mutat: si ex industria fregit, vel manum centurioni intulit, capite punitur¹⁵:

1 [Sall., Bell. Iug. xviii, 1].

2 [Et - regebantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Aug., Confess. iii, 8].

4 [Aeschyl., Prometh. vinctus 324].

5 [Soph., Aiax 668].

6 [Eurip., Phoeniss. 394].

7 [Cap. iii § viii, 15].

8 [Tacit., Ann. vi, 14].

9 [Vide Plaut., Capt. 200].

10 [Seneca trag., Medea 194].

11 [Soph., Antig. 666 sq.].

12 [Seneca - τἀναντία, add. edd. 1625 in Addendis 1631, 1632, 1642, 1646].

13 [Sall., Bell. lug. xxxi, 26].

14 Impune quidvis facere, id est regem esse] Pertinent huc M. Antonii verba quae ex Iosepho modo [p. 134 n. 14] adduximus [add. edd. 1642, 1646].

15 L. Milites. §. Irreverens. D. de re mil. [l. 13 § 4 D. xlix, 16]. Rufus legibus militaribus c. xv [Rufus - c. xv add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 140]

Et apud Aristotelem¹ est, εἰ ἀρχὴν ἔχων ἐπάταξεν οὐ δεῖ ἀντιπληγῆναι. si magistratum gerens aliquem verberavit, ipse reverberandus non est.

iii. In lege Hebraea² mortis supplicio damnatur, qui inobediens fuerit, aut summo Pontifici, aut ei³ qui extra ordinem rector populi a Deo esset constitutus. Quod vero apud Samuelem⁴ est de iure regis, omnino recte inspicienti apparet, nec de iure vero intelligendum, id est, de facultate honeste et iuste aliquid agendi, (longe enim alia vivendi ratio praescribitur regi in ea parte legis⁵, quae est de officio regis) neque nudum factum indicari: nihil enim esset in eo eximium, cum iniurias facere etiam privati privatis soleant: sed factum quod effectum aliquem iuris habeat, id est non resistendi obligationem⁶. Ideo additur, populum pressum istis iniuriis Dei opem imploraturum, quia scilicet humana remedia nulla exstarent. Sic ergo hoc ius vocatur, quomodo praetor ius reddere dicitur, etiam cum inique decernit⁷.

iv. [1] In novo foedere Christus praecipiens dari Caesari quae Caesaris sunt, intelligi voluit a suae disciplinae sectatoribus non minorem, si non maiorem, obedientiam cum patientia, si opus sit, coniunctam summis potestatibus deberi, quam ab Hebraeis regibus Hebraeis debebatur; quod latius exsequens optimus eius interpres Paulus Apostolus⁸, officia subditorum late describens; inter alia; Qui obsistit, inquit, potestati, Dei ordinationi obsistit: tum vero qui obsistunt, sibi ipsis condemnationem accipient. Addit mox, Dei enim minister est qui potestate fungitur tuo bono. Deinde, Quapropter necesse est subiici, non solum propter iram, sed et propter conscientiam. In subiectione includit non resistendi necessitatem, neque eam solum quae ex formidine maioris mali oritur, sed quae ex ipso sensu officii

1 [Arist., Ethic, Nic. v, 5].

2 Deuteron. xvii. 12. [edd. 1631, 1632, 1642] [xviii, 2, ed. 1625; xv 1, 12, ed. 1646] Ios. 1. 18. [1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Pontifici, aut principi senatus, aut ei, ed. 1625; Pontifici, aut ei, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [1] Samuel viii, 11.

5 Deuteron. xvii, 14.

6 Non resistendi obligationem] Philo in Flaccum [§ 11]: πότε γὰρ εἰς ἀπόστασιν ὑπωπτεύϑημεν; πότε δ᾽ οὐϰ εἰρηνιϰοὶ πᾶσιν ἐνομίσϑημεν; τὰ δ᾽ έπιτηδεύματα, οἶς ϰαϑ᾽ ἑϰάστην ἡμέραν χρώμεϑα, οὐϰ ἀνεπίληπτα, οὐ συντείνοντα πρὸς εὔνοιαν πόλεως ϰαὶ εὐστάϑειαν; Quando enim defectionis suspecti fuimus? quando non pacis amantes ab omnibus iudicati sumus? instituta vero, quibus utimur quotidie, nonne extra reprehensionem sunt, nonne ad concordiam bonumque statum civitatis conducunt? [add. edd. 1642, 1646].

7 L. Ius pluribus. D. de Iust. et iure [l. 11 D. i, 1].

8 Rom. xiii [2-5].

[p. 141]

nostri manat, neque hominibus tantum, sed et Deo nos obligat. Rationes addit duas: primum, quod Deus ordinem illum imperandi, et parendi approbaverit, et olim in lege Hebraea, et nunc in Euangelio. quare potestates publicae eo loco nobis habendae sunt, quasi ab ipso Deo essent constitutae. Nostra enim facimus, quibus auctoritatem nostram impartimur. Alteram, quod hic ordo nostro bono inserviat. [2] Atqui, dicat aliquis, iniurias pati utile non est. Hic quidam, vere magis quam ad sensum Apostoli, ut arbitror, apposite, dicunt has quoque iniurias utiles nobis esse, quia ista patientia sua non sit caritura mercede. Mihi videtur Apostolus considerasse finem universalem isti ordini propositum, qui est tranquillitas publica¹ in qua et singulorum comprehenditur. Et sane quin plerumque hoc bonum per potestates publicas consequamur, dubitandum non est: nemo enim sibi male vult: at imperantis felicitas, in subditorum felicitate consistit. Sint quibus imperes², aiebat ille. <Proverbium est apud Hebraeos³: Nisi potestas publica esset, alter alterum vivum deglutiret: qui sensus et apud Chrysostomum: τῶν πόλεων τοὺς ἄρχοντας ἄν ἀνελῃς, ϑηρίων⁴ ἀλόγων ἀλογώτερον βιωσόμεϑα βίον, δάϰνοντες ἀλλήλους ϰαὶ ϰατεσϑίοντες: nisi rectores civitatum essent feriorem feris viveremus vitam, non mordentes tantum sed et vorantes alios alii⁵>⁶. [3] Quod si quando nimia formidine, aut iracundia, aliisve affectibus, transversi agantur rectores, quo minus rectam ineant viam quae ad tranquillitatem ducit, id inter minus frequentia habendum est; et quae, ut ait Tacitus⁷, interventu meliorum

1 Tranquillitas publica] Bene Chrysostomus [in Ep. ad. Rom. Hom. xxiii, 2] σύνεργός έστί σοι, συμπράττει σοι. princeps nimirum Euangelium praedicanti. Dedolat ille quod tu descobinas [add. edd. 1642, 1646].

2 Sint quibus imperes] Dictum hoc Sullae aiunt Plutarchus [Sull. 472], Florus [iii, 21], et alii, unde sumsit Augustinus lib. iii, cap. 28 de Civitate Dei [add. edd. 1642, 1646].

3 [Pirke Aboth c. iii].

4 [ἄρχοντας ἄν ἀνέλῃς, ϑηρίων, edd. 1631, 1632; ἄρχοντας ἄν, ϑηρίων, edd. 1642, 1646].

5 Sed et vorantes alios alii] Est hoc de statuis sexto [c. 1]: sed et hoc: ἐὰν γὰρ τὰ διϰα στήρια ἀνέλῃς, πᾶσαν τῆς ξωῆς ἡμῶν ἀνεῖλες τὴν εὐταξίαν. Tolle tribunalia, et omnem de vita tranquillitatem abstuleris. Deinde: μὴ γάρ μοι τοῦτο εἶποις, εἴτις ϰαϰῶς τῷ πράγματι ϰέχρηϰεν, ἀλλ᾽ αὐτῆς βλέπε τῆς διατάξεως τὴν εὐϰοσμίαν, ϰαὶ τὴν πολλὴν ὄψει τοῦ ταῦτα έξ ἀρχῆς νομοϑετήσαντος σοϕίαν. Nec mihi illos refer qui male usi sunt honoribus, sed ipsius instituti vide pulchritudinem, et sapientiam eius admiraberis qui primus eius auctor fuit. Idem ad Romanos [Hom. xxiii, 2]: ϰᾄν ἀνέλῃς αὐτὰς (τὰς ἀρχὰς) πάντα οἰχήσεται ϰαὶ οὐ πόλεις, [haec duo vocabula om. ed. 1646] οὐ χωρία, οὐϰ οίϰία, οὐϰ ἀγορὰ, οὐϰ ἄλλο οὐδὲν στήσεται, ἀλλὰ πάντα ἀνατραπήσεται τῶν δυνατῶν τοὺς ἀσϑενεστέρους ϰαταπινόντων. Magistratus si abstuleris, perierint omnia, non urbes stabunt, non agri, non forum, nec quicquam aliud. evertentur omnia et fortioris esca fiet quilibet infirmior. idem sensus apud eundem ad Ephesios v [Hom. xx, 1] [add. edd. 1642, 1646].

6 [Proverbium - alii, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Tac., Hist. iv, 74].

[p. 142]

pensantur. Leges autem satis habent id quod plerumque accidit respicere, ut aiebat Theophrastus¹, quo et illud Catonis pertinet: Nulla lex satis commoda est: id modo quaeritur, si maiori parti et in summa prodest². quae autem rarius contingunt, communibus tamen regulis constringenda sunt, quia etsi ratio legis in isto speciali³ facto specialiter⁴ locum non habeat, manet tamen ratio in sua generalitate, cui specialia⁵ subiici fas est. Id enim satius quam sine norma vivere, aut normam cuiusque arbitrio permitti. Seneca⁶ apposite ad hanc rem. Satius erat a paucis etiam iustam excusationem non accipi, quam ab omnibus aliquam tentari. [4] Locum et hic habere debet illa nunquam satis memorata Periclis apud Thucydidem sententia⁷: Sic existimo, etiam singulis hominibus plus eam prodesse civitatem quae tota recte se habeat, quam si qua privatis floreat utilitatibus, ipsa autem universim laboret. qui enim domesticas fortunas bene collocatas habet, patria tamen eversa, pereat et ipse necesse est: Contra vero etiam si quis in beata republica parum foelix est, multo tamen facilius per illam incolumis servatur. Quare cum civitas quidem singulorum possit sustentare calamitates, singuli autem publicas non item; quid est cur non universim ipsi consulere, ipsamque tueri oporteat, nec id facere quod vos facitis, dum quasi attoniti iactura rei familiaris, salutem proditis reipublicae? Quem sensum breviter ita explicat Livius⁸: Respublica incolumis et privatas res salvas facile praestat: publica prodendo tua nequicquam serves. Plato dixerat legum iv⁹: τὸ μὲν γὰρ ϰοινὸν ξυνδεῖ, τὸ δὲ ἴδιον διασπᾴ τὰς πόλεις· ϰαὶ συμϕέρει, τῷ ϰοινῷ τε ϰαὶ ἰδίῳ ἀμϕοῖν, ἢν τὸ ϰοινὸν τίϑηται ϰαλῶς μᾶλλον ἢ τὸ ἴδιον. Quod commune est connectit civitates, quod singulorum, dissipat; quare et publice et privatim utilius est, ut

1 L. τὸ γὰρ D. de legibus [l. 6 D. i, 3]. L. iii, in fine. D. de pet. hered. [l. 3 in fine D. v, 4].

2 Livius lib. xxxiv [3, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [particulari, edd. 1625, 1631, 1632; speciali, edd. 1642, 1646].

4 [particulariter, edd. 1625, 1631, 1632; specialiter edd. 1642, 1646].

5 [particularia, edd. 1625, 1631, 1632; specialia, edd. 1642, 1646].

6 Lib. vii de benef. c. 16 [3].

7 Apud Thucydidem sententia] lib. ii [60]. quicum bene convenit illud Ambrosii libro iii de officiis [c. 4 § 25]: Eadem singulorum est utilitas quae universorum. Et illud in iure: Semper non quod privatim interest uni ex sociis servari debet, sed quod communi societati expedit. L. Actiones. §. Labeo. D. Pro Socio [l. 65 § 5 D. xvii, 2]. Adde L. unicam. §. penult. c. de Caducis tollendis [l. un § 14a C. vi, 51] add. edd. 1642, 1646].

8 Lib. xxvi [36, 9].

9 [Plato, Leg. iv, 13].

[p. 143]

publica magis quam privata curentur. <Xenophon¹ vero: ὅστις ἐν πολέμῳ ὢν στασιάζει πρὸς τὸν ἄρχοντά, πρὸς τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν στασιάζει: qui in bello contra ducem seditiose se gerit, facit hoc cum suae salutis periculo>². Eodem et illa Iamblichi³ pertinent: Non disiuncta est privata utilitas a publica, imo in bono communi singulare etiam continetur: et ut in animalibus caeteraque natura, ita in civitatibus in totius salute salus est partium. [5] In publicis autem praecipuum haud dubie est ordo ille quem dixi imperandi parendique; is vero cum privata resistendi licentia consistere nequit. <Explicare libet hoc ipsum nobili Dionis Cassii⁴ loco. οὐ μέν τοι ϰαὶ ἐγὼ οὔτ᾽ ἄλλως ϰαλὸν εἰναι νο μίζω ἄρχοντα τινὰ τῶν ἀρχομένων ἡττᾶσϑαι· οὔτ᾽ ἂν σωτήριόν τι γενέσθαι ποτὲ, εἰ τὸ ταχϑὲν ὑπηρετεῖν ϰρατεῖν αὐτοῦ ἐπιχειρήσειε· σϰέψασϑε δὲ ποῖος μὲν ϰόσμος οἰϰίας γένοιτο, ἂν οἱ ἐν τῇ ἡλιϰίᾳ ὄντες τῶν πρεσβυτέρων ϰαταϕρονήσωσι· ποῖος δὲ τῶ ν διδασϰαλείων, ἂν οἱ ϕοιτῶντες τῶν παιδευτῶν ἀμελήσωσι· τίς ὑγίεια νοσοῦσιν, ἂν μὴ πάντα τοῖς ἰατροῖς οἱ ϰάμνοντες πειϑαρχῶσι· τίς δʿ ἀσϕάλεια ναυτιλλομένοις, ἂν οἱ ναῦται τῶν ϰυβερνητῶν ἀνηϰουστῶσι· ϕύσει τε γὰρ ἀναγϰαῖα τινὰ ϰαὶ σωτήρια τῷ μὲν ἄρχειν ἐν τοῖς ἀνϑρώποις, τῷ δὲ ἄρχεσϑαι τέταϰται. Ego vero neque decorum existimo, ut rector civitatis subditis cedat, neque spem esse ad salutem si quod parere positum est velit imperare. Cogitate enim quis futurus sit ordo in familia, si a iunioribus senes spernantur: unde sanitas aegrotantibus, si non per omnia medicis pareant: quid tuti navigantibus, si plebs nautica gubernantium iussa contemnat. Natura quippe id necessarium et hominibus salutare, ut alii quidem imperent, alii vero pareant>⁵. [6] Paulo comitem addamus Petrum⁶; cuius haec sunt verba: Regem honorate. Servi, subditi estote cum omni timore dominis, non solum bonis et aequis, sed etiam duris⁷. Hoc enim cedit gratiae, si quis propter conscientiam Dei suffert molestiam iniuste afflictus. quae enim gloria est si peccantes et colaphis caesi subsistitis? sed si bene agentes, et tamen male habiti subsistitis, hoc cedit vobis gratiae apud Deum⁸. Confirmat mox hoc a Christi exemplo. <Idemque sensus

1 [Xenoph., Exp. Cyri vi, 1, 29].

2 [Xenophon - periculo, add. edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

3 [Stobaeus 46, 74].

4 [Dio Cass. xli, 33].

5 [Explicare - pareant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 i Epistula ii, 12 [17, 18].

7 [pravis, ed. 1625; duris, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Hoc cedit vobis gratiae apud Deum] Tertullianus de Poenitentia [7]: Timor hominis Dei honor est [add. edd. 1642, 1646].

[p. 144]

in Clementis constitutionibus¹ his verbis exprimitur: ὁ δοῦλος εὔνοιαν ϕερέτω πρὸς τὸν δεσπότην μετὰ ϕόβοῦ ϑεοῦ, ϰᾂν πονηρὸς ὑπαρχῇ. Servus Deum timens simul bene hero suo velit, quamvis impio, quamvis iniusto>². Notanda hic duo: quod dicitur subiectionem dominis deberi, etiam duris³ idem ad reges quoque referendum: Nam quod sequitur ei fundamento superstructum, non minus subditorum, quam servorum officium respicit. Ac deinde talem a nobis requiri subiectionem quae iniuriarum patientiam secum ferat: <sicut de parentibus dici solet⁴:

Ames parentem, si aequus est: si non, feras⁵.

Et Eretriensis quidam adolescens⁶ qui Zenonis scholam diu frequentaverat, quid ibi didicisset rogatus, respondit, ὀργὴν πατρὸς ϕέρειν, iram patris ferre. De Lysimacho Iustinus⁷: Magno animo regis, velut parentis contumeliam tulit. Et apud Livium⁸ est: Ut parentum saevitiam, sic patriae, patiendo ac ferendo leniendam esse. Apud Tacitum⁹: ferenda regum ingenia: et alibi¹⁰: bonos Imperatores voto expetendos, qualescunque tolerandos. Apud Persas, laudante Claudiano¹¹:

Quamvis crudelibus aeque

Paretur dominis¹².

v. [1] Nec ab hac lege Domini discedit consuetudo veterum Christianorum¹³, optima legis interpres. Nam quamquam pessimi saepe homines imperium Romanum tenuerunt, nec defuerunt qui obtentu adiuvandae reipublicae iis se

1 [Constitut. Apost. iv, 12].

2 [Idemque - iniusto, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [pravis, ed. 1625; duris, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Publ. Syrus 8].

5 Ames parentem si aequus est, si non, feras] Terentius Hecyra [301]:

Nam matris ferre iniurias me, Parmeno, pietas iubet.

Cicero pro Cluentio [6, 17]: Non modo reticere homines parentum iniurias, sed etiam aequo animo ferre oportet. Habet ad hoc praeceptum pulchra Chrysostomus tum ii ad Timotheum, tum libro v [imo viii, c. 7] adversus ludaeos. Pertinent huc et quae Epictetus [c. 43] et post eum Simplicius habent de duabus ansis [add. edd. 1642, 1646].

6 [Aelian. Var. Hist. ix, 33].

7 Lib. xv [imo iii, 10] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. xxvii [34, 14] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Ann. xvi [imo xii, 11] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Hist. vi [imo iv, 8] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 [Claudian., in Eutropium ii, 479-80].

12 [sicut - dominis, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

13 Consuetudo veterum Christianorum]. Ad quam pertinet canon xviii Concilii Chalcedonensis, repetitus canone iv Concilii in Trullo: concilium Toletanum quartum: capitulum ii Caroli Calvi in villa Colonia [Mon. Germ. Hist., Legum Sectio ii, tom. ii p. 253]. Synodus Suessionensis canone v [add. edd. 1642, 1646].

[p. 145]

opponerent, nunquam tamen eorum conatibus se adiunxerunt Christiani. <In Clementis constitutionibus est, βάσιλείᾳ οὐ ϑεμιτὸν ἐπανίστασϑαι, regiae potestati resistere nefas>¹. Tertullianus Apologetico²: Unde Cassii, et Nigri et Albini? unde qui inter duas lauros obsident Caesarem? unde qui faucibus eius exprimendis palaestricam exercent? unde qui armati palatium irrumpunt, omnibus tot Sigeriis³ (sic diserte habet manuscriptus qui est apud omni laude ornatissimos iuvenes Puteanos) ac Partheniis audaciores? De Romanis, ni fallor, id est de non Christianis. De Palaestrica, quod ait, ad Commodi mortem pertinet, peracta⁴ imperio praefecti Aelii Laeti, manu palaestritae; quo tamen Imperatore vix quisquam fuit sceleratior. Parthenius⁵ cuius factum itidem detestatur Tertullianus, erat ille qui pessimum Imperatorem Domitianum oppresserat. His comparat Plautianum praefectum Praetorio, qui Septimium Severum valde sanguinarium Imperatorem occidere in palatio voluerat. In eundem Septimium Severum arma quasi pro reipublicae caritate sumpserant in Syria Pescennius Niger, in Gallia et Britannia Clodius Albinus. Sed horum quoque factum Christianis displicuit, quod et ad Scapulam iactat Tertullianus⁶: Circa maiestatem Imperatoris infamamur: tamen nunquam Albiniani, vel Nigriani, vel Cassiani inveniri potuerunt Christiani. Cassiani illi erant qui secuti erant Avidium⁷ Cassium virum egregium, qui in Syria sumptis armis causabatur rempublicam⁸ se ire restitutum, quam M. Antonini⁹ negligentia perderet. [2] Ambrosius¹⁰ cum iniuriam non sibi tantum, sed et

1 [In Clementis - nefas, add. edd. 1625 in Addendis, 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Tertull., Apolog. 35].

3 Sigeriis] Xiphilinus Domitiano [lxvii, 15]: ἐπέϑεντο δὲ αὐτῷ ϰαὶ συνεσϰευασαντο τὴν πρᾶξιν Παρϑένιος ὁ πρόϰοιτος αὐτοῦ ϰαὶ Σγήριος (male Σίγηρος) ἐν τ ῇ προϰοιτίᾳ ϰαὶ αὐτὸς ὤν. Insidias autem ei communicato inter se consilio struxere Parthenius praepositus cubiculariorum et Sigerius et ipse e cubiculariis. Martialis libro iv [78, 8]:

Sigeriosque meros, Partheniosque sonas.

Corruptum id nomen non hic modo in Tertulliano fuerat, sed adhuc est in Suetonio [Domit. 17], ubi Saturius, et in Victore vulgari [S. Aurelius Victor, Epitome xii, 8], ubi Casperius legitur [add. edd. 1642, 1646].

4 [peracta, edd. 1625, 1631, 1632; peractam, edd. 1642, 1646].

5 [sceleratior, aut Christianis infestior. Parthenius, ed. 1625; sceleratior. Parthenius, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Tertull., ad Scapulam 2].

7 [Aufidium, edd. 1625, 1631, 1632; Avidium, edd. 1642, 1646].

8 [rempublicam, edd. 1625, 1631; Rempublicam, edd. 1632, 1642, 1646].

9 [Antonini, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; Antonii, ed. 1646].

10 [perderet. Accedat hoc Cypriani [ad Demetriad. in marg. ed. 1625]: Quamvis nimius et copiosus noster sit populus non tamen adversus violentiam se ulciscitur: patitur. Ambrosius, ed. 1625; perderet. Ambrosius, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 146]

gregi suo, et Christo fieri crederet a Valentino Valentiniani filio, populi satis concitati motu ad resistendum uti non voluit. Coactus, inquit¹, repugnare non novi²: dolere potero, potero flere, potero gemere: adversus arma, milites, Gothos quoque, lachrymae meae arma sunt. talia enim sunt munimenta sacerdotum³. aliter nec debeo nec possum resistere. Mox⁴: Exigebatur a me ut compescerem populum: referebam in meo iure esse ut non excitarem, in Dei manu ut mitigaret. Idem Ambrosius Maximi copiis adversus Imperatorem et Arianum, et Ecclesiae gravem uti noluit⁵. Sic Iulianum defectorem cum pessima consilia agitaret, lachrymis Christianorum repressum, ait Nazianzenus⁶ addens, <τοῦτο μόνον ἐχόντων ϰατὰ τοῦ διώϰτου ϕάρμαϰον>⁷, quia solum hoc contra persequutorem erat remedium. Atqui exercitus eius ferme omnis ex Christianis constabat. Adde quod, ut observat idem Nazianzenus⁸, saevitia illa Iuliani, non tantum in Christianos erat iniuria, sed et rempublicam in summum adduxerat periculum. <Accedat his illud Augustini⁹ ubi illa Apostoli ad Romanos dicta explicat: Necesse est propter hanc vitam nos subditos esse oportere, non resistentes si quid illi (rectores) auferre voluerint>¹⁰.

vi. [1] Inventi sunt nostro saeculo viri eruditi quidem illi, sed temporibus et locis nimium servientes, qui sibi primum (ita enim credo) deinde aliis persuaderent ea quae iam dicta sunt locum habere in privatis, non etiam in magistratibus inferioribus¹¹, quibus ius esse putant resistendi iniuriis eius, cuius summum est imperium; imo et peccare eos, ni id faciant. quae opinio admittenda non est. Nam sicut in dialecticis species intermedia¹², si genus respicias, est species; si speciem infra positam, genus: ita magistratus illi,

1 Lib. v, orat. in Auxent. [§ 2; post Epist. xxi] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Coactus repugnare non novi] [Inseruit Gratianus causa xxiii, quaestione viii [can. 21]. Idem Ambrosius epistola xxxiii [imo xx, 8]: Vultis in vincula rapere? voluntas est mihi. non ego me vallabo circumfusione populorum. Imitatus est magnus Gregorius libro vi epistola i: Si in morte Longobardorum me miscere voluissem, hodie Longobardorum gens nec regem nec Duces nec Comites haberet, atque in summa confusione esset divisa [add. edd. 1642, 1646].

3 [talia - sacerdotum, add. edd. 1642, 1646].

4 [Ambros., Epist. xx, 10].

5 Theodoret. hist. Eccles. lib. v, c. 4.

6 Orat. i in Iulianum [c. 96].

7 [τοῦτο - ϕάρμαϰον, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [ibid. c. 75].

9 Prop. 74 [add. edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

10 [Accedat - voluerint, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

11 Non etiam in magistratibus inferioribus] Petrus Martyr ad Iudicum iii. Paraeus ad xiii caput ad Romanos, Iunius Brutus [Vindiciae contra tyrannos], Danaeus libro vi Politicorum, et alii [add. edd. 1642, 1646].

12 Species intermedia] genus speciale Senecae epistola lviii [add. edd. 1642, 1646].

[p. 147]

inferiorum quidem ratione habita sunt publicae personae; at superiores si considerentur, privati sunt. Nam omnis facultas gubernandi quae est in magistratibus, summae potestati ita subiicitur, ut quicquid contra voluntatem summi imperantis faciant, id defectum sit ea facultate; ac proinde pro actu privato habendum. Locum enim hic quoque habet, quod dicunt Philosophi¹, ordinem non dari nisi cum relatione ad aliquid primum. [2] Ac mihi videntur qui contra sentiunt, talem statum rerum inducere, qualem antiqui fabulabantur² in coelo fuisse antequam Maiestas oriretur, quo tempore aiunt minores Deos Iovi non concessisse. At is quem dixi ordo, et ὑπαλληλισμὸς³, non tantum sensu communi cognoscitur: unde illud⁴,

Omne sub regno graviore regnum est.

Et Papinii⁵ illud:

vice cuncta reguntur:

Alternisque regunt.

Et Augustini⁶ dictum celebre⁷: Ipsos humanarum rerum gradus adverte: si aliquid iusserit curator, faciendum: non tamen si contra proconsul iubeat: aut si consul aliquid iubeat, et aliud Imperator. non utique contemnis potestatem, sed eligis maiori servire: nec hinc debet minor irasci si maior praelatus est. Et hoc eiusdem⁸ de Pilato: Talem quippe Deus dederat illi potestatem, ut esset etiam ipse sub Caesaris potestate⁹. [3] Sed et divina probatur auctoritate. Nam Apostolorum princeps¹⁰ subiectos nos esse vult aliter regi, aliter magistratibus: Regi, ut supereminenti, id est, sine ulla exceptione, praeter ea quae Deus directe imperat, qui iniuriae patientiam probat, non interdicit: Magistratibus, tanquam missis a rege, id est potestatem

1 Averr. v Metaph. com. 6.

2 [fabulantur, edd. 1625, 1631, 1632; fabulabantur, edd. 1642, 1646].

3 Ordo et ὑπαλληλισμὸς] Sic in familia paterfamilias primus, inde materfamilias, inde filii, mox ordinarii servi, postremo servi vicarii. vide Chrysostomum 1 ad Corinth. xiii, 3 [i Cor. Hom. xxxii, 6] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Seneca, Thyestes 612].

5 [Statius, Sylv. iii, 3, 49 sq.].

6 Augustini] habet prope eadem Augustinus sermone vi in verba Domini. [Sermo lxii, 8] [add. edd. 1642, 1646].

7 c. qui resistit. xi, qu. 3 [c. 97 Causa xi qu. 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Ad Iohan. [in Ioannis Euang. cxvi, 5] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 [Talem ei Deus dederat potestatem, ut esset sub Caesaris potestate, ed. 1625; Talem quippe Deus dederat illi potestatem, ut esset etiam ipse sub Caesaris potestate, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 i Ep. ii, 1 [imo i Ep. Petri ii, 13] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 148]

suam a rege ducentibus. Et cum Paulus¹ omnem animam supremis potestatibus esse subiectam vult, etiam magistratus inferiores inclusit. Neque in populo Hebraeo, ubi tot fuere reges divini humanique iuris contemptores, unquam inferiores magistratus, in quibus plurimi fuere viri pii et fortes, id sibi iuris sumpserunt, ut regibus vim ullam opponerent, nisi siqui a Deo, cuius in reges summum ius est, mandatum speciale acceperant. quin contra quod procerum officium sit ostendit Samuel², cum proceribus et populo inspectante, Saulem iam perverse regnantem solita veneratione est prosequutus. [4] Atque adeo religionis quoque publicae status nunquam non a regis <ac Synedrii>³ arbitrio pependit. Quod enim post regem magistratus simul cum populo Deo se fideles fore promiserunt, id intelligi debet quatenus in cuiusque id futurum erat potestate. Ne simulacra quidem falsorum Deorum, quae publice exstabant, deiecta unquam legimus, nisi iussu aut populi in libera republica, aut regum cum regnabantur. Quod si quid aliquando factum est vi contra reges, narratur in testimonium divinae providentiae id permittentis, non in facti humani approbationem. [5] Solet a contrariae sententiae auctoribus proferri dictum Traiani, cum pugionem praefecto praetorio traderet: Hoc pro me utere, si recte impero; si male, contra me⁴. Sed sciendum est Traianum, ut ex Plinii Panegyrico⁵ apparet, id unice curasse ne quid regium ostentaret, sed verum principem gereret⁶, qui proinde subesset senatus populique iudicio; quorum sententias exsequi praefectus deberet etiam in ipsum principem. Simile est quod de M. Antonino⁷ legimus, qui publicam pecuniam attingere noluit nisi consulto senatu⁸.

vii. [1] Gravior illa est quaestio, an lex de non resistendo nos obliget in gravissimo et certissimo discrimine. Nam leges etiam Dei quaedam, quanquam generaliter prolatae,

1 [Rom. xiii, 1].

2 i Samuelis xv, 30 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [ac synedrii, add. ed. 1631; ac Synedrii, ed. 1632, 1642, 1646].

4 [Xiphil. lxviii, 16].

5 [Plin., Paneg. 67, 8].

6 Verum principem gerere] Quod postea imitati Pertinax et Macrinus, quorum orationes egregias apud Herodianum vide [ii, 3 et iv, 14] [add. edd. 1642, 1646].

7 [Antonino, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; Antonio, ed. 1646].

8 Dion. 1. vi [Xiphil. lxxi, 33] [edd. 1632, 1642, 1646] [Dion. lib. lvi, edd. 1625, 1631].

[p. 149]

tacitam habent exceptionem summae necessitatis: quod de lege sabbati Hasamonaeorum¹ temporibus a sapientibus definitum fuit: unde dictum celebre: periculum animae impellit sabbatum: et Iudaeus apud Synesium² causam neglectae legis de sabbato hanc reddit: σαϕῶς ὑπὲρ ψνχῆς ϑέομεν³: in certissimum vitae periculum adducti sumus. Quae exceptio probata est ipsi Christo: ut et in lege altera de non edendis panibus propositionis. Et Hebraeorum magistri legibus de cibis vetitis, aliisque nonnullis ex veteri traditione eandem addunt exceptionem, recte quidem: non quod⁴ Deo ius non sit ad certam mortem subeundam nos obstringere, sed quod leges quaedam eius sint argumenti, ut non credibile sit datas ex tam rigida voluntate. quod in legibus humanis magis etiam procedit. [2] Non nego a lege etiam humana quosdam virtutis actus posse praecipi, sub certo mortis periculo, ut de statione non deserenda⁵; sed nec temere ea voluntas legem condentis fuisse intelligitur, neque videntur homines in se, et alios tantum ius accepisse, nisi quatenus summa necessitas id exigat. Ferri enim leges ab hominibus solent et debent cum sensu humanae imbecillitatis. Haec autem lex de qua agimus pendere videtur a voluntate eorum, qui se primum in societatem civilem consociant, a quibus ius porro ad imperantes manat. Hi vero si interrogarentur an velint omnibus hoc onus imponere, ut mori praeoptent, quam ullo casu vim superiorum armis arcere, nescio an velle se sint responsuri, nisi forte cum hoc additamento, si resisti nequeat, nisi cum maxima reipublicae perturbatione, aut exitio plurimorum innocentium. Quod enim tali circumstantia caritas commendaret, id in legem quoque humanam deduci posse non dubito.

1 [sabbati et Hasamonaeorum, ed. 1625; sabbati Hasamonaeorum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Synes., Ep. iv p. 162].

3 Σαϕῶς ὑπὲρ ψυχῆς ϑέομεν] Maccabaeorum libro i, c. ix, 10, 43, et 44: ϰαὶ ἢϰουσε Βαϰχίδης ϰαὶ ἦλϑε τῇ ἡμέρᾳ τῶν σαββάτων ἕως τῶν ϰρηπίδων τοῦ Ἰορδάνου ἐν δυνάμει πολλῇ ϰαὶ εἶπεν Ἰωναϑὰν τοῖς παρ᾽ αὐτοῦ· ἀναστῶμεν νῦν ϰαὶ πολεμήσωμεν ὑπέρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν· οὐ γάρ ἐστι σήμερον ὡς ἐχϑὲς ϰαὶ τρίτην ἡμέραν. Id cum audisset Bacchides, venit multo cum exercitu ad Iordanis ripas ipso die sabbati. Ionathan autem suis dixit: surgamus nunc et pro vita pugnemus, neque enim nostrae res se habent ut heri et nudius tertius [add. edd. 1642, 1646].

4 [definitum erat et probatum a Christo: non quod, ed. 1625; definitum fuit: - quidem: non quod, edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

5 De statione non deserenda] Vide Iosephum ubi de custodibus Saulis agit [Ant. Iud. vi, 13, 9]. Polybius [i, 17, 11]: παρὰ ῥωμαίοις ϑάνατος ἧν πρόστιμον τῆς ἐϕεδρείας λιπόντι τὴν τάξιν. [add. edd. 1642, 1646].

[p. 150]

[3] Dicat aliquis, rigidam illam obligationem, mortem potius ferendi, quam ullam unquam superiorum iniuriam repellendi, non ex lege humana, sed divina proficisci. Sed notandum est, primo homines non Dei praecepto, sed sponte adductos experimento infirmitatis familiarum segregum adversus violentiam, in societatem civilem coiisse, unde ortum habet potestas civilis, quam ideo humanam ordinationem Petrus¹ vocat: quanquam alibi et divina ordinatio vocatur, quia hominum salubre institutum Deus probavit. Deus autem humanam legem probans censetur probare ut humanam et humano modo. [4] Barclaius² regii imperii assertor fortissimus, huc tamen descendit, ut populo et insigni eius parti ius concedat se tuendi adversus immanem saevitiam; cum tamen ipse fateatur totum populum regi subditum esse. Ego facile intelligo quo pluris est id quod conservatur, eo maiorem esse aequitatem, quae adversus legis verba exceptionem porrigat: attamen indiscriminatim damnare aut singulos aut partem populi minorem, quae ultimo necessitatis praesidio sic olim usa sit³, ut interim et communis boni respectum non deserat, vix ausim. Nam David⁴, qui extra pauca facta testimonium habet vitae secundum leges exactae, armatos circum se primum quadringentos, deinde plures aliquanto habuit; quo nisi ad vim arcendam si inferretur? Sed⁵ simul illud notandum est, non factum id a Davide, nisi postquam et Ionathanis indicio, et pluribus aliis certissimis argumentis compererat Saulem vitae suae imminere. Deinde vero nec urbes invadit, nec pugnandi captat occasiones, sed latebras quaerit, modo in locis deviis, modo apud populos externos, et hac religione ut popularibus suis nunquam noceat. [5] Simile videri potest factum Maccabaeorum: nam quod quidam haec arma eo titulo defendunt, quasi Antiochus non rex, sed invasor fuerit;

1 i Petr. ii. 13.

2 Lib. iii. adv. Monarchom. c. 8. Lib. vi. c. 23, 24.

3 [sic utatur, edd. 1625, 1631, 1632; sic olim usa sit, edd. 1642, 1646].

4 i Samuel. xxii, 2 et xxiii, 13.

5 [inferretur? Et hoc ipso tempore David [i. Sam. xxv. 28, in marg. ed. 1625] a prudente foemina dicitur bella Dei, id est pia gerere, quod male multi ad sola bella priora trahunt, cum potius emendatio sit eius quod Nabal [Ib. 10, in marg. ed. 1625] dixerat multos subditos a rege suo deficere: quod ut corrigat Abigail, bella Davidis pia esse dicit, ut pote non defectionis, sed solo vitae tuendae consilio suscepta. Sed, ed. 1625; inferretur? Sed, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 151]

vanum puto: cum nusquam in omni historia Maccabaei, et qui eorum partes sequebantur, Antiochum alio quam regis nomine compellent; et merito sane, cum iampridem Macedonum imperia agnovissent Hebraei, in quorum ius Antiochus successerat. Nam quod lex vetat alienigenam populo praefici, de voluntaria electione intelligendum est, non de eo quod temporum necessitate adductus populus facere cogebatur. Quod vero aiunt alii, usos Maccabaeos iure populi, cui αὐτονομία deberetur, ne id quidem firmum. Nam Iudaei primum a Nabuchodonosore devicti iure belli ex eodem iure successoribus Chaldaeorum Medis et Persis paruerant: quorum totum imperium ad Macedonas devenit¹. Hinc Iudaei Tacito² vocantur: Dum Assyrios penes Medosque et Persas Oriens fuit vilissima pars servientium. Nec quicquam ab Alexandro, eiusque successoribus stipulati sunt, sed sine ulla conditione in eorum ditionem venerunt, sicut ante sub ditione Darii fuerant. Quod si et Iudaei interdum ritus suos et leges palam exercere permissi sunt, id fuit ex regum beneficio ius precarium, non ex lege aliqua imperio addita. Nihil ergo est quod Maccabaeos tueatur, praeter summum certissimumque periculum: quamdiu scilicet intra sui defendendi terminos ita se continuerunt, ut in loca devia exemplo Davidis secederent, quaerendae securitati; nec arma expedirent, nisi ultro oppugnati. [6] Illa interim cautio tenenda est, etiam in tali periculo personae regis parcendum: quod qui factum a Davide putant non ex officii necessitate, sed ex sublimiore proposito, falluntur. Ipse enim David aperte dixit³, insontem neminem esse posse qui manus regi inferret. Nimirum sciebat scriptum in lege⁴: Diis, id est Iudicibus summis, non maledices, et Principi in populo tuo non maledices⁵. in qua lege mentio facta specialis eminentium potestatum,

1 Totum imperium ad Macedonas devenit] Iustinus libro xxxvi [3, 8-9]: Primus Xerxes rex Persarum Iudaeos domuit, postea cum ipsis Persis in ditionem Alexandri Magni venere, diuque in potestate Macedonici imperii fuere. A Demetrio cum descivissent, amicitia Romanorum petita, primi omnium ex orientalibus libertatem receperunt, facile tunc Romanis de alieno largientibus [add. edd. 1642, 1646].

2 Hist. i l. v [imo v, 8].

3 i Samuel. xxvi, 9.

4 Deuteron. xxii, 28 [imo Exod. xxii, 28].

5 Principi in populo tuo non maledices] Ioabus Semeiae apud Iosephum [Ant. Iud. vii, 11, 2]: οὐ τεϑνήξῃ βλασϕημήσας τὸν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ ϰατασταϑέντα βασιλεύειν: An non morereris, qui ei maledicere ausus es quem Deus in regni sede constituit? [add. edd. 1642, 1646].

[p. 152]

ostendit aliquid praecipi speciale. <quare Optatus Milevitanus¹ de hoc Davidis facto loquens, Obstabat, ait, plena divinorum memoria mandatorum². Et verba Davidi haec tribuit: Volebam hostem vincere, sed prius est divina praecepta servare>³. [7] At falsa maledicta ne in privatum quidem licet iacere; in regem ergo veris quoque abstinendum. quia, ut ait scriptor problematum, quae Aristotelis⁴ nomen praeferunt: ὁ ϰαϰηγορῶν τὸν ἄρχοντα, εἰς τὴν πόλιν ὑβρίζει. Qui rectori maledicit, in civitatem est iniurius⁵. quod si voce laedendus non est, manu certe multo minus: unde et poenitentia tactum Davidem⁶ legimus, quod vestem eius violasset: tantam intelligebat personae istius esse sanctitudinem. nec immerito. nam cum summum imperium non possit non multorum odiis patere⁷, securitas fungentis peculiariter fuit munienda. quod Romani etiam in Tribunis plebis constistuerunt, ut ἄσυλοι, id est inviolabiles essent. Inter Essenorum dicta erat, reges sanctos esse habendos: et insigne illud apud Homerum⁸:

περὶ γὰρ δίε ποιμένι λαῶν,

μή τι πάϑοι.

Nam pro populi pastore timebat⁹,

Nequid ei accideret.

1 Lib. ii [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Obstabat plena divinorum memoria mandatorum] Iosephus [Ant. Iud. vi, 13, 4] de Davide: μετανοήσας δ᾽ εὐϑὺς οὐ δίϰαιον εἶπε ϕονεύειν τὸν ἑαυτοῦ δεσπότην. Sed statim poenitudine ductus, iniustum facinus esse dixit, dominum suum occidere. Et post [ibid. § 9]: Τὸν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ ϰεχειροτονημένον βασιλέα δεινὸν ἀποϰτεῖναι ϰᾂν ᾖ πονηρὸς. ἥξειν γὰρ αὐτῷ παρὰ τοῦ διδόντος τὴν δίϰην. Horrendum, regem quamvis malum interficere. poenam enim id facienti imminere ab eo qui regem dedit [add. edd. 1642, 1646].

3 [quare - servare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Sect. xl [imo xxix, 14].

5 In civitatem est iniurius] Iulianus Misopogono [342 B]: ϰαὶ γὰρ οἱ νόμοι ϕοβεροὶ διὰ τοὺς ἄρχοντας, ὥστε ὄστις ἄρχοντα ὑβρίζει, ἐϰ περιουσίας τοὺς νόμους ϰατεπάτησεν. Sunt enim leges severae pro principibus, ita ut qui in principem iniuriosus fuerit, is ex animi libidine conculcaverit leges [add. edd. 1642, 1646].

6 i Samuel. xxiv, 6.

7 Non possit non multorum odiis patere] Quintilianus Declamatione cccxlviii: Hanc esse conditionem omnium qui administrationem reipublicae aggrediuntur, ut ea quae maxime pertinent ad salutem communem, cum quadam sui invidia efficere cogantur. vide ea de re Liviae verba ad Augustum apud Xiphilinum ex Dione [lv, 15] [add. edd. 1642, 1646].

8 [Homer., Illad v, 566 sq.].

9 Nam pro populi pastore timebat] Bene Chrysostomus i ad Tim. i [Homilia i]: Si quis ovem iugulet, ab eo gregem imminui: at si quis pastorem de medio sustulerit, ab eo totum gregem dissipari. Seneca libro priore de Clementia cap. iii: Somnum eius nocturnis excubiis muniunt: latera obiecti circumfusique defendunt: incurrentibus periculis se opponunt. Non hic est sine ratione populis urbibusque consensus sic protegendi amandique reges et se suaque iactandi, quocunque desideraverit imperantis salus. Nec haec vilitas sui est aut dementia, pro uno capite tot millia excipere ferrum, ac multis mortibus unam animam redimere, nonnunquam senis et invalidi. Quemadmodum totum corpus animo deservit (quod ipsum late ibi exsequitur) sic haec immensa multitudo unius animae circumdata, illius spiritu regitur, illius ratione flectitur, pressura se ac fractura viribus suis, nisi consilio sustineretur. Suam itaque incolumitatem amant, etc. Adde quae infra libro ii, cap. i, §. ix [add. edd. 1642, 1646].

[p. 153]

Nec immerito, ut apud Curtium¹ est, regium nomen gentes quae sub regibus sunt pro Deo colunt. Artabanus Persa²: ἡμῖν δὲ πολλῶν νόμων ϰαὶ ϰαλῶν ὄντων ϰάλλιστος οὗτός ἐστι τὸ τιμᾷν βασιλέα ϰαἰ προσϰυνεῖν, εἰϰόνα Θεοῦ τὰ πάντα σώζοντος. Nobis inter leges multas easque bonas haec optima est, regem colendum et adorandum, ut Dei cuncta sospitantis effigiem. <Plutarchus Agide³: οὐ ϑεμιτὸν οὐδὲ νενομίσμενον βασιλέως σώματι τὰς χεῖρας προσϕέρειν: nec fas nec licitum regis corpori manus inferre>⁴. [8] Illa quaestio gravior, an quantum Davidi, an quantum Maccabaeis licuit, liceat et Christianis, quorum magister crucem subire toties iubens, exactiorem patientiam videtur requirere. Certe <ubi superiores ob religionem mortem intentant Christianis, Christus⁵ fugam concedit, his scilicet quos officii necessitudo nulli loco alligat: ultra fugam nihil. Petrus⁶ vero Christum ait cum pateretur nobis reliquisse exemplum quod sequamur, qui cum peccato vacaret, et doli omnis immunis esset, convitia convitiis non reposuit, neque inter patiendum minatus est, sed rem permisit iuste iudicanti. Idem gratias agendas Deo ait, et gaudendum Christianis si tanquam Christiani poenis subdantur. Et hac maxime patientia invaluisse Christianam religionem legimus. [9] Quare>⁷ Christianis veteribus qui recentes ab Apostolorum et Apostolicorum virorum disciplina eorum praescripta et intelligebant melius et perfectius implebant, summam iniuriam fieri puto ab iis qui quo minus ipsi se defenderent in certissimo mortis periculo, vires putant illis, non animum defuisse. Impudens certe et imprudens⁸ fuisset Tertullianus⁹, si apud Imperatores, qui eius rei ignari esse non poterant, ita confidenter ausus esset mentiri: Si enim hostes et¹⁰ apertos, non tantum vindices occultos agere vellemus, deesset nobis vis numerorum et copiarum? Plures nimirum Mauri et Marcomanni ipsique Parthi, vel quantaecumque unius tamen loci et suorum finium gentes, quam

1 [Curt. x, 3, 3].

2 Artabanus Persa] Apud Plutarchum Themistocle [125 C] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Plut., Agis 804 A].

4 [Plutarchus - inferre, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Matth. x, 23].

6 i Petr. iv, 12, 13, 14, 15, 16 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [ubi - Quare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 [Impudens certe et imprudens, edd. 1625, 1631; Imprudens certe et impudens, edd. 1632, 1642, 1646].

9 [Tert., Apol., 37].

10 [et hostes, ed. 1625; 1631; hostes et, edd. 1632, 1642, 1646].

[p. 154]

totius orbis? Externi sumus, et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum: sola vobis reliquimus templa. Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam copiis impares, qui tam libenter trucidamur, si non apud istam disciplinam magis occidi liceret quam occidere? Sequitur hic quoque magistrum suum Cyprianus¹, et aperte praedicat²; Inde est, quod nemo nostrum, quando apprehenditur, reluctatur³: nec se adversus iniustam violentiam vestram, quamvis nimius et copiosus noster sit populus, ulciscitur. Patientes facit de secutura ultione securitas⁴. Innocentes nocentibus cedunt⁵. <Et Lactantius⁶: Confidimus enim maiestati eius, qui tam contemtum sui possit ulcisci quam servorum suorum labores et iniurias. Et ideo cum tam nefanda perpetimur, ne verbo quidem reluctamur: sed Deo remittimus ultionem>⁷. Nec aliud spectavit Augustinus⁸, cum dicit⁹: Nihil iustus praecipue cogitet in his rebus, nisi ut bellum suscipiat, cui bellare fas est: non enim fas est omnibus. Eiusdem¹⁰ est illud: Quoties imperatores in errore sunt, leges ad tuendum errorem contra veritatem condunt, per quas iusti examinantur et coronantur. Idem alibi¹¹: Ita a plebibus principes et a servis domini ferendi sunt, ut sub exercitatione tolerantiae sustineantur temporalia, et sperentur aeterna. <Quod veterum Christianorum exemplo alibi¹² sic explicat: Neque tunc civitas Christi, quamvis adhuc peregrinaretur in terris, et haberet tam magnorum agmina populorum adversus impios persecutores, pro temporali salute pugnavit,

1 Ad Demetrianum [c. xvii] [add. edd. 1632, 1642, 1646].

2 [praedicat; Quamvis nimius et copiosus noster populus, non tameu adversus violentiam se ulciscitur: patitur., edd., 1625, 1631; Quamvis - patitur, omiserunt edd. 1632, 1642, 1646].

3 [Inde est - reluctatur, add. edd. 1642, 1646].

4 [nec se adversus - securitas., add. edd. 1632, 1642, 1646].

5 Innocentes nocentibus cedunt] Haec sunt in scripto ad Demetrianum. Eiusdem haec libri primi epistola i [Cornelii papae Epist. xiii, 2]: Intellexit (adversarius) Christi milites vigilare, iam sobrios et armatos ad praelium stare, vinci non posse, mori posse; et hoc ipso invictos esse, quia nec mori timent, nec repugnare contra impugnantes, cum occidere innocentibus nec nocentem liceat, sed promte et animas et sanguinem tradere [add. edd. 1642, 1646].

6 Lib. v [20, 9-10 Div. Inst.] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Et Lactantius - ultionem, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. vi, qu. 10, in Ios. [Quaest. in Heptateuch. vi. 10].

9 [Nec aliud putem spectasse Augustinum cum dicit, ed. 1625; Nec aliud spectavit Augustinus cum dicit, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Epist. clxvi [imo Ep. cv § 7].

11 [In Psalm. cxxiv, 8].

12 De civit. Dei l. xxii [6, 1] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 155]

sed potius ut obtineret aeternam non repugnavit. Ligabantur, includebantur, caedebantur, torquebantur, urebantur, laniabantur, trucidabantur, et multiplicabantur. Non erat eis pro salute pugnare nisi salutem pro salute contemnere. [10] Nec minus egregia sunt quae in eandem sententiam habet Cyrillus¹ in locum Iohannis de gladio Petri>². Thebaea legio, ut Acta³ nos docent, militibus constabat sexies millibus⁴ sexcentis sexaginta sex Christianis omnibus: Qui cum Maximianus Caesar apud Octodurum exercitum compelleret sacra diis falsis facere, primum Agaunum iter arripuerunt: et cum eo misisset Imperator qui eos ad sacrificandum venire iuberet, ipsique se id facturos negassent, Maximianus decimum quemque iussit interfici per apparitores: qui nemine repugnante facile imperium sunt executi. [11] Mauritius⁵ eius legionis primicerius, <a quo Agaunum vicus Mauritii dictus est postea>⁶, narrante Eucherio episcopo Lugdunensi, eo tempore commilitones sic allocutus legitur. Quam timui, ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre tentaret? iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina Apostoli gladium propriae vocis iussione recondidit: docens maiorem armis omnibus Christianae confidentiae esse virtutem, ne quisquam mortali operi mortalibus dexteris obsisteret, quin imo coepti operis fidem perenni religione compleret. Cum hoc supplicio peracto Imperator superstitibus eadem quae ante praeciperet, sic omnes respondent: Milites quidem, Caesar, tui sumus, et ad defensionem reipublicae Romanae arma suscepimus: nec unquam aut desertores bellorum, aut proditores militiae fuimus, aut ignavae formidinis meruimus subire flagitium.

1 [Cyrill., Comment in Euang. Ioannis xviii, 10, lib. xi].

2 [Quod - Petri, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Acta, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; acta, ed. 1646].

4 [millibus, edd. 1625, 1631; mille 1632, 1642, 1646].

5 Mauritius] De huius martyris honoribus apud Helvetios vide Guillemannum [de Rebus Helvetiorum i, 15; ii, 8]. in veteri scripto de translatione sancti Iustini in novam Corbeiam [Rerum Germanicarum tomi tres, ed. H. Meibomius i p. 769]: Unde iuxta fidem Chronicorum sub atrocissima et incomparabili illa decima post Neronem persecutione passum eum colligimus: quae et prioribus persecutionibus immanior, dum venerabilem multitudinem martyrum caelis mitteret, inter quos etiam praecipuum sancti Mauritii collegium, et innocentiae speculum. De Thebaeis martyribus Brunsvicum translatis vide Crantzium Saxonicorum vii, 16 [add. edd. 1642, 1646].

6 [a quo - postea, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 156]

Tuis etiam obtemperaremus praeceptis, nisi instituti legibus Christianis, daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos, aut de denis interfectis nos velles terrere. Non inquiras longius latitantes: nos omnes Christianos esse cognosce: habebis potestati tuae subdita omnium corpora: auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis. [12] Tum Exuperius legionis signifer, sic eam allocutus ibidem narratur: Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis: sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque compello. Aliud vobis genus eligendum est praeliorum. Non per hos gladios potestis ad regna coelestia properare. Deinde Imperatori haec nuntiari iubet: Non nos adversum te, Imperator, armavit ipsa, quae fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistemus¹, quia mori magis quam vincere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Et postea; Tela proiicimus: exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. [13] Sequitur post haec laniena in non repugnantes, in cuius narratione haec sunt Eucherii verba: Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum (male editur multorum) esse soleat quod multitudo delinquit. In veteri Martyrologio res eadem sic narratur: Caedebantur itaque passim gladiis non reclamantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus, vel intectum corpus offerentes, non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iustitiae causam, sed hoc solum reminiscentes, se illum confiteri qui nec reclamando ad occissionem ductus est, et tanquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tanquam grex

1 Tenemus ecce arma et non resistimus] Similia sunt illa Iudaeorum Alexandrinorum ad Flaccum [Philo, De Legat. ad Caium 32]: ἄοπλοί ἐσμεν ὡς όρᾷς· παραγενομένους δὲ αἰτιῶνταί τινες ὡς πολεμίους. ἃ δὲ ἡ ϕύσις ἑϰάστῳ προσένειμεν ἀμυντήρια μέρη χεῖρας, ἀπεστρόϕαμεν, ἔνϑα μηδὲν ἐργάσασϑαι δύνανται, παρέχοντες αὑτῶν τὰ σώματα πρὸς εὐσϰόπους τοῖς ϑέλουσιν ἀποϰτεῖναι βουλὰς, et quae sequuntur. Inermes sumus, ut vides, et tamen sunt qui nos tanquam hostes publicos hic criminantur. Etiam eas quas ad nostri tutelam partes dedit natura retro vertimus, ubi nihil habent quod agant. corpora praebemus nuda ac patentia ad impetum eorum qui nos volent occidere [add. edd. 1642, 1646].

[p. 157]

Dominicarum ovium, laniari se tanquam ab irruentibus lupis passi sunt. [14] Valens¹ impie et crudeliter saeviit in eos qui secundum sacras literas, et Patrum traditionem τὸ ὁμούσιον profitebantur, quorum quamvis maxima multitudo nunquam se armis tutata est. [15] Certe ubi patientia nobis praescribitur, saepe adduci videmus, et a Thebaeis militibus adductum iam audivimus Christi exemplum², ut nobis imitandum, cuius patientia ad mortem se extendit. Ac qui ita animam³ perdit, is vere eam acquisivisse a Christo pronuntiatur. Diximus⁴ summum imperium tenentibus resisti iure non posse. Nunc quaedam sunt quae lectorem monere debemus, ne putet in hanc legem delinquere eos qui revera non delinquunt.

viii. Primum ergo, qui principes sub populo sunt, sive ab initio talem acceperunt potestatem, sive postea ita convenit, ut Lacedaemone⁵, si peccent in leges ac rempublicam⁶, non tantumvi repelli possunt, sed, si opus sit, puniri morte: quod Pausaniae regi Lacedaemoniorum contigit. <Atque huius generis cum fuerint vetustissima per Italiam regna, mirum non est si post narrata crudelissima Mezentii facinora subiungat Virgilius⁷:

Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis⁸:
Regem ad supplicium praesenti morte reposcunt>⁹.

1 Valens] Vide excerpta ex Iohanne Antiocheno, ex Manuscripto libro viri aeterna memoria dignissimi Nicolai Peiresii [add. edd. 1642, 1646]. [Peiresii codex nunc est Turonensis C 980, de quo vide: Excerpta de Virtutibus et Vitiis, ed. T. Büttner - Wobst, i, praef. p. ix sqq. De Valente ibid. p. 202]

2 i Petr. ii, 21. Matth. x, 39. Luc. xvii, 33 [xiii, ed. 1625, 1631, 1632, 1642; xii, ed. 1646].

3 [extendit. quod maxime locum habere debet, ubi pro vera religione ad mortem poscimur. Qui enim ita animam, ed. 1625; extendit. Ac qui, ita animam, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [pronuntiatur. Quod si etiam concedere volumus consilii ista esse non praecepti, tutius tamen est apud Deum hanc partem eligere, cum veteres illi Christiani, etiam cum fugere, aut tacere liceret, saepe se tam honestae morti obtulerint cum certa fiducia, qui ita fidem suam testarentur, his et peccata omnia condonari, et gloriam qualis post resurrectionem expectatur, aliquatenus repraesentari, et praemia in posterum ingentia promitti. Diximus, ed. 1625; pronuntiatur. Diximus, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Ut Lacedaemone] Plutarchus Lysandro [imo 450 E]: οἱ Σπαρτιᾶται τῷ βασιλεῖ δίϰην προσέγραψαν ϑανατιϰὴν, ἣν οὐχ ὐποστὰς ἐϰεῖνος εἰς Τεγέαν ἔϕυγε. Spartiatae regem ad capitis iudicium vocarant, quod ille declinans fugit Tegeam. Idem Sulla [476 C]: αὐτοί γέ τοι Σπαρτιᾶται βασιλεύοντας ἐνίους ἀϕείλοντο τὴν ἀρχὴν, ὡς οὐ βασιλιϰοὺς, ἀλλὰ ϕαύλους ϰαὶ τὸ μηδὲν ὄντας. quibusdam regibus Spartiatae regnum ademerunt ut ineptis regno, quippe abiectis nihilique hominibus. de Agide iniuste, sed damnato tamen, vide eundem Plutarchum. Mosynaeci regem inedia puniebant. Mela libro ii [imo lib. i, 19] [add. edd. 1642, 1646].

6 [rem publicam, edd. 1625, 1631; Rem publicam, edd. 1632, 1642, 1646].

7 [Virgil., Aen. viii. 494 sq.].

8 Furiis surrexit Etruria iustis] Et aruspex Etruscus in Mezentium insurgentibus [Virg., Aen. viii, 500]:

Quos iustus in hostem

Fert dolor [add. edd. 1642, 1646].

9 Atque - reposcunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 158]

ix. Secundo, si rex, aut alius quis imperium abdicavit, aut manifeste habet pro derelicto, in eum post id tempus omnia licent quae in privatum. Sed minime pro derelicto habere rem censendus est, qui eam tractat negligentius.

x. Tertio, existimat Barclaius¹, si rex regnum alienet, aut alii subiiciat, amitti ab eo regnum. Ego hic subsisto. Nam talis actus, si regnum electione aut successoria lege deferatur, nullus est: quae autem nulla sunt, nullum habent iuris effectum. Unde et de usufructuario, cui regem talem similem diximus, verior mihi videtur Iurisconsultorum sententia², si extraneo ius suum cedat, nihil eum agere. Et quod dicitur³ ad dominum proprietatis reverti usumfructum, intelligendum legitimo tempore. Si tamen rex reipsa etiam tradere regnum aut subiicere moliatur, quin ei resisti in hoc possit, non dubito. Aliud est enim, ut diximus, imperium; aliud habendi modus, qui ne mutetur obstare potest populus: id enim sub imperio comprehensum non est. quo non male aptes illud Senecae⁴ in re non dissimili: Et si parendum in omnibus patri, in eo non parendum quo efficitur ne pater sit.

xi. Quarto, ait idem Barclaius amitti regnum, si rex vere hostili animo in totius populi exitium feratur⁵. quod concedo. consistere enim simul non possunt voluntas imperandi, et voluntas perdendi. quare qui se hostem populi totius profitetur, is eo ipso abdicat regnum. sed vix videtur id accidere posse in rege mentis compote, qui uni populo imperet. Quod si pluribus populis imperet, accidere potest, ut unius populi in gratiam alterum velit perditum, ut colonias ibi faciat.

xii. Quinto, si regnum committatur, sive ex felonia in eum cuius feudum est, sive ex clausula posita in ipsa delatione

1 Lib. iv, c. 16 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Instit. de usuf. §. fruitur [§ 3 I. ii, 4] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 L. ususfructus, D. de iure dotium [l. 66 D, xxiii, 3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Lib. ii controv. 9 [§ 20] [edd. 1642. 1646] [Lib. iii controv., edd. 1625, 1631, 1632].

5 Si rex vere hostili animo in totius populi exitium feratur] Pari de causa tribunus plebis qui sit, ipso iure desinere esse talem, ingeniose defendit Gracchus, cuius verba digna lectu apud Plutarchum [Tib. Gracchus 831 D]. Iohannes Maior in librum iv Sententiarum dicit non posse populum a se abdicare potestatem destituendi Principis in casu quo ad destructionem vergeret. quod commode explica ex his quae hoc loco dicuntur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 159]

imperii, ut, si hoc aut hoc rex faciat¹, subditi omni obedientiae vinculo solvantur, tunc quoque rex in privatam personam recidit.

xiii. Sexto, si rex partem habeat summi imperii, partem alteram populus aut senatus², regi in partem non suam involanti, vis iusta opponi poterit, quia eatenus imperium non habet. Quod locum habere censeo, etiamsi dictum sit, belli potestatem penes regem fore. id enim de bello externo intelligendum est: cum alioqui quisquis imperii summi partem habeat, non possit non ius habere, eam partem tuendi. quod ubi fit, potest rex etiam suam imperii partem belli iure amittere.

xiv. Septimo, si in delatione imperii dictum sit, ut certo eventu resisti regi possit³, etiamsi eo pacto pars imperii retenta censeri non possit, certe retenta est aliqua libertas naturalis, et exempta regio imperio. Potest autem qui ius suum alienat, id ius pactis imminuere.

xv. [1] Vidimus de eo qui ius imperandi habet aut habuit. Restat ut de invasore imperii videamus, non postquam longa possessione, aut pacto ius nactus est, sed quamdiu durat iniuste possidendi causa. Et quidem dum possidet, actus imperii quos exercet, vim habere possunt obligandi, non ex ipsius iure quod nullum est, sed ex eo quod omnino probabile sit eum qui ius imperandi habet, sive is est populus ipse, sive rex, sive senatus, id malle, interim rata esse quae imperat⁴, quam legibus iudiciisque sublatis summam induci confusionem. Improbabat⁵ Cicero Syllanas leges, ut crudeles in proscriptorum liberos, ne honores petere possent. Servandas tamen censuit, affirmans (ut nos docet Quintilianus⁶) ita his legibus contineri statum civitatis, ut

1 Si hoc aut hoc rex faciat] vide de regno Arragoniae Marianam libro viii [add. edd. 1642, 1646].

2 Partem alteram populus aut Senatus] Exemplum habes in Genuate republica apud Bezarum libro xviii [p. 414 ed. a. 1579]. in Bohemia tempore Wenceslai historiae libro x [Dubravii]. Adde Azorium institutionum Moralium libro x, cap. 8. et Lambertum Scafnaburgensem de Henrico iv [add. edd. 1642, 1646] [Mon. Germ. Hist., SS. v p. 192 sqq.].

3 Ut certo eventu resisti regi possit] Exempla vide apud Thuanum historiarum cxxxi, in narratione anni ciɔ iɔ civ; et libro cxxxiii, in anno ciɔ iɔ cv. utrumque de Hungaria: apud Meierum narratione anni ciɔ ccc xxxix, in Brabantia et Flandria. narratione anni ciɔ cccc lxxiii, in federe inter regem Galliae et Carolum Burgundum. Adde de Polonia quae habet Chytraeus Saxonicorum xxiv. et de Hungaria Bonfinius Decadis iv libro ix [add. edd. 1642, 1646].

4 Vict. de potest. civ. n. 23. Suares de legib, lib. iii, c. 10, n. 9. Lessius de iust. et iure. l. ii. c. 29. dub. 5 [imo 9]. n. 73.

5 [Improbabat, edd. 1625, 1631; Improbat, edd. 1632, 1642, 1646].

6 Lib. ii, cap. i [§ 85 Instit. orat.] [add. 1631, 1632, 1642, 1646]. [Lib. xi, c. I ed. 1625].

[p. 160]

his solutis ipsa stare non posset. <Florus¹ de eiusdem Sullae actis: Lepidus acta tanti viri rescindere parabat, nec immerito, si tamen posset sine magna clade reipublicae: et mox: Expediebat aegrae quasi sauciaeque reipublicae requiescere quomodocumque, ne vulnera curatione ipsa rescinderentur>². [2] In his tamen quae ita necessaria non sunt, et pertinent ad raptorem in iniqua possessione firmandum, si sine gravi periculo potest non pareri, parendum non est. Sed an talem raptorem imperii vi deiicere, aut denique occidere liceat, quaeritur.

xvi. Ac primum, si bello iniusto, et cui iuris gentium requisita non adsint, imperium arripuerit, neque pactio ulla sequuta sit, aut fides illa data, sed sola vi retineatur possessio; videtur manere belli ius, ac proinde in eum licere quod in hostem licet, qui a quolibet etiam privato iure potest interfici. In reos maiestatis, inquit Tertullianus³, et publicos hostes omnis homo miles est. Sic et adversus militiae desertores, cunctis ius pro quiete communi exercendae publicae ultionis indultum est⁴.

xvii. Idem cum Plutarcho, qui ita sentit libro de fato ad Pisonem⁵, statuendum censeo, si ante invasionem lex publica exstiterit, quae unicuique potestatem faciat occidendi eum qui hoc aut illud quod in aspectum cadit, ausus fuerit; puta qui privatus satellitium sibi circumdederit, arcem invaserit; qui civem indemnatum, aut non legitimo iudicio necaverit; qui magistratus sine iustis suffragiis creaverit. Tales leges multae exstabant in Graeciae civitatibus, ubi proinde iusta censenda fuit talium tyrannorum interfectio. <Talis erat Athenis lex Solonis⁶ renovata post reditum ex Piraeo, in eos qui statum popularem sustulissent, aut eo sublato honores gessissent>⁷. Ut et Romae lex Valeria⁸ siquis iniussu populi magistratum gereret: <et lex Consularis

1 [Florus iii. 23].

2 [Florus - rescinderentur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Apolog. [2].

4 C. quando liceat unicuique l. 2 [l. 2 C. iii, 27].

5 [Plutarch., de Fato 570 C, D].

6 [Apud Andocidem, Orat. i, 81].

7 [Talis - gessissent, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lex Valeria] Plutarchus Publicola [103 B]: ἄνευ ϰρίσεως ϰτείνειν τὸν βουλόμενον τυραννεῖν. ut iniudicatum occidere eum liceret qui dominatum concupisceret. mox addit [ibid. 110 C]: εἴτις ἐπιχειροίη τυραννεῖν Σόλων μὲν ἁλόντι τὴν δίϰην ἐπιτίϑησιν, ὁ δὲ Ποβλιϰόλας ϰαὶ πρὸ τῆς ϰρίσεως ἀνελεῖν δίδωσι, Solon ei qui dominatum invadit deprehenso diem dici vult at Publicola etiam ante iudicium talem permittit interfici [add. edd. 1642, 1646]. [lege Valeria, edd. 1625, 1631, 1632; mox lege Consulari, edd. 1631, 1632].

[p. 161]

post decemvirale imperium, ne quis magistratum sine provocatione crearet. qui creasset, eum ius fasque esset occidi>¹.

xviii. Nec minus licebit invasorem imperii interficere, si diserta auctoritas accedat eius, qui ius verum imperandi habet, sive is rex est, sive senatus, sive populus. His annumerandi et regum puerorum tutores, qualis Ioaso erat Ioiada², cum Athaliam regno depelleret.

xix. [1] Extra haec ut privato vi deiicere aut interficere liceat summi imperii invasorem, probare non possum: Quia fieri potest, ut is qui ius habet imperii, malit invasorem in possessione relinqui, quam periculosis et cruentis motibus occasionem dari, qui plerunque sequi solent iis violatis aut interfectis, qui validam habent factionem in populo, aut externos etiam amicos. Certe an rem in id periculum adduci velit rex aut populus, incertum est, quorum sine cognita voluntate vis iusta esse non potest. Favonius³ dicebat, χεῖρον εἶναι μοναρχίας ἀνόμου πόλεμον ἐμϕύλιον⁴, peius esse bellum civile dominatu illegitimo: Et Cicero⁵, Mihi pax omnis cum civibus bello civili utilior videtur. <Aiebat T. Quintius satius fuisse Lacedaemone tyrannum Nabidem relinqui⁶, cum aliter opprimi non posset, quam ruina gravissima civitatis in ipsa vindicta libertatis periturae⁷. Nec alio spectat illud apud Aristophanem⁸, leonem in civitate non alendum; si alitus sit, ferendum esse>⁹. [2] Profecto gravissima cum sit deliberatio, libertas an pax placeat, ut Tacitus¹⁰ loquitur, et difficillimum hoc σϰέμμα πολιτιϰὸν Ciceroni¹¹, εἰ τϋραννουμένης τῆς πατρίδος παντὶ τρόπῳ τυραννίδος ϰατάλυσιν πειρατέον, ϰᾂν μέλλῃ διὰ τοῦτο περὶ τῶν ὅλων τὶ πόλις ϰινδυνεύειν: An cum patria illegitimo

1 [et lex - occidi, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 ii Paral. xxiii.

3 [Favorinus, ed. 1625; Favonius, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Plutarch., Brutus 989 A].

5 [Cic., Philipp. ii, 15, 37].

6 Tyrannum Nabidem relinqui] Quod Plutarchus in T. Quintii vita [376 E] sic explicat: ὡς ἑώρα σὺν ϰαϰῷ μεγάλῳ τῶν ἄλλων Σπαρτιατῶν ἀπολούμενον τὸν τύραννον. Cum videret sine gravi aliorum Laconum malo non posse tyrannum destrui. Non alienum est ab hac re quod Plutarchus refert Lycurgo [52 E], Laconem quendam cum legisset

Σβεννύντας ποτὲ τούς δε τυραννίδα, χάλϰεος ἄρης
εἷλε. Σελινοῦντος δ᾽ ἀμϕὶ πύλας ἔπεσον.
Hos dum Marte parant dominatum exstinguere, saevus
Ante Selinuntis moenia Mars rapuit.

Respondisse, διϰαίως τεϑνήϰοντι οἱ ἄνδρες. ἔδει γὰρ ἄϕεμεν ὅλαν αὐτὰν ϰαταϰαῆμεν. Merito viri illi periere. exspectare enim debuerant ut ipse per se dominatus conflagraret [add. edd. 1642, 1646].

7 Livius lib. xxxiv [49, 2-3] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Aristoph., Ranae 1431 sq.].

9 [Aiebat - esse, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1636].

10 [Tac., Hist. iv, 67].

11 Lib. ix ad Att. epist. 4.

[p. 162]

imperio premitur, omnimodo danda sit opera eius demendi, etiamsi civitas eam ob rem in summum discrimen adducenda sit: non debent singuli quod populi commune est iudicium ad se rapere. Illud vero plane iniquum¹:

Detrahimus dominos urbi servire paratae².

Sicut Sylla³ interrogatus quid ita armatus patriam peteret, respondit, ἐλευϑερώσων ἀπὸ τῶν τυραννούντῶν, ut eam a tyrannis liberem. [3] Melius Plato epistola ad Perdiccam suadet, cuius verba latine sic posuit Cicero⁴: Tantum contendere in republica, quantum probare tuis civibus possis: vim neque parenti, neque patriae afferri oportere. Qui sensus et apud Sallustium⁵ exstat: Nam vi quidem regere patriam aut parentes, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen importunum est, cum praesertim omnes rerum mutationes caedem, fugam, aliaque hostilia portendant. <Unde non longe abit illud Stallii apud Plutarchum in vita Bruti⁶: τῷ σοϕῷ ϰαὶ νοῦν ἔχοντι διὰ ϕαύλους ϰαὶ ἀνοήτους ϰινδυνεύειν ϰαὶ ταράττεσϑαι μ ὴ ϰαϑήϰειν: aequum non esse ut vir prudens ac sapiens improborum et desipientium causa in pericula et turbas se coniiciat>⁷. Huc et Ambrosii⁸ illud non male referas: Adiuvat hoc quoque ad profectum bonae existimationis si de potentis manibus eripias inopem, de morte damnatum eruas, quantum sine confusione fieri potest; ne videamur iactantiae magis facere causa quam misericordiae, et graviora inferre vulnera, dum minoribus mederi desideramus. Thomas⁹ seditiosam esse dicit interdum quamvis tyrannici regiminis destructionem. [4] Non debet movere nos in contrariam sententiam factum Aodis¹⁰ in Eglonem regem Moabitarum. Nam aperte testatur sacra auctoritas, hunc¹¹ a Deo ipso vindicem suscitatum, mandatu¹² scilicet speciali. Neque vero constat hunc Moabitarum regem

1 [Lucan. 1, 351].

2 Detrahimus dominos urbi servire paratae] Plutarchus Catone Maiore [342 F] de Antiocho Magno: ἐποιήσατο αἰτίον τοὐς ἕλληνας ἐλευϑεροῦν, μηδὲν δεομένους. Bello praetextum sumebat, liberare Graecos, libertatis non egentes [add. edd. 1642, 1646].

3 App. civ. i [57].

4 Epist. fam. lib. i [9, 18].

5 Bello Iug. [111, 2].

6 [Plutarch., Brutus 989 A].

7 [Unde - coniiciat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 De Off. ii. c. 2 [imo c. 21 § 102].

9 2. 2. q. 42. art. 2.

10 Iud. III, 15. Nehe. ix, 27.

11 [hunc, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; huc ed. 1646].

12 [mandatu, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; mandato, ed. 1646].

[p. 163]

nullum ius imperandi ex pactione habuisse. Nam et in alios reges Deus per quos volebat ministros sua iudicia exsequebatur, ut per Iehun in Ioramum¹.

xx. Maxime autem in re controversa iudicium sibi privatus sumere non debet, sed possessionem sequi. Sic tributum solvi Caesari Christus iubebat², quia eius imaginem nummus praeferebat³, id est quia in possessione erat imperii.

1 ii Reg. ix.

2 Matthaei xxii, 20.

3 Quia eius imaginem nummus praeferebat] certissimum hoc indicium possessionis. vide in historia Genuate Bezarum libro xviii [p. 423 edit. Antv. a. 1579] [add. edd. 1642, 1646].