Logo DBNL
De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede] (1939)

De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

(1939)–Hugo de Groot–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Caput III
Belli partitio in publicum et privatum
Summi imperii explicatio

I. Belli divisio in publicum et privatum.
II. Non omne bellum privatum post iudicia constituta illicitum esse iure naturali, defenditur; additis exemplis.
III. Ac ne iure quidem Euaugelico, cum solutione obiectionum.
IV. Belli publici divisio in solenne et minus solenne.
V. An bellum sit publicum quod geritur auctoritate magistratus summam potestatem non habentis, et quando.
VI. In quibus rebus consistat potestas civilis.
VII. Quae potestas sit summa.
VIII. Refellitur sententia quae statuit summam potestatem semper esse penes populum: et solvuntur argumenta.
IX. Refellitur sententia quae statuit semper mutuam subiectionem regis et populi.
X. Ad veram sententiam recte intelligendam adhibentur cautiones: prima est de distinguenda vocum similitudine in re dispari:
XI. Secunda de distinguendo iure et modo habendi ius.
XII. Ostenditur quaedam imperia summa haberi plene, id est alienabiliter:
XIII. Quaedam non plene:
XIV. Quaedam non summa plene, id est alienabiliter haberi.
XV. Adstruitur dicta distinctio ex discrimine dandi tutoris in regnis.
XVI. Summam potestatem non tolli promissione etiam eius quod nec naturalis nec divini sit iuris.
XVII. Summum imperium dividi interdum per partes subiectivas aut potentiales.
XVIII. Male tamen hoc colligi ex eo quod reges acta quaedam sua nisi a coetu aliquo probentur rata esse nolunt.
XIX. Alia quoque exempla quaedam male huc trahi.
XX. Vera exempla.
XXI. Summam potestatem habere posse qui inaequali federe teneatur: cum solutione obiectionum:
XXII. Et qui tributum pendat:
XXIII. Et qui feudi lege teneatur.
XXIV. Distinctio iuris et exercitii cum exemplis.

Belli1 prima maximeque necessaria partitio haec est, quod bellum aliud est privatum, aliud publicum, aliud mixtum. Publicum bellum est quod auctore eo geritur qui iurisdictionem habet; privatum, quod aliter; mixtum, quod una ex parte est publicum, ex altera

privatum. Sed de privato, quod antiquius primum videamus. [2] Bellum aliquod privatum licite geri, quantum ius naturae attinet, satis apparere arbitror ex iis quae supra diximus, cum ostensum est ut quis iniuriam etiam vi a se arceat, iuri naturali non repugnare. Sed forte putet aliquis id saltem post constituta iudicia publica non licere: quanquam enim iudicia publica non a natura, sed a facto sunt humano, cum tamen multo sit honestius et ad quietem hominum conducibilius, ab eo cuius nihil intersit rem cognosci quam homines singulos nimium saepe amantes sui, quod ius putant id manu exsequi, tam laudabili instituto obsequendum ipsa dictat aequitas et ratio naturalis. Paulus IC.1 Non est singulis concedendum quod per magistratum publice possit fieri, ne occasio sit maioris tumultus faciendi. Hinc est, inquit Rex Theodoricus2, quod legum reperta est sacra reverentia, ut nihil manu, nihil proprio ageretur impulsu. quid enim a bellica confusione pax tranquilla distat, si per vim litigia terminantur?3 Et vim vocant leges4, quoties quis id quod deberi sibi putat, non per iudicem reposcit. ii. [1] Certe quin restricta multum sit ea quae ante iudicia constituta fuerat licentia, dubitari non potest. Est tamen ubi locum nunc quoque habeat, nimirum ubi cessat iudicium: nam lex vetans sine iudicio suum consequi, intelligi commode debet ubi copia est iudicii. Cessat autem iudicium momentanee, aut continue. Momentanee5 cessat, ubi exspectari iudex non potest sine certo periculo aut damno. Continue vero, aut iure, aut facto. Iure, si quis versetur in locis non occupatis, ut mari, solitudine, insulis vacuis, et si qua alia sunt loca in quibus nulla est civitas6: facto, si subditi iudicem non audiant, aut iudex aperte cognitionem reiecerit. [2] Quod diximus etiam post iudicia constituta, naturali iuri non repugnare omne bellum privatum, etiam ex lege Iudaeis data intelligi potest, ubi sic per Mosen

Deus loquitur Exod. xxii. 2. Si in effossione deprehensus fur, ita percutiatur ut moriatur, ne reus caedis esto percussor, ni iam dies illuxerit1 tunc enim reus caedis erit. Omnino enim videtur haec lex tam accurate distinguens, non solum impunitatem inducere, sed ius etiam naturale explicare; neque fundari in peculiari aliquo mandato divino, sed in communi aequitate: unde alias etiam gentes id sequutas videmus. Notum est illud xii tabularum2 haud dubie ex veteri iure Attico3 profectum: Si nox furtum faxit, si im aliquis occisit, iure caesus esto. Sic insons omnium, quos novimus, populorum legibus iudicatur qui adversus agressorem armis vitam periclitantem defenderit: qui tam manifestus consensus testimonium praebet, nihil in eo esse quod naturali iuri adversetur.

iii. [1] De iure divino voluntario perfectiore, Euangelico scilicet, plus est difficultatis. Quin Deus, cui plus iuris est in vitam nostram quam nobis ipsis, potuerit a nobis patientiam eo usque exigere, ut etiam privatim in periculum adducti, occidi deberemus potius quam occidere, ego non dubito. An autem voluerit nos eo usque obstringere, id est quod inquirimus. Solent pro affirmante sententia adferri duo loca, quae supra4 adduximus, ad quaestionem generalem: ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ. Ego autem dico vobis; Ne resistite iniuriam facienti, Matth. v. 39. et Rom. xii, 19. μὴ ἑαυτοὺς ἐϰδιϰοῦντες ἀγαπητοὶ, ubi Latina versio habet, non vos defendentes, charissimi. Tertius autem locus est in illis Christi verbis ad Petrum5: Repone gladium tuum in vaginam; nam quicumque acceperint gladium, gladio peribunt. Addunt his nonnulli Christi exemplum qui pro inimicis sit mortuus, Rom. v, 8, 10. [2] Neque desunt inter Christianos veteres qui bella quidem publica non improbaverint, sed defensionem privatam putarint

vetitam. Ambrosii loca pro bello supra1 attulimus. Augustini, multo etiam plura sunt et clariora, omnibus nota. At idem Ambrosius2 dixit: Et ideo fortasse Petro duos gladios offerenti, Satis, dicit, quasi licuerit usque ad Euangelium, ut sit in lege aequitatis eruditio, in Euangelio veritatis. Idem alibi3: Christianus etiamsi in latronem armatum incidat, ferientem referire non potest; ne dum salutem defendit, pietatem contaminet. Augustinus4 vero; Legem quidem non reprehendo quae tales (latrones et alios invasores violentos) permittit interfici, sed quomodo istos qui interficiunt, defendam non invenio. Et alibi5: De occidendis hominibus ne ab eis quisquam occidatur, non mihi placet consilium, nisi forte sit miles, aut publica functione teneatur, ut non pro se hoc faciat, sed pro aliis, accepta legitima potestate. <Atque idem sensisse Basilium ex secunda ipsius ad Amphilochium epistola6 satis apparet7>8. [3] Sed opposita sententia sicut receptior est, ita verior nobis videtur, ut talis patientia non sit in obligatione: iubemur enim in Euangelio proximum amare iuxta nos ipsos, non prae nobis ipsis: imo ubi par malum imminet, non vetamur nobis potius quam aliis consulere9, ut supra10 ostendimus auctoritate Pauli beneficentiae regulam explicantis. Instet forte aliquis, et dicat: Etiamsi meum bonum praeferre possim bono proximi, hoc tamen locum non habere in bonis inaequalibus; quare vitam meam mihi potius deserendam, quam invasor permittatur incidere in perpetuam damnationem. Sed responderi potest, saepe etiam eum qui impetitur opus habere tempore ad poenitentiam, aut probabiliter ita existimare; et ipsi quoque aggressori ante mortem posse ad poenitentiam spatium superesse. Deinde morali iudicio non videri aestimandum illud periculum in quod ipsum se quis coniiciat et unde se potest

eximere. [4] Certe Apostolorum aliqui ad ultimum usque tempus Christo vidente et sciente videntur iter fecisse armati gladio, quod et alios Galilaeos e patria urbem versus properantes ob infestas latronibus vias factitasse ex Iosepho1 discimus. <qui et de Essenis innocentissimis hominibus idem prodidit>2. Hinc enim factum est, ut cum diceret Christus tale tempus imminere, ut gladii comparandi causa vel vestis vendenda esset, Lucae xxii, 36, statim Apostoli responderint in suo comitatu duos esse gladios. erant autem in eo comitatu nulli praeter Apostolos. Tum vero illud ipsum quod dixit Christus, quanquam praeceptum revera non continet, sed proverbium est, significans gravissima pericula imminere, ut clare ostendit oppositio primi temporis, quod tutum ac prosperum fuerat, commate 35, est tamen tale, ut sumtum appareat ex eo quod fieri solebat, quodque Apostoli licitum censebant. [5] <Recte autem a Cicerone3 dictum est: Gladios habere certe non liceret, si uti illis nullo pacto liceret>4. Illud vero, Ne resistite iniuriam facienti, non magis universale est, quam quod sequitur, Date omni petenti; quod tamen exceptionem admittit, dum ne nimium nos praegravemur: imo isti praecepto de dando nihil adiicitur quod vim habeat restringentem, sed ex solo sensu aequitatis adstringitur, cum praeceptum de non resistendo suam habeat adiunctam explicationem per exemplum alapae; ut intelligatur tum demum praecise nos obligare, cum ea impetimur iniuria, quae aut alapa sit, aut alapae par: nam alioqui rectius fuerat dicere, Ne resistite iniuriam facienti, sed vitam profundite potius quam armis utamini. [6] In verbis ad Romanos, μὴ ἑαυτοὺς ἐϰδιϰοῦντες, omnino ἐϰδιϰεῖν non tuendi, sed ulciscendi habet significationem. ut et i Iudith ii et ii, i. Lucae xviii, 7, 8; xxi, 22. ii Thess. i, 8. i Pet. ii, 14. Rom. xiii, 4. i Thess. iv, 6. Idque ipsa verborum connexio manifeste ostendit: praecesserat enim, Ne rependatis ulli malum pro malo: haec autem est ultionis, non defensionis descriptio. Et monitum suum fulcit Paulus Deuteronomii loco5) ἐμοὶ ἐϰδίϰησις,

ἐγὼ ἀνταποδώσω, ubi in Hebraeo est סקנ יל quo ultionem significari tum vocis proprietas indicat, tum ipsa loci sententia, quae defensionem intelligi non patitur. [7] Quod vero Petro dictum est, continet quidem prohibitionem utendi gladio, sed non in defensionis causa: neque enim se opus habebat defendere: Iam enim dixerat Christus de discipulis, Sinite hos abire: idque ut impleretur sermo quem dixerat: Ex iis quos dedisti mihi non perdidi quenquam, Ioan. xviii, 8, 9. neque Christum, nam defendi nolebat. Ideo apud Ioannem hanc causam interdictioni subiicit, An non bibam poculum quod dedit mihi Pater? com. ii et apud Matthaeum1 ait, Quomodo ergo implerentur scripturae quae dicunt ita oportere fieri? Ulciscendi ergo animo Petrus, ut erat fervidus, non defendendi ferebatur. adde quod arma sumebat in eos qui nomine publicarum potestatum adventabant, quibus an ullo casu resistere liceat, peculiaris est quaestio, infra a nobis peculiariter tractanda. Quod autem adiicit Dominus, Omnes qui gladium acceperint gladio peribunt, aut proverbium est ex vulgi usu desumtum quo significatur sanguinem sanguine elici, ideoque armorum usum periculo nunquam vacare: aut, quae Origenis, Theophylacti, Titi, et Euthymii sententia est, indicat, non esse quod nos Deo praeripiamus ultionem quam ipse suo tempore satis sit exacturus: plane quo sensu in Apocalypsi dicitur xiii, 10: Qui gladio occidit, eum gladio occidi oportet: in hoc sita est spes et patientia sanctorum. quicum convenit Tertulliani illud2 Adeo satis idoneus patientiae sequester Deus: si iniuriam deposueris penes eum, ultor est; si dolorem, medicus est; si mortem, resuscitator est: quantum patientiae licet, ut Deum habeat debitorem? Simulque his Christi verbis vaticinium videtur inesse de poenis quas a sanguinariis Iudaeis erat exacturus gladius Romanorum. [8] Ad Christi exemplum, qui pro inimicis mortuus dicitur, responderi potest, Christi facta omnia quidem virtutis esse plena, et quae, <quoad eius fieri potest>3, imitari laudabile sit, et suo praemio non cariturum: non

tamen omnia eiusmodi esse, ut aut ex lege veniant, aut legem faciant. Nam quod Christus pro inimicis atque impiis est mortuus, id non fecit ex lege aliqua, sed ex speciali quasi pacto et foedere inito cum Patre; qui si id faceret, non modo summam ei gloriam, sed et gentem in aeternum duraturam promisit, Esaiae liii, 101. Alioqui esse hoc factum quasi singulare, et cui vix quicquam reperiatur simile, ostendit Paulus, Rom. v, 7. Et Christus nos animam nostram periculis obiicere iubet, non pro quibusvis, sed pro eiusdem disciplinae consortibus, i Ioan. iii, 162. [9] Quae vero ex Christianis scriptoribus allatae sunt sententiae, partim videntur consilium magis, et sublimis propositi commendationem, quam destrictum praeceptum continere; partim privatae sunt ipsorum, non communes totius Ecclesiae. <Nam in canonibus antiquissimis qui Apostolici3 dicuntur, communione is demum privatur qui in rixa primo ictu adversarium occiderit, διὰ τὴν προπέτειαν αὐτοῦ, ob nimium calorem4>5. Et hanc sententiam6 ipse etiam Augustinus, quem in contrariam partem adduximus, probare videtur, Quaest. lxxxiv in Exodum.

iv. [1] Publicum bellum aliud est solenne ex iure gentium, aliud minus solenne. Solenne quod hic voco, plerumque iustum dici solet eo sensu quo iustum testamentum codicillis, iustae nuptiae servili contubernio opponuntur: non quod non liceat et codicillos facere ei qui velit, et servo secum mulierem habere in contubernio7; sed quod testamentum et nuptiae solennes peculiares quosdam ex iure civili effectus habeant. quod notari utile est; multi enim voce iusti male intellecta damnari putant ut iniqua aut illicita bella omnia, quibus illa iusti appellatio non convenit. Ut bellum solenne sit ex iure gentium, duo requiruntur; primum ut geratur

utrimque auctore eo qui summam potestatem habeat in civitate: Deinde ut ritus quidam adsint de quibus agemus suo loco. Haec quia coniunctim requiruntur, ideo alterum sine altero non sufficit. [2] Bellum autem publicum minus solenne, potest et ritibus illis carere, et geri in privatos, et auctorem habere magistratum quemvis. Et sane si citra leges civiles res spectetur, videtur omnis magistratus sicut ad tuendam plebem sibi creditam, ita ad exercendam iurisdictionem, si vis occurrat, ius habere belli gerendi. Sed quia ex bello tota civitas in periculum venit, ideo ferme omnium populorum legibus cautum est, ne bellum geri possit, nisi auctore eo qui summam in civitate potestatem habeat. Exstat lex talis Platonis ultimo de legibus1. Et in Romano iure2 maiestatis teneri dicitur qui iniussu principis bellum gesserit delectumve habuerit, exercitum comparaverit. Iniussu populi dixerat lex Cornelia lata a L. Cornelio Sylla. In Iustinianeo Codice exstat constitutio Valentiniani, et Valentis3. Nulli prorsus nobis insciis atque inconsultis quorumlibet armorum movendorum copia tribuatur. Huc pertinet illud Augustini4: Ordo naturalis mortalium paci accommodatus hoc poscit, ut suscipiendi belli auctoritas atque consilium penes principes sit. [3] Sicut autem omnia dicta quantumvis universalia aequitatem recipiunt interpretem, ita et haec lex. Nam5 primum quin ei qui iurisdictioni praeest liceat per apparitores suos vi cogere paucos imparentes, quoties ad eam rem copiis maioribus opus non est, nec periculum imminet civitati, dubitari nequit. Rursum si ita praesens sit periculum, ut tempus non ferat eum consuli qui supremum in civitate ius habeat; hic etiam necessitas exceptionem porriget. Hoc iure usus L. Pinarius praesidio Ennae in Sicilia praefectus6, cum certo sciret oppidanos ad Carthaginienses7 defectionem moliri, caede

in eos facta, Ennam retinuit. Extra talem necessitatem ad vindicandas iniurias quas rex persequi negligit, ius bellandi oppidanis in civitatibus dare ausus est Franciscus Victoria: sed eius sententia merito ab aliis repudiatur.

v. [1] At quibus eventibus ius armorum movendorum esse magistratibus minoribus constat, an bellum tale publicum sit dicendum dissentiunt iuris interpretes. Sunt qui aiunt1. Sunt qui negant2. Sane si publicum non aliud dicimus quam quod fit iure magistratus, dubium non est quin talia bella publica sint, ac proinde qui in tali facti specie magistratibus se opponunt, in poenas incidant contumacium adversus supra se positos. Si vero publicum sumitur in excellentiore significatu pro eo quod solenne est, ut saepe sumi extra controversiam est; non sunt bella ista publica, quia ad istius iuris plenitudinem, tum iudicium summae potestatis, tum alia requiruntur. Neque me movet quod etiam in tali contentione soleant res auferri obsistentibus3, ac militibus etiam concedi4. Nam id belli solennis non ita proprium est, ut non alibi etiam locum habere possit. [2] Sed5 et illud accidere potest, ut in imperio late patente inferiores potestates belli inchoandi concessam habeant potestatem6: quod si fit, iam sane censendum erit bellum geri ex vi summae potestatis. nam quod faciendi quis alii ius dat, eius ipse auctor censetur. [3] Illud magis controversum, an ubi tale mandatum non est, sufficiat coniectura voluntatis. Mihi id admittendum non videtur. Neque enim hoc sufficit videre, quid hoc rerum statu summam potestatem habenti, si consulatur, placiturum sit: sed hoc magis videndum, quid ille, ubi res moram fert, aut dubiam habet deliberationem, se inconsulto cupiat fieri, si ea de re lex ferenda sit. Nam ut maxime in aliquo facto particulari cesset inspecta

particulariter ratio quae voluntatem summi imperantis movet, non tamen cessat ratio sumta universaliter quae periculis occurri vult. quod fieri non potest si eius rei ad se magistratus quisque iudicium trahat. [4] Non ergo iniuria a legatis suis accusatus fuit Cn. Manlius1, quod Pop. Rom. iniussu bellum Gallograecis intulisset: nam quanquam in Antiochi exercitu Gallorum legiones fuerant, tamen pace facta cum Antiocho, an ea iniuria in Gallograecos exsequenda esset, non in Cn. Manlii, sed in Pop. Rom. arbitrio esse debuit. C. Caesarem quod bellum Germanis intulisset, dedi Germanis Cato voluit; credo non tam ius respiciens, quam quod imminentis domini metu vellet urbem liberari. Nam Germani Gallos populi Romani hostes adiuverant, ac proinde non erat quod iniuriam sibi factam quererentur, si modo iusta fuit populi Romani causa in Gallos bellandi. At Caesar contentus esse debuit Germanos Gallia mandata sibi provincia pepulisse, nec Germanos, praesertim cum nullum inde periculum immineret, intra suos fines, bello persequi, nisi consulto prius populo Romano. Non ergo Germani ius habebant deditionem postulandi, sed populo Romano punire Caesarem ius erat, plane ut Carthaginienses Romanis responderunt2. Ego non privato publicove consilio Saguntum oppugnatum sit quaerendum censeo; sed utrum iure an iniuria: nostra enim haec quaestio atque animadversio in civem nostrum est, nostro an suo fecerit arbitrio; vobiscum una disputatio est, licueritne per foedus fieri. [5] Defendit M. Tullius Cicero factum et Octavii et Decimi Bruti, qui privato consilio in Antonium arma ceperant. Atqui etiam si constaret meritum hostilia Antonium, Senatus populique Romani iudicium expectari debuit, an e republica esset dissimulare factum, an ulcisci; ad pacis venire conditiones, an ad arma procurrere. Nam iure suo quod saepe cum damni periculo coniunctum est, uti nemo cogitur. Tum vero etiam hoste iudicato Antonio permittenda Senatui, et populo Romano deliberatio fuit, per quos potissimum bellum id geri vellet. Sic3 Cassio

auxilia ex foedere petenti respondere Rhodii, missuros se si Senatus iuberet. [6] Moniti hoc exemplo, et plura occurrent, meminerimus non omnia probare quae a quamvis praeclarae famae auctoribus dicuntur. saepe enim tempori, saepe affectibus serviunt, et aptant τῷ πέτρῳ στάϑμην. quare danda est opera uti in his rebus defecato utamur iudicio, nec quae excusari magis quam laudari possunt temere in exemplum rapiamus, in quo perniciose errari solet. [7] Cum vero dictum sit, bellum publicum geri non debere nisi eo auctore qui summam potestatem habeat, et ad huius rei, et ad quaestionis illius quae est de bello solenni intellectum, atque adeo ad alia multa, necessarium erit, quae sit summa illa potestas, quique eam habeant intelligere: eoque magis quia nostro saeculo viri eruditi, quisque ex usu magis rerum praesentium, quam ex vero illud argumentum exsequuti, rem per se haud expeditam multo impeditiorem reddiderunt.

vi. [1] Facultas ergo moralis civitatem gubernandi, quae potestatis civilis vocabulo nuncupari solet, a Thucydide1 tribus rebus describitur, cum civitatem, quae vere civitas sit, vocat αὐτόνομον, αὐτόδιϰον, αὐτοτελῆ suis utentem legibus, iudiciis, magistratibus2. Aristoteles3 tres facit partes in administranda republica, consultationem de rebus communibus, curam legendorum magistratuum, et iudicia: ad primam autem partem refert deliberationem de bello, pace, foederibus faciendis ac dissolvendis, de legibus; addit de morte, exilio, publicatione, et repetundis, hoc est, ut ego interpretor, iudicia publica, cum prius iudiciorum nomine privata intellexisset. Dionysius Halicarnassensis4 tria maxime notat, ius magistratuum creandorum, ius legum condendarum et tollendarum, ius decernendi de bello ac pace5. Alibi6 addit quartum, iudicia: Rursum, alibi7 adiicit curationem sacrorum et convocationem comitiorum. [2] At si quis recte partiri velit, facile quae huc spectant reperiet

omnia; ita ut nihil aut desit, aut redundet: Nam qui civitatem regit, eam partim per se, partim per alios regit. Per se autem versatur, aut circa universalia, aut circa singularia. Circa universalia versatur condendo leges easque tollendo, tam circa sacra (quatenus eorum cura ad civitatem pertinet) quam circa profana. Ars circa haec Aristoteli1 ἀρχιτεϰτονιϰὴ, architectalis. Singularia circa quae versatur, sunt aut directe publica, aut privata quidem, sed quatenus ad publicum ordinantur. Directe publica sunt actiones, ut pacis, belli, foederum faciendorum; aut res, ut vectigalia, et si quae his sunt similia: in quibus comprehenditur et dominium eminens, quod civitas habet in cives, et res civium ad usum publicum. Ars circa haec Aristoteli nomine generis πολιτιϰὴ, id est civilis, et βουλευτιϰὴ, consultatrix. Privata sunt res controversae inter singulos, quas publica auctoritate dirimi publicae quietis interest. Ars circa haec eidem Aristoteli διϰαστιϰὴ, iudicialis. Quae per alterum expediuntur, ea expediuntur, aut per magistratus, aut per alios curatores, in quibus sunt et legati. His ergo in rebus consistit potestas civilis.

vii. [1] Summa autem illa dicitur, cuius actus alterius iuri non subsunt, ita ut alterius voluntatis humanae arbitrio irriti possint reddi. Alterius cum dico, ipsum excludo qui summa potestate utitur; cui voluntatem mutare licet, ut et successorem2, qui eodem iure utitur, ac proinde eandem habet potestatem, non aliam. Haec ergo summa potestas, quod subiectum habeat videamus. Subiectum aliud est commune, aliud proprium: ut visus subiectum commune est corpus, proprium oculus. ita summae potestatis subiectum commune est civitas, quam perfectum coetum esse supra diximus. [2] Excludimus ergo populos qui in alterius populi ditionem concesserunt, quales erant provinciae Romanorum: hi enim populi non per se civitas sunt, ut nunc quidem eam vocem sumimus, sed membra minus digna magnae civitatis, quomodo servi membra sunt familiae. Rursum accidit, ut plurium populorum idem sit caput,

qui tamen populi singuli perfectum coetum constituut1: neque enim ut in naturali corpore non potest caput unum esse plurium corporum, ita in morali quoque corpore; nam ibi eadem persona diversa ratione considerata caput potest esse plurium ac distinctorum corporum. Cuius rei certum indicium esse potest, quod extincta domo regnatrice imperium ad quemque populum seorsim revertitur. Sic etiam accidere potest, ut plures civitates arctissimo inter se foedere colligentur, <et faciant σύστημα quoddam ut Strabo2 non uno loco loquitur>3, neque tamen singulae desinant statum perfectae civitatis retinere: quod tum ab aliis, tum ab Aristotele4 etiam notatum est non uno loco. [3] Subiectum ergo commune summae potestatis esto civitas, ita ut iam diximus intellecta. Subiectum proprium est persona una pluresve pro cuiusque gentis legibus ac moribus <ἡ πρώτη ἀρχὴ apud Galenum libro sexto de placitis Hippocratis et Platonis>5.

viii. [1] Atque hoc loco primum reiicienda est eorum opinio, qui ubique et sine exceptione summam potestatem esse volunt populi, ita ut ei reges quoties imperio suo male utuntur, et coercere et punire liceat: quae sententia quot malis causam dederit, et dare etiamnum possit penitus animis recepta, nemo sapiens non videt. Nos his argumentis eam refutamus. Licet homini cuique se in privatam servitutem cui velit addicere, ut et ex lege Hebraea6 et Romana7 apparet. quidni ergo populo sui iuris liceat se uni cuipiam, aut pluribus ita addicere, ut regendi sui ius in eum plane transcribat, nulla eius iuris parte retenta? Neque dixeris minime id praesumi: non enim iam quaerimus, quid in dubio praesumendum sit: sed quid iure fieri possit8. Frustra quoque afferuntur incommoda quae hinc sequantur, aut sequi possint. nam qualemcumque formam gubernationis animo finxeris, nunquam incommodis aut periculis carebis. Aut haec cum illis sunt habenda, aut illa cum his mit-

tenda1 sunt2, ait Comoedia3 [2] Sicut autem multa sunt vivendi genera, alterum altero praestantius, et cuique liberum est ex tot generibus id eligere quod ipsi placet; ita et populus eligere potest qualem vult gubernationis formam: neque ex praestantia huius aut illius formae, qua de re diversa diversorum sunt iudicia, sed ex voluntate ius metiendum est4. [3] Neque vero non multae exstare possunt causae cur populus ius totum imperandi a se abdicet, aliique tradat, puta quia in periculum vitae adductus alia lege qui se defendat reperire non potest: aut quia inopia pressus aliter habere non potest copiam unde se sustentet. Nam si Campani olim necessitate subacti populo Romano se subiecerunt5 in hunc modum: Populum Campanum, urbemque Capuam, agros, delubra Deum, divina humanaque omnia, in vestram P.C. ditionem dedimus6: et quidam populi cum Romanorum ditioni7 subiicere se vellent, ne recepti quidem sunt; quod narrat Appianus8: quid obstat quominus et uni homini praepotenti populus aliquis eundem ad modum dedere se possit? <Apud Virgilium9 legimus:

 
Nec cum se sub leges pacis iniquae
 
Tradiderit regno>10.

Accidere etiam potest, ut paterfamilias latifundia possidens neminem alia lege in suas terras habitantem recipere velit. <aut ut quis magnam servorum copiam habens eos manumittat, sub imperii ferendi et census pendendi legibus: quae suis exemplis non carent. de servis Germanorum apud Tacitum11 est: Suam quisque sedem, suos penates regit. Frumenti modum dominus, aut pecoris, aut vestis, ut colono iniungit et servus hactenus paret>12. [4] Adde

quod sicut Aristoteles1 dixit quosdam homines natura esse servos, id est ad servitutem aptos; ita et populi quidam eo sunt ingenio, ut regi quam regere norint rectius; quod de se sensisse Cappadoces videntur2, qui oblatae a Romanis libertati vitam sub rege praetulerunt <negantes vivere se sine rege posse. Sic Philostratus vita Apollonii3, stultum esse ait Thraces, Mysos, Getas in libertatem vindicare, qua non gaudeant>4. [5] Neque vero non aliquos movere potuerunt exempla gentium quae per saecula plurima sub imperio plane regio satis feliciter vixerunt5. <Urbes sub Eumene6, ait Livius7, nullius liberae civitatis fortunam cum sua mutatam voluisse. Est et interdum is civitatis status ut videatur nisi sub libero unius imperio salvus esse non posse8; quod de Romana, qualis erat Caesaris Augusti aetate, multis prudentibus visum est. His ergo similibusque de causis accidere non potest tantum, sed et solet, ut se homines subiiciant imperio alterius ac potestati, quod et Cicero notat Officiorum secundo9>10. [6] Iam vero bello iusto, ut ante11 diximus, sicut acquiri potest dominium privatum; ita et dominium civile, sive ius regendi non aliunde pendens. Neque vero haec tantum pro unius imperio, ubi id receptum est, conservando dicta censeri debent: nam idem ius eademque ratio est procerum qui plebe exclusa civitatem regunt. Quid, quod nulla respublica adeo reperta est popularis, in qua non aliqui aut valde inopes aut externi, tum vero et foeminae <et adole-

scentes>1 a deliberationibus publicis arceantur? [7] Iam vero et populi quidam alios sub se populos habent2, non minus addictos sibi quam si regibus parerent: unde illa interrogatio3, Estne populus Collatinus in sua potestate? <et Campani cum se Romanis dedidissent, facti dicuntur alienae potestatis4: Acarnania5 ut et Amphilochia6 dicuntur fuisse iuris Aetolorum: Peraea7 et Caunus8 ditionis Rhodiorum: Pydna9 a Philippo Olynthiis data. Et quae sub Spartanis fuerant oppida, postquam eorum ditioni exemta sunt, Eleutherolaconum10 nomen acceperunt. Cotyora urbs dicitur fuisse Sinopensium apud Xenophontem11. Nicaea Italiae adiudicata Massiliensibus apud Strabonem12, et insula Pithecusae Neapolitanis13. Sic Calatim oppidum coloniae Capuensi, Caudium coloniae Beneventanae adiudicata cum territoriis suis apud Frontinum14 legimus. Otho provinciae Baeticae Maurorum civitates dono dedit: quod apud Tacitum15 est>16. quae omnia convelli necesse est, si id recipimus, ius regendi semper subditum esse eorum iudicio ac voluntati qui reguntur. [8] At vero esse reges qui populi etiam universim sumti arbitrio non subsint, tum sacra, tum profana historia testatur. Si dixeris, inquit Deus populum Israeliticum alloquens, Statuam supra me regem17: et ad Samuelem; Indica eis ius regis qui regnaturus est super eos18. Hinc rex unctus19 dicitur super

populum, super hereditatem Domini, super Israelem: Salomo rex super totum Israelem1. Sic David Deo gratias agit quod populum suum ipsi subiecerit2. Et Christus, Reges, inquit, gentium dominantur eis3. Notum illud Horatii4:

 
Regum timendorum in proprios greges,
 
Reges in ipsos imperium est Iovis.

[9] Tres gubernandi formas ita describit Seneca5: Interdum populus est quem timere debeamus; interdum si ea civitatis disciplina est, ut plurima per senatum transigantur, gratiosi in ea timentur viri: interdum singuli quibus potestas populi et in populum data est. Tales sunt quos Plutarchus6 ait, οὐ ϰατὰ τοὺς νόνους μόμον, ἀλλὰ ϰαὶ τῶν νόμων ἄρχειν, imperium habere non ex legibus modo, sed et in leges. <et apud Herodotum7 Otanes singulare imperium sic describit: ἀνευϑύνως ποιεῖν τα βούλεται: facere quod quis velit, ita ut alii rationem non reddat. Dioni quoque Prusaeensi8 regnum definitur: ἐπιτάττειν ἀνυπεύϑυνον ὄντα, ita imperare ut alii ratio non reddatur: Pausanias Messenicis9 opponit βασιλείαν ἀρχ ῇ ὑπευϑύνῳ, regnum potestati tali quae rationem actuum reddere debeat. [10] Aristoteles10 reges quosdam esse ait cum eo iure quod alibi habet ipsa gens in se ac sua>11. Sic postquam Romani principes imperium vere regium usurpare coeperunt, dicitur populus in eos omne suum imperium et potestatem contulisse12, etiam in se, ut interpretatur Theophilus. Hinc illud dictum M. Antonini Philosophi13: Nemo nisi solus Deus, iudex principis esse potest. Dion lib. liii14, de tali principe: αὐτοτελὴς ὄντως ϰαὶ αὐτοϰράτωρ, ϰαὶ ἑαυτοῦ, ϰαὶ τῶν νόμων, πάντα τε οἷα βούλοιτο ποιῇ, ϰαὶ πάνϑ᾽ ὅσα ἂν μὴ β ούλοιτο μὴ πράττη. Liber est, suique ac legum potens, ut et quod vult faciat, et quod non vult non faciat. Tale regnum iam antiquitus erat in Graecia regnum Inachidarum15 Argis: nam in Argiva Tragoedia Suppli-

cibus, sic populus Regem affatur apud Aeschylum1:

 
Σύ τοι πόλις, σὺ δὲ τὸ δήμιον,
 
Πρύτανις ἄϰριτος ὢν,
 
Κρατύνεις βωμὸν ἑστίαν χϑονὸς,
 
Μονοψήϕοισι νεύμασι σέϑεν.
 
Tu res populi tuque urbs tota es,
 
Non iudiciis subditus ullis,
 
Regni solio fultus ut ara,
 
Unoque regens cuncta arbitrio.

[11] Longe aliter quam de Atheniensium republica rex ipse Theseus2 apud Euripidem3 loquitur.

 
- οὐ γὰρ ἄρχεται
 
Ἑνὸς πρὸς ἀνδρὸς, ἀλλ᾽ ἐλευϑέρα πόλις·
 
Δῆμος δ᾽ ἀνάσσει διαδοχαῖσιν ἐν μέρει
 
Ἐνιαυσίαισιν.
 
- - haec iuris sui
 
Parere domino civitas uni negat:
 
Rex ipse populus annuas mandat vices
 
Honoris huic, illive.

<Nam Theseus, ut Plutarchus4 explicat, belli tantum ducem et legum custodem agebat, caetera par civibus5>6. Hinc factum ut reges qui populo subsunt, non nisi improprie reges appellari dicantur: Sic7 post Lycurgum, magisque post Ephoros constitutos, reges Lacedaemoniorum, reges nomine, non re fuisse dicuntur Polybio8, Plutarcho9, Cornelio Nepoti10. <Quod exemplum secuti et alii in Graecia. Pausanias Corinthiacis11: Ἀργεῖοι δὲ ἅτε ἰσηγορίαν ϰαὶ τὸ αὐτόνομον ἀγαπῶντες ἐϰ παλαιοτάτου, τὰ τῆς ἐξουσίας τῶν βασιλέων εἰς ἐλάχιστον προσήγαγον, ὡς μηδενὶ τῶν Κείσου ϰαί τοῖς ἀπογόνοις ἢ τὸ ὄνομα λειϕϑῆναι τῆς βασιλείας μόνον. Argivi iam olim aequalitatis et libertatis

amantes regiam potestatem in minimum redegerunt ita ut Cisi filiis ac posteris praeter nomen regni nihil relinquerent12. Talia regna negat Aristoteles3 constituere propriam speciem gubernationis, quia scilicet partem tantum faciunt in republica optimatium aut populi>4. [12] Quin et in populis qui perpetuo regibus non subsunt exempla videmus quasi temporarii regni5, quod populo non subsit. Talis erat potestas Amymonum apud Cnidios, et apud Romanos Dictatorum primis temporibus, cum ad populum provocatio non esset: unde Dictatoris edictum pro numine observatum ait Livius6: <neque usquam ullum nisi in cura parendi auxilium:>7 Dictatura obsessam vim regiae potestatis Cicero8. [13] Quae pro contraria sententia adferuntur argumenta, ea solvere difficile non est. Nam primum quod asseverant eum a quo aliquis constituitur esse superiorem constituto, verum duntaxat est in ea constitutione, cuius effectus perpetuo pendet a voluntate constituentis; non etiam in ea quae ab initio est voluntatis, postea vero effectum habet necessitatis: quomodo mulier virum sibi constituit cui parere semper necesse habet. Valentinianus9 Imperator militibus qui se Imperatorem fecerant, postulantibus quod ipsi non probabatur, respondit10: Ut me ad imperandum vobis eligeretis, in vestra situm erat potestate, o milites: at postquam me elegistis, quod petitis in meo est arbitrio, non vestro. Vobis tanquam subditis competit parere, mihi quae facienda sunt cogitare. Sed nec verum est quod assumitur, omnes reges a populo constitui: quod exemplis patrisfamilias advenas sub obediendi lege acceptantis, et gentium bello devictarum, quae supra11

attulimus, satis intelligi potest. [14] Alterum argumentum sumunt ex dicto Philosophorum, regimen omne eorum qui reguntur, non qui regunt, causa esse paratum: unde sequi existimant ex finis nobilitate, eos qui reguntur, superiores esse eo, qui regit. Sed nec illud universaliter verum est, omne regimen eius qui regitur causa esse comparatum; nam quaedam regimina per se sunt regentis causa, ut dominicum: nam servi utilitas ibi extrinseca est et adventitia: sicut medici lucrum ad ipsam medicinam non pertinet. Sunt alia regimina mutuae utilitatis causa, ut maritale. Sic imperia quaedam esse possunt comparata ad regum utilitatem, ut quae victoria parta sunt, et non ideo tyrannica dicenda sunt, cum tyrannis <, ut quidem ea vox nunc intelligitur>1 iniustitiam includat. Possunt et quaedam utilitatem respicere tam eius qui regit quam eius qui regitur, ut cum populus impotens sibi tuendo regem potentem imponit. Caeterum non nego in plerisque imperiis respici per se utilitatem eorum qui reguntur: et verum esse quod Cicero2 <post Herodotum, Herodotus3 post Hesiodum4>5 dixit6, fruendae iustitiae causa reges constitutos. Sed non ideo consequens est quod illi inferunt, populos rege esse superiores: nam et tutela pupilli causa reperta est, et tamen tutela ius est ac potestas in pupillum. Nec est quod instet aliquis, tutorem, si male rem pupillarem administret, amoveri posse; quare et in rege idem ius esse debere. Nam in tutore hoc procedit, qui superiorem habet. at in imperiis, quia progressus in infinitum non datur, omnino in aliqua aut persona, aut coetu consistendum est, quorum peccata, quia superiorem se iudicem non habent, Deus sibi curae peculiari esse testatur7; qui ea aut vindicat, si ita opus iudicet; aut tolerat in poenam aut explorationem populi. [15] Optime Tacitus8: Quomodo sterilitatem aut nimios imbres, et caetera naturae mala, ita luxum vel avaritiam dominantium tolerate. Vitia erunt donec homines, sed

neque haec continua, et meliorum interventu pensantur. Et M. Aurelius magistratus dixit de privatis, principes de magistratibus, Deum de principibus iudicare1. Insignis est apud Gregorium Turonensem2 locus, ubi is ipse Episcopus3 regem Francorum sic affatur: Si quis de nobis, o Rex, iustitiae tramites transcendere voluerit, a te corripi potest: si vero tu excesseris, quis te corripiet? Loquimur enim tibi, sed si volueris, audis: si autem nolueris, quis te damnabit, nisi is qui se pronuntiavit esse iustitiam?4 <Inter Essenorum placita Porphyrius5 memorat οὐ δίχα ϑεοῦ περιγίνεσϑαί τισι τὸ ἄρχειν, non obtingere cuiquam imperium sine Dei cura speciali6>7. Irenaeus8 optime: Cuius iussu homines nascuntur, huius iussu et reges constituuntur apti iis, qui in illis temporibus ab ipsis regnantur. <Sensus idem in constitutionibus quae dicuntur Clementis9; τὸν βασιλέα ϕοβηϑήσῃ, εἰδὼς ὅτι τοῦ ϰυρίου ἐστὶν ἡ χειροτονία regem timebis, gnarus a Domino electum>10. [16] Nec obstat his quae diximus, quod populi interdum puniti leguntur ob regum peccata11: non enim ideo evenit, quod populus regem aut non puniret, aut non reprimeret, sed quod vitiis eius tacite saltem consentiret. Quanquam etiam sine eo Deus summo dominio, quod in vitam necemque singulorum habet, uti potuit in poenam regis, cuius supplicium est subditis orbari.

ix. [1] Sunt alii qui mutuam quandam subiectionem sibi fingunt, ut populus universus regi recte imperanti parere debeat, rex autem male imperans populo subiiciatur. qui si hoc dicerent, non facienda ob regis imperium ea quae manifeste iniqua sunt, verum dicerent, et quod apud omnes bonos confessum est: sed id nullam includit coactionem, aut ius aliquod imperii. Quod si etiam populo alicui propositum fuisset partiri cum rege imperium (qua de re infra dicendum erit aliquid) fines certe potestati utriusque assignari debuissent tales, qui cognosci facile possent ex loco rum, personarum, aut negotiorum discrimine. [2] Bonitas autem aut malitia actus, praesertim in civilibus quae saepe obscuram habent disceptationem, apta non sunt ad partes distinguendas: unde summam confusionem sequi necesse est, cognitionem de re eadem pro iure potestatis, obtentu actus boni malive, hinc ad se rege trahente, inde populo: qualem rerum perturbationem introducere nulli, quod sciam, populo in mentem venit.

x. [1] Sublatis opinionibus falsis restat cautiones adhibeamus aliquas, quae viam nobis monstrare possint ad recte1 diiudicandum cui ius summae potestatis in gente quaque competat. Prima cautio haec sit, ne decipiamur ambiguo nominis sono, aut rerum externarum specie. Exempli causa, quanquam apud Latinos opponi solent principatus et regnum, ut cum Vercingetorigis patrem dicit Caesar2 principatum obtinuisse Galliae, sed quod regnum affectaret interfectum: et3 cum Piso apud Tacitum4 Germanicum dicit principis Romanorum, non Parthorum regis esse filium: et cum Suetonius5 parum abfuisse ait Caligulam quin speciem principatus in regnum converteret: et cum Velleio6 Maroboduus7 dicitur non principatum parentium voluntate constantem, sed vim regiam complexus animo: [2] Videmus tamen confundi haec saepe: nam et Lacedaemonii duces ex Herculis posteritate, postquam Ephoris subiecti fuere, reges dicebantur nihilominus, ut modo vidimus: et veteri

Germaniae reges erant quos Tacitus1 praefuisse ait auctoritate suadendi, non potestate iubendi: Et de Euandro rege Livius2, rexisse eum auctoritate magis quam imperio: et Suffetem Carthaginensium, <Aristoteles3 et>4 Polybius5 βασιλέα appellant6 <: ut et Diodorus7, quomodo et Hannonem Carthaginensium8 regem dixit Solinus9. Et de Scepsi in Troade narrat Strabo10 cum adiunctis in civitatem Milesiis populari republica uti cepisset, veterum regum posteris nomen mansisse regium et honoris nonnihil>11. [3] Contra Romani imperatores, postquam palam et sine ulla dissimulatione regnum liberrimum tenuerunt, principes tamen vocabantur. Sed et insignia regiae maiestatis in liberis quibusdam civitatibus tribui principibus solent. [4] Iam vero comitia ordinum, id est conventus eorum qui populum in classes distributum referunt, nimirum, ut Guntherus12 loquitur,

 
Praelati, proceres missisque potentibus urbes:

alibi quidem in hoc serviunt duntaxat, ut sint maius regis consilium, per quod querelae populi, quae saepe in consistorio reticentur, ad regis aures perveniant; cui deinde liberum sit statuere quod ex usu ipsi videatur. alibi etiam ius habent de actis principis cognoscendi, atque etiam leges praescribendi quibus princeps teneatur. [5] Sunt multi qui existimant discrimen summi imperii, aut summo minoris, petendum ex delatione imperii per electionem aut successionem. Nam quae hoc modo deferuntur imperia, ea summa esse contendunt, non item quae illo. At haec universim vera non esse pro certo haberi debet. Nam successio non est titulus imperii, qui imperio formam assignet, sed veteris continuatio. Ius enim ab electione familiae coeptum succe-

dendo continuatur; quare quantum prima electio tribuit, tantum defert successio. Apud Lacones regnum ad heredes1 transibat etiam post Ephoros constitutos. <Et de tali regno id est principatu est apud Aristotelem2. τούτων τῶν βασιλειῶν αἱ μὲν ϰατὰ γένος εἰσὶν, αἱ δὲ αἱρεταὶ: quaedam sanguinis iure, quaedam electione deferuntur: et Heroicis temporibus pleraque in Graecia regna talia fuisse3 et ipse notat, et Thucydides4>5. Contra Romanum imperium etiam sublata omni senatus et populi potestate per electionem conferebatur.

xi. [1] Altera cautio haec esto. Aliud esse de re quaerere, aliud de modo habendi6, quod non in corporalibus tantum, sed et in incorporalibus procedit. Ut enim res est ager, ita et iter, actus, via. Sed haec alii habent iure pleno proprietatis, alii iure usufructuario, alii iure temporario. ita summum imperium Dictator Romanus habebat iure temporario7: reges plerique8 tam qui primi eliguntur, quam qui electis legitimo ordine succedunt, iure usufructuario: at quidam reges pleno iure proprietatis, ut qui iusto bello imperium quaesiverunt, aut in quorum ditionem populus aliquis, maioris mali vitandi causa, ita se dedidit ut nihil exciperetur. [2] Neque enim illis assentio qui dictatori negant fuisse summum imperium, quia perpetuum non erat. nam rerum moralium natura ex operationibus cognoscitur: quare quae facultates eosdem effectus habent, eodem nomine nuncupandae sunt. At dictator intra tempus suum omnes actus eodem iure exercet9, quo rex qui est optimo iure: neque eius actus ab alio reddi irritus potest. Duratio autem naturam rei non immutat. quanquam si de dignitate quaeritur, quae maiestas dici solet, dubium non est, quin ea maior sit in eo cui ius perpetuum datum est, quam cui temporarium, quia ad dignitatem facit habendi modus. Atque idem dictum

volo de his, qui antequam reges ad suam tutelam pervenerint, aut dum furore, aut captivitate impediuntur, curatores regni ita constituuntur, ut populo non subsint, neque ante legitimum tempus potestas eorum sit revocabilis. [3] Aliud censendum de his qui ius acceperunt quovis tempore revocensendum id est precarium, quale olim Vandalorum1 regnum fuit in Africa, et Gothorum regnum2 in Hispania3, cum ipsos deponerent populi quoties displicerent4. horum enim singuli actus irriti possunt reddi ab his qui potestatem revocabiliter dederunt; ac proinde non idem est effectus, nec ius idem.

xii. [1] Quod autem dixi, quaedam imperia esse in pleno iure proprietatis, id est in patrimonio5 imperantis; quidam viri eruditi6 hoc argumento oppugnant, quod liberi homines in commercio non sint. At sicut alia est potestas dominica, alia regia; ita et alia est libertas personalis, alia civilis, alia singulorum, alia universorum. Nam et Stoici7 quandam servitutem constare dicebant ὐποτάξει, in subiectione: et in sacris literis8 subiecti regis servi vocantur. Sicut ergo libertas personalis dominum excludit, ita libertas civilis regnum atque aliam quamvis proprie dictam ditionem. Sic Livius9 ista opponit: Regem vocabant libertatis dulcedine nondum experta. Idem10: Indignum videbatur populum Romanum servientem cum sub regibus esset, nullo bello ac ab hostibus ullis obsessum esse, liberum eundem populum ab Hetruscis obsideri. Et alibi11: Non in regno populum Romanum, sed in libertate esse. <Rursum alio loco12 opponit gentes quae in libertate essent iis quae sub regibus

viverent1.>2 Cicero dixerat3: Aut exigendi reges non fuerant, aut plebi re, non verbis danda libertas. Post hos Tacitus4: Urbem Romam ab initio reges habuere: libertatem et consulatum L. Brutus instituit. Et alibi5: Acrior Arsacis regno Germanorum libertas. <Arrianus Indicis6: βασιλεῦσι ϰαὶ τῇσι πόλεσιν ὅσαι αὐτόνομοι. Regibus et civitatibus liberis. Caecina apud Senecam7: Regalia fulmina sunt quorum vi tangitur vel comitium, vel principalia urbis liberae loca: quorum significatio regnum civitati minatur8. Sic Cilicum illi qui regibus non parebant Eleutherocilices9 nuncupati. De Amiso Strabo10, modo liberam fuisse, modo sub regibus>11. Et passim in legibus Romanis12 de bello et de iudiciis recuperatoriis, externi distinguuntur in reges et populos liberos. Hic ergo non de hominum singulorum, sed de populi libertate quaeritur13. Quin et sicut ob privatam, ita ob hanc publicam subiectionem, aliqui dicuntur esse non sui iuris, non suae potestatis. Hinc illa14: Quae urbes, qui agri, qui homines Aetolorum iuris aliquando fuerunt: et15, Estne populus Collatinus in sua potestate? [2] Proprie tamen cum populus alienatur, non ipsi homines alienantur, sed ius perpetuum eos regendi, qua populus sunt. Sic cum uni liberorum patroni libertus assignatur, non hominis liberi fit alienatio, sed ius quod in hominem competit transscribitur. [3] Neque illud magis firmum est, quod aiunt; si quos populos rex bello quaesierit, cum eos

non sine civium sanguine ac sudore quaesierit, civibus quaesitos potius credi debere quam regi. Nam et fieri potuit, ut rex ex sua privata substantia1 exercitum aluerit, aut etiam ex fructibus eius patrimonii2 quod principatum sequitur. Nam ut in ipsum illud patrimonium rex aliquis non nisi usumfructum3 habeat, perinde ut in ipsum ius imperandi populo qui se elegit, fructus tamen ipsius sunt proprii. sicut in iure civili4 est proditum, hereditatis quae restitui iussa est fructus non restitui, quia non hereditati accepti feruntur, sed rei. Evenire ergo potest ut rex in quosdam populos imperium habeat proprio iure5; ita ut alienare etiam possit. <Strabo6 Cythera insulam Taenaro obiacentem fuisse ait Euryclis Lacedaemoniorum principis ἐν μέρει ϰτήσεως ἰδίας privato ipsius iure>7. Sic rex Solomo8 regi Phoenicum Hiromo (ita enim eum Graece9 vocat Philo Byblius qui Sanchuniatonis10 historiam vertit) dedit urbes viginti: non ex urbibus populi Hebraei: nam Cabul11 (quod nomen illis urbibus datum est) ponitur extra fines Hebraeorum, Ios. xix, 27. sed ex iis urbibus quas populi devicti hostes Hebraeorum ad eum diem retinuerant, quasque partim Rex Aegypti Solomonis socer vicerat, et Solomoni dotales dederat, partim subegerat ipse Solomo. Nam eo tempore ab Israëlitis non habitatas argumento est, quod postquam Hiromus eas reddidit, tum demum Solomo eo deduxit Hebraeorum colonias12. <[4] Sic Hercules13 legitur Spartae

bello captae imperium Tyndareo1 dedisse, hac lege ut si quos ipse Hercules liberos relinqueret, iis restitueretur. Amphipolis in dotem data Acamanti Thesei filio. Et apud Homerum2 Agamemnon septem urbes se Achilli daturum pollicetur. Melampodi3 partes regni duas dono dedit rex Anaxagoras. De Dario sic Iustinus4: Regnum Artaxerxi, Cyro civitates quarum praefectus erat testamento legavit>5. Sic Alexandri successores6 in ius illud plenum ac proprietatem imperandi populis, qui sub Persis fuerant, pro sua quisque parte successisse, aut etiam ipsi victoriae iure id imperium sibi quaesivisse censendi sunt. quare non est mirandum si alienandi ius sibi arrogarunt. [5] Sic cum Attalus7 rex Eumenis filius populum Romanum testamento bonorum suorum heredem fecisset, populus Romanus sub bonorum nomine etiam regnum complexus est. <Florus8 de ea re: Adita igitur hereditate provinciam populus Romanus, non quidem bello nec armis, sed quod est aequius testamenti iure retinebat>9. Et postea cum Nicomedes10, Bithyniae rex moriens populum Romanum fecisset heredem regnum in provinciae formam redactum est. <Cicero secunda in Rullum11: hereditatem crevimus, regnum Bithyniae>12. Sic Libyae pars Cyrenaica1314 eidem populo15 ab Apione rege testamento relicta. [6] <Tacitus, Annalium

xiv1, agrorum meminit, qui regis Apionis2 quondam habiti, et populo Romano cum regno relicti>3. Cicero de lege Agraria4: Quis ignorat regnum Aegypti testamento regis Alexandrini, populi Romani esse factum? <Mithridates in oratione apud Iustinum5 de Paphlagonia loquens: Quae non vi, non armis, sed adoptione testamenti patri suo obvenisset. Narrat idem6 ab Orode Parthorum rege diu dubitatum, quem filiorum suorum post se regem destinaret. Et Polemo Tibarenorum adsitaeque regionis dynasta uxorem reliquit imperii haeredem7: quod et in Caria olim fecerat Mausolus fratres habens superstites8>9.

xiii. [1] At in regnis quae populi voluntate delata sunt, concedo non esse praesumendum eam fuisse populi voluntatem, ut alienatio imperii sui Regi permitteretur1. Quare quod Crantzius2 ut rem novam notat in Unguino, quod is Norvagiam testamento reliquisset, non est quod improbemus, si Germanorum mores respicit, apud quos regna eo iure minime habebantur. Nam quod Carolus Magnus, et Ludovicus Pius, et alii postea etiam apud Vandalos et Hungaros de regnis testati leguntur, id commendationis magis vim apud populum habebat3, quam verae alienationis. Atque id de Carolo speciatim Ado memorat, voluisse eum testamentum suum a Francorum optimatibus confirmari. Simile est quod apud Livium4 legimus, Regem5 Macedonum Philippum cum Persea a regno arcere et eius loco regem facere vellet Antigonum fratris sui filium, obiisse Macedoniae urbes, ut principibus Antigonum commendaret6. [2] Nec quod idem ille Ludovicus7 urbem Romam Paschali Pontifici reddidisse legitur, ad rem facit, cum Franci imperium in urbem Romam a populo8 Romano acceptum, reddere eidem populo recte potuerint: cuius populi quasi personam sustinebat is qui primi ordinis princeps erat.

xiv. Quod autem huc usque monuimus, distinguendam esse summitatem imperii ab habendi plenitudine, adeo verum est ut non modo pleraque imperia summa non plene habeantur, sed et multa non summa habeantur plene: quo

fit ut marchionatus et comitatus facilius quam regna vendi1 et testamento relinqui soleant.

xv. [1] Est et alterum huius discriminis indicium in regni tutela2, dum rex aetate, aut morbo fungi potestate sua impeditur. Nam in regnis quae non sunt patrimonialia, tutela eorum est quibus lex publica, aut ea deficiente consensus populi3 eam mandat. In regnis patrimonialibus eorum quos pater aut propinqui elegerint4. Sic videmus in Epirotarum regno, quod consensu populi ortum fuerat, Aribae regi pupillo publice tutores constitutos5 <: et a proceribus Macedonum Alexandri Magni posthumo6>7. At in Asia minore bello parta rex Eumenes Attalo filio fratrem suum tutorem dedit8. <Sic filio Hieronymo pater Hiero in Sicilia regnans quos voluit testamento tutores assignavit9>10. [2] Sive vero rex simul sit privato iure fundorum dominus, ut Rex Aegypti post Iosephi tempus11, <et Indorum reges memorante Diodoro12, ac Strabone13>14, seu non sit, hoc imperio extrinsecum est, nec ad eius naturam pertinet. Quare nec imperii speciem aliam, neque alium habendi imperii modum hoc quidem constituit.

xvi. [1] Tertia observatio sit, non desinere summum esse imperium, etiam si is qui imperaturus est promittat aliqua subditis aut Deo15, etiam talia quae ad imperii rationem pertineant. Nec iam de observatione iuris naturalis et divini,

adde gentium, loquor, ad quam reges omnes tenentur, etiamsi nihil promiserint, sed de regulis quibusdam ad quas sine promisso non tenerentur. Verum esse quod dico ex similitudine patrisfamilias apparet, qui si quid familiae facturum se promiserit, quod ad familiae gubernationem pertineat, non eo desinet in sua familia ius summum, quantum fert familia, habere. Nec maritus maritali potestate privatur eo quod aliquid uxori promiserit. [2] Fatendum tamen, id ubi fit, arctius quodammodo reddi imperium, sive obligatio duntaxat cadat in exercitium actus, sive etiam directe in ipsam facultatem. Priore specie actus contra promissum factus erit iniustus, quia, ut alibi ostendemus, vera promissio ius dat ei cui promittitur: altera autem specie erit etiam nullus defectu facultatis. Neque inde tamen sequitur, ita promittente superiorem dari aliquem; nullus enim is actus non redditur hoc casu ex vi superiore, sed ipso iure. [3] Apud Persas rex summo cum imperio erat, <αὐτοϰρατὴς ϰαὶ ἀνυπεύϑυνος, ut de eo Plutarchus1 loquitur>2, et ut imago Dei3 adorabatur <: et ut apud Iustinum4 est non mutabatur nisi morte>5. Rex erat qui dicebat proceribus Persarum6; Ne viderer meo tantummodo usus consilio, vos contraxi. caeterum mementote, parendum vobis magis esse quam suadendum. Tamen <et iurabat cum regnum adiret, quod Xenophonti7 et Diodoro Siculo8 notatum, et>9 leges certa quadam forma latas mutare illi nefas erat10, ut et Danielis historia11 et Plutarchus in Themistocle12 nos docent, <Diodorus quoque Siculus libro xvii13> 14, et multo post tempore Procopius Persici belli libro primo15, ubi insignis ad hanc rem historia exstat16. Idem de Aethiopum regibus tradit Diodorus Siculus17. Eodem tradente18

Aegyptiorum reges, quos tamen, ut alios reges Orientis, summo imperio usos non est dubium, ad multarum rerum observationem obligabantur: verum1 si contra fecissent, accusari vivi non poterant, sed mortuorum accusabatur memoria2, <et damnatis abiudicabatur solennis sepultura>3, sicut et Hebraeorum regum4, qui male regnassent, cadavera extra proprium regibus locum sepulta, ii Par. xxiv, 25; xxviii, 27. egregio5 temperamento, quo et sanctimonia summae potestatis maneret, et tamen futuri iudicii metu reges a fide mutanda retraherentur. <Epiri quoque reges iurare solitos, regnaturos se iuxta leges, ex Plutarcho6 in Pyrrhi vita discimus>7. [4] Quid si addatur, si rex fidem fallat, ut tum regno cadat8? ne sic quidem imperium desinet esse summum, sed erit habendi modus imminutus per conditionem et imperium temporario non absimile. <De Sabaeorum rege narrabat Agatharchides9 fuisse ἀνυπεύϑυνον liberrima potestate praeditum, sed si regia exiret potuisse lapidari: quod et Artemidoro auctore Strabo10 annotavit>11. Sic fundus qui fideicommisso tenetur, est quidem fundus non minus quam si pleno dominio possideretur, sed habetur amissibiliter. Talis autem lex commissoria non tantum in regni delatione adiici potest, sed et in aliis contractibus. Nam et foedera quaedam cum vicinis videmus cum tali sanctione12 inita.

xvii. [1] Quarto notandum, quanquam summum imperium unum quiddam sit ac per se indivisum, constans ex illis partibus quas supra enumeravimus, addita summitate, id est τῷ ἀνυπευϑύνῳ. fieri tamen interdum ut dividatur1, sive per partes quas vocant potentiales, sive per partes subiectivas. Sic cum unum esset Romanum imperium, factum tamen saepe est, ut alius orientem, alius occidentem teneret, aut ut tres etiam tripartito orbem regerent. Sic etiam fieri potest, ut populus regem eligens quosdam actus sibi servet, alios autem regi deferat pleno iure. Neque tamen id fit, ut iam ostendimus, quotiescumque rex promissis quibusdam obligatur; sed tunc id fieri intelligendum est, si aut expresse instituatur partitio2, qua de re supra iam diximus, aut3 si quid populus adhuc liber futuro regi imperet per modum manentis praecepti; aut si quid sit additum quo intelligatur regem cogi aut puniri posse. Nam praeceptum est superioris, saltem in eo quod praecipitur: Et cogere non est quidem semper superioris: nam et naturaliter quisque ius habet cogendi debitorem, sed cum inferioris natura repugnat. Itaque ex coactione saltem paritas sequitur, ac proinde summitatis divisio. [2] Multi adversus talem statum quasi bicipitem incommoda multa deferunt4; sed ut supra5 quoque diximus, in civilibus nihil est quod omni ex parte incommodis careat; et ius non ex eo quod optimum huic aut illi videtur, sed ex voluntate eius unde ius oritur metiendum est. <Exemplum vetus refertur a Platone de legibus tertio6. Cum enim Heraclidae Argos, Messenam et Lacedaemonem condidissent, adstricti reges intra praescriptarum legum modum imperare, idque dum facerent obligati populi ipsis ipsorumque posteris regnum relinquere, nec ut quisquam adimeret pati. Inque id non suis tantum regibus populi ac populis suis reges, sed et ipsi inter se reges,

populique inter se1, et reges vicinis populis, et populi vicinis regibus fidem dederunt, auxilioque se futuros alii aliis polliciti sunt>2.

xviii. [1] Multum tamen falluntur qui existimant3, cum reges acta quaedam sua nolunt rata esse nisi a Senatu aut alio coetu aliquo probentur, partitionem fieri potestatis: nam quae acta eum in modum rescinduntur, intelligi debent rescindi regis ipsius imperio, qui eo modo sibi cavere voluit ne quid fallaciter impetratum pro vera ipsius voluntate haberetur. quale erat Antiochi4 tertii regis rescriptum ad magistratus, ne sibi parerent, si quid legibus adversum iussisset; et Constantini5, ne pupilli aut viduae cogantur venire iudicii causa ad comitatum imperatoris, etiamsi Imperatoris rescriptum proferatur6. [2] Quare haec res similis est testamentis, quibus adiectum est, ne posterius testamentum valeat: nam haec quoque clausula efficit, ut posterius testamentum non ex vera voluntate profectum praesumatur. Sed sicut haec clausula, ita et illa regis iussu expresso ac speciali posterioris voluntatis significatione tolli potest. xix. Sed neque Polybii7 hic utor auctoritate qui ad mixtum genus reipublicae refert Romanam rempublicam, quae illo tempore, si non actiones ipsas, sed ius agendi respicimus, mere fuit popularis: Nam et Senatus auctoritas, quam ad optimatum regimen refert, et consulum quos quasi reges fuisse vult, subdita erat populo. Idem de aliorum politica scribentium sententiis dictum volo, qui magis externam speciem et quotidianam administrationem, quam ius ipsum summi imperii spectare congruens ducunt suo instituto.

xx. [1] Magis ad rem pertinet quod Aristoteles8 scripsit, inter regnum plenum quod παμβασιλείαν vocat, (eadam est παντελὴς μοναρχία9, Sophocli Antigone10, <Plutarcho11 αὐτοϰρατὴς

βασιλεία1, ϰαὶ ἀνυπεύϑυνος, Straboni2 ἐξουσία αὐτοτελὴς>3 et regnum Laconicum, qui merus est principatus, aliquot regni species esse interiectas. Ego exemplum huius rei dari arbitror posse in regibus Hebraeis: nam hi quin in rebus plerisque summo iure imperaverint, dubitari nefas arbitror. Voluerat enim populus regem quales habebant vicini4: at orientis populi addicte admodum regnabantur. Aeschylus Persis5 de rege Persarum sic loquentem facit Atossam:

 
- - οὐχ ὑπεύϑυνος πόλει.
 
- - non est civitati obnoxius.

Notum illud Maronis6:

 
Regem non sic Aegyptus et ingens
 
Lydia, nec populi Parthorum, aut Medus Hydaspes
 
Observant.

Apud Livium7: Syri et Asiatici genera hominum servituti nata. <a quo non discrepat illud Apollonii apud Philostratum8: Ἀσσύριοι ϰαὶ Μῆδοι τας τυραννίδας προσϰυνοῦσι: Assyrii et Medi dominationem etiam adorant. Aristotelis iii Politicorum xiv: οἱ περὶ τὴν Ἀσίαν ὑπομένουσι τὴν δεσποτιϰὴν ἀρχὴν, οὐδὲν δυσχεραίνοντες. Asiatici dominatum aequo animo ferunt.>9 Et apud Tacitum10 Civilis Batavi illud ad Gallos: Servirent Syria Asiaque et suetus regibus oriens 11: nam et in Germania, et

in Gallia tum reges erant, sed ut idem Tacitus1 notat, precario iure regnandi et auctoritate suadendi, non iubendi potestate. [2] Supra quoque notavimus totum populum Hebraeum fuisse sub rege: et Samuel ius regum describens satis ostendit adversus regis iniurias nullam in populo relictam potestatem. quod recte colligunt veteres ex illo Psalmi2: Tibi soli peccavi. ad quem locum Hieronymus: Quod rex erat, et alium non timebat3. Et Ambrosius4: Rex erat, nullis ipse legibus tenebatur, quia liberi sunt reges a vinculis delictorum: Neque enim ullis ad poenam vocantur legibus, tuti imperii potestate5. homini ergo non peccavit cui non tenebatur obnoxius. Idem legere est apud Isidorum Pelusiotam epistola postremo editarum ccclxxxiii. <Video consentire Hebraeos regi in eas leges quae de officio regis scriptae exstabant peccanti inflicta verbera: sed ea apud illos infamia carebant, et a rege in signum poenitentiae sponte suscipiebantur, ideoque non a lictore, sed ab eo quem legisset ipse caedebatur, et suo arbitrio verberibus statuebat modum: a poenis autem coactivis adeo liberi erant reges, ut etiam excalceationis lex, quippe cum ignominia coniuncta in ipsis cessaret. Hebraei Barnachmoni sententia exstat in dictis Rabbinorum; titulo de Iudicibus: Nulla creatura iudicat regem, sed Deus benedictus>6. [3] Haec cum ita sint, tamen aliqua iudicia arbitror regibus ademta, mansisse penes Synedrium lxx virum, quod divino imperio a Mose institutum ad Herodis tempora perpetua cooptatione duravit. Itaque et Moses7 et David iudices Deos vocant, et iudicia vocantur

iudicia Dei1: et iudices dicuntur non humana, sed divina vice iudicare. imo aperte distinguuntur res Dei a rebus regis2, ubi res Dei monentibus doctissimis Hebraeorum, iudicia <ex lege Dei exercenda>3 intelligi debent. Non nego regem Iudaeorum capitalia quaedam iudicia per se exercuisse: qua in re ipsum regi decem tribuum Israëliticarum praefert Maimonides: quod et exempla non pauca, tum in sacris literis, tum in scriptis Hebraeorum evincunt: sed quaedam cognitionum genera regi videntur non permissa, ut de tribu, <de Pontifice>4, de Propheta5. Eiusque rei argumentum est in Ieremiae Prophetae historia, quem cum proceres ad mortem deposcerent, respondit rex6: Ecce in potestate vestra est, nam contra vos rex nihil potest: in hoc negotiorum genere scilicet. <Imo et qui alia quavis de causa apud Synedrium reus factus esset, eum rex iudicio eximere non poterat. Ideo Hyrcanus iudicium de Herode cum impedire non posset arte elusit7. [4] In Macedonia a Carano orti, ut apud Arrianum8 Callisthenes ait οὐ βίᾳ ἀλλὰ νόμῳ Μαϰεδόνων ἄρχοντες διετέλεσαν; non vi, sed lege in Macedonas imperium obtinebant. Curtius libro iv9: Macedones assueti regio imperio, sed in maiore libertatis umbra quam caeterae gentes. Nam et iudicia de civium capite non erant penes regem. Idem Curtius lib. vi10: De capitalibus rebus vetusto Macedonum modo inquirebat exercitus: in pace erat vulgi: nihil potestas regum valebat, nisi prius valuisset auctoritas. Est et alterum mixturae huius indicium alio Curtii loco11: Macedones scivere gentis suae more, ne rex pedes venaretur, sine electis principum amicorumve. Tacitus12 de Gothonibus: Regnantur paulo iam addictius quam caeterae Germanorum gentes, nondum tamen supra libertatem. Nam principatum ante13 descripserat auctoritate suadendi, non iubendi potestate: regnum autem plenum postea14 his verbis: Unus imperitat, nullis iam exceptionibus, non

precario regnandi iure. Eustathius ad sextum Odysseae1 ubi Phaeacum respublica describitur, ait esse συνέλευσιν βασιλείας ϰαὶ ἀριστοϰρατίας,2, mixtum aliquid ex regis et procerum potestate3>4. [5] Simile quid in Romanorum regum temporibus observo; nam tum omnia ferme negotia manu regia expediebantur. Romulus nobis, ut libitum, imperaverat, inquit Tacitus5. Constat initio civitatis reges omnem potestatem habuisse, inquit Pomponius6. tamen quaedam populo excepta etiam illo tempore vult Halicarnassensis7. Quod si Romanis magis credimus, in causis quibusdam provocationem ad populum a regibus fuisse ex Ciceronis de Republica libris, ex pontificalibus quoque libris et Fenestella annotavit Seneca8. Mox Servius Tullius non tam iure quam auris popularibus ad regnum pervectus, plus etiam vim regni imminuit: quippe, ut loquitur Tacitus9, sanctor legum queis etiam reges obtemperarent. Quo minus mirandum quod Livius10 dicit, primorum consulum potestatem a regia hoc ferme uno distitisse quod annua esset. [6] Similis etiam mixtura ex populari et optimatum potentia Romae fuit tempore interregni et primis Consulum temporibus: nam in rebus quibusdam iisque maioribus, ita demum ratum erat quod populus iussisset, si patres auctores fierent11: quod postea, vi populi aucta, speciem tantum veterem retinuit, cum in incertum comitiorum eventum

patres auctores fieri coeperunt, ut Livius1 et Dionysius2 notant. Quin et serius aliquanto mixturae mansit aliquid, quamdiu, ut idem loquitur Livius3, imperium penes Patricios (id est Senatum;) penes tribunos (id est plebem) auxilium erat. <ius nempe vetandi, sive intercedendi. [7] Sic et Isocrates4 Atheniensium rempublicam Solonis temporibus vult fuisse δημοϰρατίαν ἀριστοϰρατίᾳ μεμιγμένην potestatem optimatium populari mixtam>5). His positis quaestiones quasdam quae frequentem in hoc argumento usum habent examinemus.

xxi [1] Prima est, an summum imperium habere possit is qui inaequali foedere tenetur. Inaequale foedus hic intelligo, non quod inter viribus dispares initur, quomodo Thebana civitas Pelopidae6 tempore foedus cum Persarum rege habuit, et Romani <olim cum Massiliensibus7, deinde>8 cum rege Masanissa9: nec quod actum habet transeuntem, ut cum hostis qui sit ad amicitiam recipitur, dum impensas belli solvat, aut aliud quid praestet: sed quod ex ipsa vi pactionis manentem praelationem quandam alteri donat; hoc est ubi quis tenetur alterius imperium, ac maiestatem conservare, ut in foedere Aetolorum cum Romanis erat, id est tum operam dare ut eius imperium in tuto sit, tum ut dignitas, quae maiestatis nomine significatur, ei constet. Imperii reverentiam dixit Tacitus10: <et sic explicat: Sede finibusque in sua ripa, mente animoque nobiscum agunt. Florus11: Illi quoque reliqui, qui immunes imperii erant, sentiebant tamen magnitudinem et victorem gentium populum Romanum reverebantur>12. ad quod genus referenda sunt iura quaedam eorum quae13 nunc vocantur protectionis, advocatiae, mundiburgii: Item ius urbium matricum in colonias apud Graecos: Nam ut Thucydides14 ait, coloniae cum urbibus matricibus pari erant iure libertatis, sed debebant τιμᾶν τὴν μητρόπολιν, et exhibere τὰ γέρα τὰ νομιζόμενα, reverentiam scilicet et honoris signa quaedam. [2] Livius15 de

veteri foedere inter Romanos qui Albae ius omne acceperant, et Latinos Alba oriundos: In eo foedere superior Romana res erat. <Recte Andronicus Rhodius1 post Aristotelem amicitiae inter dispares hoc ait proprium ut potentiori plus honoris, infirmiori plus auxilii deferatur>2. Scimus quid ad hanc quaestionem Proculus3 responderit, scilicet liberum esse populum qui nullius alterius potestati subiectus sit, etiamsi in foedere comprehensum sit ut is populus comiter alterius populi maiestatem conservaret. Si ergo populus tali foedere obligatus liber manet, si alterius potestati subiectus non est, sequitur, ut summum imperium retineat. Atque idem de rege pronunciandum est. Est enim populi liberi et regis qui vere rex sit, eadem ratio. Addit Proculus, illud adiici in foedere, ut intelligatur alterum populum superiorem esse, non ut intelligatur alterum non esse liberum. Superiorem hic intelligere debemus non potestate (iam enim dixerat talem populum alterius potestati subiectum non esse) sed auctoritate, et dignitate: quod verba sequentia apta admodum similitudine explicant: Quemadmodum, inquit, clientes nostros intelligimus liberos esse, etiamsi neque auctoritate, neque dignitate, neque iure omni nobis pares sunt: sic et eos qui maiestatem nostram comiter conservare debent, liberos esse intelligendum est. [3] Clientes in fide sunt patronorum; sic populi foedere inferiores4 in fide populi, qui dignitate est superior. Sunt ἐτὶ προστάταις οὐχ ὑποτελεῖς, sub patrocinio, non sub ditione, ut Sylla apud Appianum5 loquitur: <in parte, non in ditione ut Livius6>7: et Cicero Officiorum secundo8 sanctiora illa Romanorum tempora describens, patrocinium sociorum ait penes eos

fuisse, non imperium. <quicum satis convenit dictum illud Scipionis Africani Maioris1: Populum Romanum beneficio quam metu obligare homines malle, exterasque gentes fide ac societate iunctas habere quam tristi subiectas servitio: et quae Strabo2 commemorat de Lacedaemoniis post Romanorum in Graeciam adventum: ἔμειναν ἐλεύϑεροι, πλὴν τῶν ϕιλιϰῶν λειτουργιῶν ἄλλο συντελοῦντες οὐδὲν: manserunt, inquit, liberi nihil conferentes praeter operas sociales>3. Sicut patrocinium privatum non tollit libertatem personalem, ita patrocinium publicum non tollit libertatem civilem, quae sine summo imperio intelligi nequit. Ideo apud Livium4 opponi videas, in fide esse et in ditione: Et Syllaeo Arabum regi minatus est Augustus, teste Iosepho5, ni iniuriis in vicinos abstineret, curaturum se ut ex amico subditus fieret; cuius6 conditionis erant reges Armeniae, quos in ditione Romana fuisse ad Vologesen scribebat Paetus7, et proinde sono magis nominis quam re ipsa reges <: quales Cypri aliique reges olim sub regibus Persis, ὑποταγέντες subditi ut Diodorus8 loquitur>9. [4] Obstare his quae diximus videtur quod addit Proculus10: Et fiunt apud nos rei ex civitatibus foederatis, et in eos damnatos animadvertimus. Sed ut haec res intelligatur, sciendum est quatuor incidere posse controversiarum genera. primum, si subditi populi aut regis qui in fide est alterius, dicantur fecisse contra foedus: deinde, si ipsi populi aut reges accusentur: tertio, si socii qui in eiusdem populi aut regis fide sunt inter se litigent: quarto, si subditi conquerantur de iniuriis eorum quorum sunt in ditione. Prima specie si peccatum appareat, tenetur rex aut populus, eum qui nocuit aut punire, aut ei cui nocitum est dedere: quod non tantum inter inaequales, sed et inter aequaliter foederatos locum habet, imo etiam inter eos qui nullo foedere tenentur, ut ostendemus alibi11. Tenetur etiam dare operam ut damna resarciantur; quod officium Romae erat

recuperatorum. Gallus Aelius apud Festum1: Reciperatio est cum inter populum2 et reges nationesque ac civitates peregrinas lex convenit, quomodo per reciperatorem reddantur res, reciperenturque, resque privatas inter se prosequantur. <At sociorum alter in socii subditum ius prehensionis aut punitionis directe non habet. Itaque Decius Magius Campanus ab Annibale vinctus et Cyrenas delatus, atque inde deportatus Alexandriam, docuit contra ius foederis vinctum se ab Annibale esse: atque ita vinculis liberatus est3>4. [5] Secunda specie ius habet socius cogendi socium, ut stet foederis legibus, atque etiam puniendi ni steterit. Sed hoc quoque inaequali foederi proprium non est. Idem enim locum habet in foedere aequali. Nam5 ut quis ultionem sumat ab eo qui peccavit, satis est, ut ipse ei qui peccavit subditus non sit; quod alibi6 a nobis tractabitur. Quare etiam inter reges aut populos non foederatos idem usu venit. [6] Tertia specie sicut in foedere aequali solent controversiae deferri ad conventum sociorum7, quos scilicet res non tangit, ut Graecos, Latinos veteres, et Germanos olim fecisse legimus; aut alioqui ad arbitros, aut etiam ad principem foederis tanquam communem arbitrum: ita in foedere inaequali plerumque convenire solet, ut controversiae disceptentur apud eum qui superior est in foedere. Quare ne hoc quidem ostendit imperii potestatem. Nam et reges apud iudices a se constitutos iudicio contendere solent. [7] In postrema specie ius cognoscendi nullum est sociis. Ideo8 cum Herodes quaedam adversus liberos ad Augustum sau sponte deferret, dixerunt illi: Poteras de nobis supplicium sumere tuo iure, tum qua pater, tum qua rex. <Et Scipio9 cum Romae a Carthaginiensium quibusdam

Annibal accusaretur, dixit non oportere se Patres Conscriptos reipublicae Carthaginiensium interponere>1. Et hoc est in quo Aristoteles2 ait societatem a civitate differre, quod sociis curae sit ne iniuria in ipsos committatur, non vero ne sociae civitatis cives inter se iniurias committant. [8] Solet et illud3 obiici, quod in historiis ei qui foedere superior est imperandi, et ei qui inferior est parendi vox interdum tribuitur. Sed nec hoc movere nos debet aut enim agitur de rebus ad commune bonum societatis pertinentibus, aut de utilitate privata eius qui superior est in foedere. In rebus communibus, extra tempus conventus, etiam ubi foedus aequale est solet is qui lectus est princeps foederis <(תידבה דיננ Daniel4 xi, 22)>5 sociis imperare, ut Agamemnon regibus Graecis, Lacedaemonii Graecis postea, deinde Athenienses. In oratione Corinthiorum apud Thucydidem6 legimus: χρὴ τοὺς ἡγεμόνας τὰ ἴδια ἐξ ἴσου νέμο ντας τὰ ϰοινὰ προσϰοπεῖν. Decet eos qui foederis principes sunt, circa suas quidem utilitates nihil praecipuum sumere, at in communibus rebus curandis eminere supra caeteros. Isocrates7 veteres Athenienses8 ductum exercuisse ait, ὅλων ἐπιστατοῦντας, ἰδίᾳ δ᾽ ἑϰάστους ἐλευϑέρους ἐῶντας εἶναι: curam gerentes pro sociis omnibus, sed ita ut iis libertatem integram relinquerent9: <Et alibi10, στρατηγεῖν οἰομένους δεῖν, ἀλλὰ μὴ τυραννεῖν ita ut imperium habere belli, non dominari se debere censerent: Item11, συμμαχιϰῶς, ἀλλ᾽ ο ὐ δεσποτιϰως βουλευομένους περὶ αὐτῶν socialiter non heriliter res eorum curantes>12. Hoc ipsum Latini imperare, Graeci modestius τάσσειν dicunt. Athenienses delato sibi ductu belli in Persas, ἔταξαν, inquit Thucydides13, ἅς14 τε ἔδει παρέχειν τῶν πόλεων χρήματα πρὸς τὸν βάρβαρον ϰαὶ ἃς ναῦς. ordinarunt (sic qui Roma in Graeciam mittebantur dicebantur mitti ad ordinandum statum liberarum civitatum15) quae urbes pecunias

in barbarum, quae naves conferrent. Hoc enim si facit qui princeps tantum est in foedere, non mirum est si in foedere inaequali idem faciat is qui superior est foedere. Imperium ergo hoc sensu, id est ἡγεμονία libertatem aliorum non tollit. Rhodii in oratione apud Senatum Romanum quae apud Livium1 exstat: Graeci domesticis quondam viribus etiam imperium amplectebantur: nunc imperium ubi est, ibi ut sit perpetuum optant: libertatem vestris tueri armis satis habent, quoniam suis non possunt. <Sic post Cadmeam a Thebanis receptam narrat Diodorus2 multas civitates Graecas convenisse πάσας ὑπάρχειν αὐτονόμους, ἡγεμόσι χρωμένας ἀϑηναίοις, omnes ut liberae essent, sed Atheniensium ductu uterentur. De ipsis Atheniensibus Philippi Macedonis tempore Dion Prusaeensis3: ὅτε τῆς ἡγεμ ονίας παραϰεχωρήϰασι, τῆς δ᾽ ἐλευϑερίας μόνης λοιπὸν ἀντείχοντο: quo tempore ductu belli omisso libertatem solam retinebant. Sic Caesar4 quos sub imperio Suevorum fuisse dicit, eosdem mox socios nominat>5. [9] In iis vero rebus quae ad propriam utilitatem spectant superioris, postulata solent imperia dici, non ex iure, sed ex effectus similitudine, sicut regum preces imperia saepe esse dicuntur, et aegroti imperare medicis. Livius libro xlii6, Ante hunc consulem (C. Posthumium) nemo unquam sociis in ulla re oneri aut sumptui fuit: ideo magistratus mulis, tabernaculis, et omni alio instrumento militari ornabantur, ne quid tale imperarent sociis. [10] Interim verum est accidere plerumque, ut qui superior est in foedere, si is potentia multum antecellat, paulatim imperium proprie dictum usurpet: praesertim si foedus perpetuum sit, et-cum iure praesidia inducendi in oppida, sicut Athenienses fecerunt, cum a sociis ad se provocari passi sunt; quod nunquam fecerant7 Lacedaemonii. <quibus temporibus Isocrates8 Atheniensium imperium in socios regno comparat>9. Sic Latini10 querebantur sub umbra foederis11 Romani servi-

tutem se pati. Sic Aetoli1 vanam speciem et inane nomen libertatis: Achaei2 postea foedus specie iam esse precariam servitutem. Sic apud Tacitum3 Civilis Batavus de eisdem Romanis conqueritur; neque enim societatem, ut olim, sed tanquam mancipia haberi: et alibi4, Miseram servitutem falso pacem vocari. Eumenes <quoque apud Livium5>6 Rhodiorum socios ait, verbo esse socios, revera subiectos imperio et obnoxios7: <Magnetes quoque in speciem liberam Demetriadem, revera omnia ad nutum Romanorum fieri8>9. Sic Thessalos in speciem fuisse liberos, sed revera sub imperio Macedonum notat Polybius10. [11] Haec cum fiunt, et ita fiunt ut patientia in ius transeat, qua de re alibi11 erit disputandi locus, tunc aut qui socii fuerant fiunt subditi, aut certe partitio fit summi imperii, qualem accidere posse supra diximus.

xxii. Qui vero certum quid pensitant12 aut ad redimendas iniurias, aut ad tutelam comparandam, <ξύμμαχοι ϕόρου ὑποτελεῖς, ut est apud Thucydidem13>14: quales Hebraeorum reges15

et vicinarum gentium post Antonii tempora, ἐπὶ ϕόροις τεταγμένοις, ut Appianus1 loquitur, quo minus summum imperium habere possint, nullam dubitandi causam video, quanquam infirmitatis confessio de dignitate aliquid delibat.

xxiii. [1] Difficilior multis videtur quaestio de nexu feudali, sed quae ex antedictis facile solvi potest. Nam in hoc contractu qui proprius est Germanicarum gentium, neque usquam invenitur nisi ubi Germani sedes posuerunt, duo sunt consideranda, obligatio personalis, et ius in rem. [2] Obligatio personalis eadem est, sive quis ipsum ius imperandi, sive aliud quidvis etiam alibi situm feudi iure possideat. Talis autem obligatio sicut privato non erat demtura ius libertatis personalis, ita nec regi aut populo ius demit summi imperii, quae libertas est civilis. quod apertissime conspici datur in feudis liberis quae Franca vocant, quae nullo iure in rem, in sola personali obligatione consistunt. Haec enim nihil sunt aliud quam species foederis inaequalis de quo egimus, quo alter alteri operam pollicetur, alter alteri praesidium et tutelam. Pone etiam adversus omnes promissam operam, quod nunc feudum ligium vocant2, (nam olim ea vox3 latius, patebat) nihil id de iure summi imperii in subditos detrahit: ut iam taceam semper inesse conditionem tacitam, dum iustum sit bellum, de qua agendum erit alibi. [3] Ius vero in rem quod attinet, id quidem tale est, ut ipsum imperandi ius, si feudi iure teneatur, aut familia extincta, aut etiam ob certa crimina amitti possit. Sed interim summum esse non desinit: aliud enim est res, ut saepe diximus, aliud rem habendi modus. <Et tali iure multos video reges a Romanis constitutos, ita scilicet ut deficiente regia familia imperium ad ipsos rediret, quod de Paphlagonia aliisque nonnullis Straboni4 notatum>5.

xxiv. Distinguendum quoque non minus in imperio quam in dominio, ius ab usu iuris, sive actus primus ab actu

secundo. Nam sicut rex infans ius habet, sed imperium exercere non potest; sic et furiosus, et captivus, et qui in alieno territorio ita vivit, ut actiones circa imperium alibi situm liberae ei non permittantur: omnibus enim his casibus curatores sive prodici dandi sunt. <Itaque Demetrius1 cum in potestate Seleuci non satis libere viveret, vetuit aut sigillo aut literis suis credi, sed omnia quasi se mortuo administrari voluit>2.


Vorige Volgende