De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 48]

Caput II
An bellare unquam iustum sit

I.	Ius naturae bello non repugnare probatur rationibus:
II.	Historia:
III.	Consensu.
IV.	Ius gentium non repugnare bello probatur.
V.	Ius divinum voluntarium ante Euangelii tempus bello non repugnare probatur, cum solutione obiectionum.
VI.	Ad quaestionem, an bellum cum iure Euangelico pugnet, praemonita.
VII.	Argumenta pro negante sententia ex sacris literis.
VIII.	Solutio argumentorum ex sacris literis pro parte aiente.
XI.	Examinatur veterum Christianorum circa hanc rem consensio.

Visis iuris fontibus, ad primam ac generalissimam veniamus quaestionem, quae haec est, an bellum aliquod iustum sit, sive, an bellare unquam liceat. Haec autem ipsa quaestio, ut et aliae quae deinceps sequentur, ad ius naturae primum exigenda est. M. Tullius Cicero tum tertio de Finibus¹, tum aliis in locis, ex Stoicorum libris erudite disserit esse quaedam prima naturae, <Graecis τὰ πρῶτα ϰατὰ ϕύσιν²>³, quaedam consequentia, sed quae illis primis praeferenda sint. Prima naturae vocat, quod simulatque natum est animal, ipsum sibi conciliatur et commendatur ad se conservandum, atque ad suum statum et ad ea quae conservantia sunt eius status diligenda: alienatur autem ab interitu iisque rebus quae interitum videantur afferre. Hinc etiam ait fieri ut nemo sit, quin cum utrumvis liceat, aptas malit et integras omnes partes corporis, quam easdem usu imminutas aut detortas habere: primumque esse officium ut se quis conservet in naturae statu, deinceps ut ea teneat quae secundum naturam sint, pellatque contraria. [2] At post haec cognita sequi notionem convenientiae rerum

1 [Cic., de Fin. iii, 5, 17].

2 Gell. xii, c. v. [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Graecis - ϕύσιν, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 49]

cum ipsa ratione¹ quae corpore est potior; atque eam convenientiam, in qua honestum sit propositum, pluris faciendam quam ad quae sola primum animi appetitio ferebatur; quia prima naturae commendent nos quidem rectae rationi, sed ipsa recta ratio carior nobis esse debeat quam illa sint a quibus ad hanc venerimus². Haec cum vera sint et ab omnibus qui iudicio sano sunt praediti facile sine alia demonstratione assensum impetrent; sequitur in examinando iure naturae primum videndum quid illis naturae initiis congruat, deinde veniendum ad illud quod quanquam post oritur, dignius tamen est; neque sumendum tantum, si detur, sed omni modo expetendum. [3] Hoc ipsum vero, quod honestum dicimus, pro materiae diversitate, modo ut ita dicam in puncto consistit, ut si vel minimum inde abeas, ad vitium deflectas; modo liberius habet spatium, ita ut et fieri laudabiliter et sine turpitudine omitti aut aliter fieri possit, ferme quomodo ab hoc esse ad hoc non esse statim fit transitus; at inter aliter adversa, ut album et nigrum, reperire est aliquid interpositum, sive mixtum, sive reductum utrinque. <Et in hoc posteriori genere maxime occupari solent leges tum divinae tum humanae, id agendo ut quod per se laudabile tantum erat, etiam deberi incipiat>³. Supra autem diximus, de iure naturae cum quaeritur, hoc quaeri, an fieri aliquid possit non iniuste: iniustum autem id demum intelligi quod necessariam cum natura rationali ac sociali habet repugnantiam. [4] Inter prima naturae nihil est quod bello repugnet, imo omnia potius ei favent. nam et finis belli, vitae membrorumque conservatio et rerum ad vitam utilium aut retentio aut acquisitio illis primis naturae maxime convenit. et vi ad

1 Post haec cognita sequi notionem convenientiae rerum cum ipsa ratione] Seneca epistola cxxiv [11], quemadmodum omnis natura bonum suum nisi consummata non profert, ita hominis bonum non est in homine, nisi cum in illo ratio perfecta est [add. edd. 1642, 1646].

2 Sed ipsa recta ratio carior nobis esse debeat quam illa sint a quibus ad hanc venerimus] Seneca epistola lxxvi [8]: Id in quoque optimum est cui nascitur, quo censetur. in homine optimum quid est? Ratio, vide et epistolam cxxi, et cxxviii. Iuvenalis Satyra xv [106-8]:

melius nos

Zenonis praecepta movent: neque enim omnia, quaedam
Pro vita facienda monent [add. edd. 1642, 1646].

3 [Et - incipiat, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 50]

eam rem si opus sit uti, nihil habet a primis naturae dissentaneum, cum animantibus singulis vires ideo sint a natura attributae, ut sibi tuendis iuvandisque sufficiant. <Xenophon¹, τὰ ζῶα ἐπίσταται τινὰ μάχην ἕϰαστα, οὐδὲ παρ᾽ ἑνὸς ἄλλου μαϑόντα ἢ παρὰ τῆς ϕύσεως: omnia animantium genera pugnam norunt aliquam, quam non aliunde quam a natura didicerunt. In Halieuticon fragmento² est:

Omnibus hostem

Praesidiumque datum sentire et noscere teli
Vimque modumque sui.

Horatius³ dixerat:

Dente lupus, cornu taurus petit. unde, nisi intus
Monstratum?

Lucretius⁴ vero amplius:>⁵

Sentit enim vim quidque suam, qua possit abuti.
Cornua nota prius vitulo quam frontibus exstant:
Illis iratus petit atque infensus inurget⁶.

<Quem sensum Galenus sic exprimit. ϕαίνεται γοῦν ἕϰαστον ἐϰείνῳ τῷ μέρει τοῦ σώματος ἀμυνόμενον ὃ τῶν ἄλλων ὑπερέχει, μόσχος μὲν ϰυρίττων πρὶν ϕύσαι τὰ ϰέρατα, πῶλος δ᾽ ἵππου λαϰτίζων, οὐδέπω στερεαῖς ταῖς ὁπλαῖς, ὥσπερ γε τὸ μὲν σϰυλάϰιον δάϰνειν ἐπιχειροῦν, ϰᾂν μηδέπω ϰρατεροὺς ἔχει τοὺς ὀδόντας. Videmus animantium quodque eo ad sui tutelam uti quo maxime valet. Nam et vitulus nondum enatis cornibus ea parte minatur, et equuleus nondum firmatis ungulis calcitrat, et catellus dentibus nondum robustis

1 [Xen., Cyropaed. ii, 3, 9].

2 [Ovid., Halieut. 7-9].

3 [Horat., Sat. ii, 1, 52].

4 [Lucret. v, 1033-35].

5 [Xenophon - amplius, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Illis iratus petit atque infensus inurget] Martialis [iii, 58, 11]:

Vitulusque inani fronte prurit ad pugnam.

Porphyrius tertio de non esu animalium [iii, 9]: πρῶτον μὲν ἕϰαστον οἶδεν εἴτε ἀσϑενές ἐστιν εἴτε ἰσχυρὸν. ϰαὶ τὰ μὲν ϕυλάττεται· τοῖς δὲ χρῆται ὡς πάρδαλις μὲν ὀδοῦσιν· ὄνυξι δὲ λέων ϰαὶ ὀδοῦσιν, ἵππος δὲ ὁπλῇ, ϰαὶ βοῦς ϰέρασι. novit quodque animantium quae pars sui infirma sit, quae valida. illi cavet: hac utitur, ut dentibus pardalis, leo et unguibus et dentibus, equus ungula, bos cornibus. Chrysostomus de Statuis undecimo [Homil. xi, 4]: τὰ ἄλογα πάλιν ἐν τῷ σώματι τὰ ὅπλα ἔχει, οἵον ὀ βοῦς τὰ ϰέρατα, τοὺς ὀδόντας ὀ σῦς ὀ ἄγριος, τοὺς ὄνυχας ὁ λέων. ἐμοὶ δὲ οὐϰ ἐν τῇ ϕύσει τοῦ σώματος τὰ ὅπλα ϰατέϑετο ὁ ϑεὸς, ἀλλ᾽ ἔξω τοῦ σώματος, δειϰνὺς ὅτι ἥμερον ζῶον ὁ ἄνϑρωπος, ϰαὶ ὅτι οὐϰ ἀεί μοι τῶν ὅπλων τούτων ϰαιρὸς, ϰαὶ γὰρ πολλάϰις μὲν αὐτὸ ἀποτίϑημι, πολλάϰις δὲ μεταχειρίζομαι. ἵν᾽ οὖν ἐλεύϑερος ὠ ϰαὶ ἀπολελυμένος ϰαὶ μὴ διηνεϰῶς ἀναγϰάζωμαι βαστάζειν τὰ ὅπλα, ἐποίησεν αὐτὰ ϰεχωρισμένα τῆς ϕύσεως εἰναι τῆς ἐμῆς. quae postrema optime conveniunt cum iis quae ex Galeno in contextu sequuntur. Hoc enim dicit: Ratione quae carent, arma in ipso habent corpore, ut bos cornua, dentes aper, ungues leo. At mihi non in corporis natura Deus arma posuit, sed extra corpus, hoc ipso ostendens mansuetum animal esse hominem, neque semper talium armorum mihi esse tempus. Nam telum saepe depono, resumo interdum. Ut igitur liberior solutiorque sim, neque semper cogar portare arma, fecit ea seiuncta esse a mea natura [add. edd. 1642, 1646].

[p. 51]

morsicat. Idem Galenus de usu partium primo hominem animal esse ait ad pacem bellumque natum, cui arma quidem agnata non sint, sed apta armis parandis ac tractandis manus: qua etiam pro armis uti sponte sua nec aliunde id edoctos infantes videmus¹. Sic et Aristoteles de partibus animalium quarto, capite x manum homini ait esse pro hasta, pro ense, et pro armis quibuslibet, quia omnia potest sumere ac tenere.> [5] Recta² autem ratio ac natura societatis, quae secundo ac potiore loco ad examen vocanda est, non omnem vim inhibet, sed eam demum quae societati repugnat, id est quae ius alienum tollit. Nam societas eo tendit ut suum cuique salvum sit communi ope ac conspiratione. Quod facile intelligi potest locum habiturum, etiamsi dominium quod nunc ita vocamus introductum non esset. nam vita, membra, libertas sic quoque propria cuique essent, ac proinde non sine iniuria ab alio impeterentur. sic et rebus in medio positis uti et quantum natura desiderat eas absumere ius esset occupantis: quod ius qui ei eriperet faceret iniuriam. Hoc ipsum autem nunc postquam ex lege aut usu dominium formam suam accepit, multo intelligitur facilius: quod exprimam Tullii verbis³: Ut, si unumquodque membrum sensum suum haberet, ut posse putaret se valere si proximi membri valetudinem ad se traduxisset, debilitari et interire totum corpus necesse est: sic si unusquisque nostrum rapiat ad se commoda aliorum, detrahatque, quod cuique possit, emolumenti sui gratia, societas hominum et communitas evertatur necesse est: nam sibi ut quisque malit quod ad usum vitae pertineat quam alteri acquiri, concessum est non repugnante natura. illud natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes augeamus. [6] Non est ergo contra societatis naturam sibi prospicere, atque

1 Sed apta armis parandis ac tractandis manus, qua etiam pro armis uti sponte sua nec aliunde id edoctos infantes videmus] Cassiodorus de anima [9]: Et quoniam neque cornu, neque dente, neque fuga (sicut alia animalia) corporis humani forma se praevalet vindicare, robustus illi thorax, brachiaque concessa sunt: ut illatam iniuriam manu defenderet, et obiectu corporis quasi quodam clypeo vindicaret [add. edd. 1642, 1646].

2 [inurget. Nec in bestiis hoc tantum sed et in infantibus puerisque conspicitur. Recta, ed. 1625; inurget. Quem - ac tenere. Recta, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 De Officiis iii [5, 22].

[p. 52]

consulere, dum ius alienum non tollatur: ac proinde nec vis quae ius alterius non violat iniusta est: quod idem Cicero¹ ita extulit: Cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per vim, cumque illud proprium sit hominis, hoc belluarum, confugiendum est ad posterius si uti non licet superiore. Idem alibi²: Quid est quod contra vim fieri sine vi posset? Apud Ulpianum³ est: Vim vi repellere licere Cassius scribit, idque ius natura comparatur. apparet autem, inquit, ex eo arma armis repellere licere. <Ovidius⁴ dixerat:

Armaque in armatos sumere iura sinunt.>⁵

ii. [1] Id quod dicimus, non omne bellum iuri naturae adversari, probatur amplius ex sacra historia. Nam cum adversus Reges quatuor qui Sodoma diripuerant Abrahamus cum ministris ac federatis suis armatus victoriam reportasset, Deus per sacerdotem suum Melchisedecum factum eius probavit. Ita enim illi Melchisedecus. Laus sit Deo altissimo qui tradidit hostes tuos in manum tuam, Gen. xiv, 20. At ceperat arma Abrahamus, ut ex historia apparet, sine speciali Dei mandatu: fretus igitur iure naturae, vir non sanctissimus tantum, sed et sapientissimus, etiam extraneorum Berosi⁶ atque Orphei⁷ testimonio. Historia septem populorum quos Israëlitis exscindendos Deus tradidit non utar: fuit enim ibi mandatum speciale ad exsequendam rem a Deo iudicatam in populos maximorum criminum reos <: unde haec bella in sacris literis Dei bella proprie nominantur, quippe Dei iussu non humano arbitrio suscepta>⁸. Ad rem magis pertinet quod Amalecitas vim sibi inferentes Hebraei ducibus Mose ac Iosua armis repulerunt, Exod. xvii. quod Deus ante factum non iusserat, post factum probavit. [2] Sed et leges generales ac perpetuas de modo gerendi belli Deus populo suo praescripsit Deut. xx, 10, 15. eo ipso ostendens iustum bellum etiam sine mandatu speciali suo esse posse. nam aperte ibidem

1 [Cic., de Officiis i, 11, 34].

2 Epist. Fam. xii, 3.

3 L. 1. § vim. vi. D. de vi et vi armata [l. 1 § 27 D. xliii, 16].

4 [Ovid., Ars amandi iii, 492].

5 [Ovidius - sinunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Ioseph., Antiq. i, 7, 2].

7 [Orpheus apud Clementem Alex., Strom. v, 10, 124].

8 [unde - suscepta, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 53]

causam septem populorum ab aliorum populorum causa distinguit: ac cum de iustis causis belli suscipiendi nihil ibidem edicat, eo ipso ostendit eas naturaliter satis esse manifestas: qualis causa tuendorum finium in bello Iephtae adversus Ammonitas, Iud. xi. violatorum legatorum in bello Davidis adversus eosdem, ii. Sam. x. Simul notandum quod dicit divinus ad Hebraeos scriptor, Gedeonem, Baracum, Samsonem, Iephten, Davidem, Samuelem, atque alios per fidem debellasse regna, invaluisse in bello, exercitus exterorum vertisse in fugam. xi, 33, 34. quo loco, ut istius dissertationis series docet, in fidei nomine includit persuasionem qua id quod fit Deo placere creditur. Sic et Davidem sapiens femina ait praeliari Dei praelia, 1 Sam. xxv, 28, id est pia ac iusta.

iii. [1] Probatur idem quod dicimus omnium gentium ac praecipue sapientum consensione. De vi qua vita defenditur notus Ciceronis¹ locus ipsi naturae testimonium perhibens: Est haec non scripta sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus; ad quam non docti, sed facti, non instituti, sed imbuti sumus: ut si vita nostra in aliquas insidias, si in vim, in tela aut latronum, aut inimicorum incidisset, omnis honesta ratio esset expediendae salutis². Item³: Hoc et ratio doctis, et necessitas barbaris, et mos gentibus, et feris natura ipsa praescripsit, ut omnem semper vim, quacumque ope possent a corpore, a capite, a vita sua propulsarent. Caius Iurisconsultus⁴: adversus periculum naturalis ratio permittit se defendere. Florentinus Iurisconsultus⁵: Iure hoc evenit ut quod quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse existimetur. Iosephus⁶: ϕύσεως γὰρ νόμος ἰσχυρὸς ἐν ἅπασι τὸ ζῆν ἐϑέλειν, διὰ τοῦτο ϰαὶ τοὺς

1 Pro Milone [4, 10].

2 Omnis honesta ratio esset expediendae salutis] Seneca [Ep. 121, 18]: Tutela certissima ex proximo est, sibi quisque permissus est. Quintilianus vii, cap. ii [§ 21, Institut. orat.]: Primum in omni genere debet esse defensio, quia natura potior est salus nostra, quam adversarii pernicies. Bene ergo in Trachiniis Sophocles [278-79]:

εἰ γὰρ ἐμϕανῶς ἡμύνατο,

Ζεὺς τ῭ ἂν συνέγνω σὺν δίϰῃ χειρουμένῳ

nam si se ipse tutasset palam,

Veniam dedisset iure pugnanti Deus.

vide et Wisigottorum legem lib. vi, tit. 1 [imo iv], cap. 6. [add. edd. 1642, 1646].

3 [Cic., pro Milone 11, 30].

4 L. Itaque D. ad l. Aquil. [l. 4 D. ix, 2].

5 L. ut vim D. de Iust. et iure [1. 3 D. i, 1].

6 De bello Iu. l. iii, c. 25 [c. 8 § 5].

[p. 54]

ϕανερῶς ἀϕαιρουμένους ἡμᾶς τούτου πολεμίους ἡγούμεϑα. Est enim naturae lex illa quae in omnibus valet, ut velint vivere, idque ipsum est quapropter eos qui vita manifeste nos volunt spoliare, hostes censemus. [2] Adeoque manifestam aequitatem hoc habet, ut in bestiis etiam, quae iuris non rem ipsam ut diximus, sed umbram habent quandam, distinguamus inter vim quae iniuriam infert et quae propulsat. Nam cum dixisset Ulpianus¹ animal quod sensu, id est rationis usu, caret², non posse iniuriam fecisse, mox tamen subiungit, cum arietes vel boves commisissent et alter alterum occidisset, Q. Mutio auctore distinguendum, ut si quidem is perisset qui aggressus erat, cessaret actio; si is qui non provocaverat, competeret actio. Cui explicando serviet illud Plinii³: Leonum feritas inter se non dimicat, serpentum morsus non petunt serpentes: sed si vis inferatur, nulla est cui non sit ira, non sit anima iniuriae impatiens, et prompta, si noceas⁴, ad se defendendum alacritas.

iv. [1] De iure naturali ergo, quod et gentium dici potest, satis constat eo bella non omnia improbari. [2] Iure autem Gentium voluntario itidem non damnari bella satis nos docent historiae, et omnium populorum leges ac mores. Imo iure gentium introducta esse bella⁵ dixit Hermogenianus⁶: quod paulo aliter quam vulgo accipi solet interpretandum censeo: nempe ut certa bellorum forma a iure gentium sit introducta, quam formam quae habeant bella ea peculiares ex iure gentium effectus consequantur: unde distinctio nascitur qua utendum nobis erit infra⁷, in bellum solenne iuris gentium, quod et iustum id est plenum dicitur, et non solenne, quod tamen non ideo iustum esse desinit, id est iuri congruens. Nam aliis bellis modo aequa subsit

1 L. 1 D. si quad. paup. f.d. §. Ait. et §. Cum arietes. [l. 1 § 3 et § 11 D. ix, 1]. Adde Ex. xxi, 28. [Adde Ex. xxi, 28, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Quod sensu, id est rationis usu, caret] Similem in modum Seneca de feris loquitur: Adeo etiam quae extra intellectum atque aestimationem beneficii sunt posita, assiduitas tamen meriti pertinacis evincit. vide totum locum de Beneficiis libro i, cap. iii [imo i, 2, 5] et compara quae ad Praefationem ex Philone posuimus [§ 7, supra p. 8, not. 2] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Plin., Nat. Hist. vii praef. Vide et Barbeyrac ad hunc locum].

4 [noceas, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; noceat, ed. 1646].

5 Iure gentium introducta esse bella] Scriptor vitarum illustrium in Themistocle [Nepos, Themistocl. vii, 4]: Professus est Athenienses suo consilio, quod communi iure gentium facere possent, Deos publicos suosque patrios ac penates, quo facilius ab hoste possent defendere, muris sepsisse [add. edd. 1642, 1646].

6 L. Ex hoc iure. D. de iust. et iure [1. 5 D. i, 1].

7 [L. iii C. iii].

[p. 55]

causa, ius gentium non adsistit quidem, sed nec resistit, ut infra latius explicabitur. Iure gentium (inquit Livius¹) ita comparatum est, ut arma armis propulsentur. Et Florentinus² ius esse gentium ait ut vim atque iniuriam propulsemus, ut corpus nostrum tutemur.

v. [1] De iure divino voluntario maior est difficultas. Neque hic obiiciat quisquam ius naturae esse immutabile, ac proinde a Deo nihil in contrarium potuisse constitui. id enim verum est in iis quae ius naturae vetat aut praecipit; non in iis quae iure naturae licent tantum. nam quae eius sunt generis, cum proprie iuris naturae non sint, sed extra ius naturae, et vetari possunt et praecipi. [2] Solet ergo primum a nonnullis contra bellum adferri lex data Noae eiusque posteris: ubi Deus sic loquitur, Gen. ix, 5, 6: Quinetiam sanguinem vestrum, id est animarum vestrarum reposcam: ab omni bestia reposcam eum: atque etiam de manu hominis alterius, utpote fratris, reposcam hominis animam. Quisquis effuderit sanguinem hominis qui est in homine, sanguis eius effundetur: quia hominem ad effigiem suam fecit Deus. Hic ergo quidam illud quod de reposcendo sanguine dicitur, generalissime intelligunt; et alterum de effundendo vicissim sanguine; comminationem esse volunt, non approbationem. quorum neutrum mihi se persuadet. Nam interdictum de sanguine non effundendo latius non patet quam quod in lege est, Non occides; quod neque capitalibus suppliciis, neque bellis obstitisse manifestum est. Lex ergo tam haec quam illa non tam novi aliquid constituit quam ius naturae prava consuetudine obliteratum declarat atque repetit. unde verba illa intelligenda sunt in eo sensu qui vitium includit: sicut homicidii nomine non quamvis hominis caedem intelligimus, sed destinatam et innocentis. Quod vero sequitur de sanguine vicissim effundendo, videtur mihi non factum nudum, sed ius continere. [3] Rem ita explico. Natura non iniquum est ut quantum quisque fecit mali tantundem patiatur, iuxta illud quod Rhadamanthi ius³ dicitur:

1 Lib. xlii [41, 11] [Lib. xliii, edd. 1642, 1646].

2 L. ut vim. D. de iust. et iure [l. 3 D. i, 1].

3 Rhadamanti ius] Apud Apollodorum libro ii [4, 9]: Νόμος ῾Ραδαμάνϑου· ὃς ἂν ἀμύνηται τῶν χειρῶν ἀδίϰων ἄρξαντι άϑῶον εἶναι. Lex Rhadamanthi: si quis se ultus sit de eo qui prior vim intulerit, impune id ferat [add. edd. 1642, 1646].

[p. 56]

 

Εἴϰε πάϑοι τὰ ϰ᾽ ἔρεξε δίϰη ϰ᾽ ἰϑεῖά γένοιτο.

 

Quae fecit si quisque ferat, ius fiet et aequum.

<Seneca pater¹ hanc sententiam sic retulit: Iustissima patiendi vice quod quisque alieno excogitavit supplicio, excipit suo>². Ex huius naturalis aequitatis sensu Cain parricidii sibi conscius dixerat, Gen. iv, 14, Qui inveniet me interficiet me. Sed Deus primis illis temporibus aut ob hominum raritatem, aut quia paucis adhuc grassantibus minus opus erat exemplo, id quod naturaliter licitum videbatur edicto repressit, et contactum³ quidem ac commercium homicidae defugi voluit, at vitam ei non eripi: quomodo et Plato in legibus⁴ constituit, et olim in Graecia usurpatum his versibus docet Euripides⁵:

Καλῶς ἔϑεντο ταῦτα πατέρες οἱ πάλαι·
Εἰς ὀμμάτων μὲν ὄψιν οὐϰ εἴων περᾷν,
Οὐ δ᾽ εἰς ἀπάντημ᾽, ὅστις αἷμ᾽ ἔχων ϰῡρεῦ·
Φυγαῖσι δ᾽ ὁσίουν, ἀνταποϰτεῖναι δὲ μή.
Quam bene parentum provida aetas statuerat,
Ut cogeretur de via⁶ decedere
Hominumque visu caede patrata nocens,
Fugaque lueret triste non leto scelus?

<Quo et illud pertinet Thucydidis⁷: εἰϰὸς τὸ πάλαι τῶν μεγίστων ἀδιϰημάτων μαλαϰωτέρας ϰεῖσϑἄι αὐτὰς (τὰς ζημίας) παραβαινομένων δὲ τῷ χρόνῳ εἰς τὸν ϑάνατον αἱ πολλαὶ ἀνήϰουσι. Credibile est antiquitus quamvis gravium delictorum leves fuisse poenas⁸: sed cum eae⁹ progressu temporis contemnerentur, ventum ad mortem. Lactantius¹⁰: Adhuc enim videbatur nefas, quamvis malos, tamen homines, supplicio capitis afficere>¹¹. [4] Ab uno facto illustri sumta coniectura divinae voluntatis in legem ivit, ita ut Lamechus quoque simili facinore perpetrato¹² impunitatem sibi ab hoc exemplo promiserit, Gen.

1 [Seneca, Controvers. l. x, praef. 5].

2 [Seneca - suo, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 contactum, ed. 1625, 1631, 1632, 1642; contractum, ed. 1646].

4 [Plato, Leg. ix, 8].

5 [Eurip., Orestes 512-5].

6 [via, ed. 1625; vita edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 Lib. iii [45] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Leves fuisse poenas] Servius ad primum librum Aeneidos [136]: Luetis. persolvetis. Et hic sermo a pecunia descendit. antiquorum enim poenae omnes pecuniariae fuerunt. Et ad librum secundum [229]: Expendere, tractum est a pecunia. nam apud maiores pecuniarias poenas constat fuisse, cum adhuc rudi aetate pecunia ponderaretur, quod ad capitis poenam deinde usurpatum est. Ad sextum [21]: Pendere, tractum est a pecuniaria damnatione. memorat Plinius historiae naturalis libro vii, cap. lvi: primum capitis iudicium in Areopago esse actum [add. edd. 1642, 1646].

9 [eae, edd. 1631, 1632, 1642; ea, ed. 1646].

10 Lactant. lib. ii [9, 23] [add. edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

11 [Quo - afficere, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1644].

12 Simili facinore perpetrato] aut potius, si quid simile perpetrasset. nam hunc sensum ferunt verba quae apud Mosem [add. edd. 1642, 1646].

[p. 57]

iv, 24. [5] At cum iam ante diluvium, gigantum aetate, promiscua invaluisset caedium licentia, instaurato post diluvium humano genere, ne mos idem invalesceret, severius occurrendum Deus censuit: et repressa prioris saeculi lenitate, quod natura non iniquum esse dictabat et ipse permisit, ut insons esset qui homicidam occidisset¹. quod postea institutis iudiciis summas ob causas ad iudices solos restrictum est; ita tamen ut moris pristini vestigium manserit in iure eius qui occisum sanguine proxime attingeret, etiam post Mosis legem qua de re infra fusius agetur. [6] Magnum habemus auctorem nostrae interpretationis Abrahamum, qui cum legem Noae datam non ignoraret, arma sumsit in Reges quatuor, ut quae plane crederet cum ea lege non pugnare. Sic et Moses Amalecitis populum oppugnantibus arma iussit opponi, naturae scilicet iure usus: nam Deum de hac re speciatim consultum non apparet, Exod. xvii, 9. Adde iam quod capitalia supplicia nec in homicidas tantum, sed et in alios facinorosos usurpata apparet, non modo apud populos extraneos, sed apud ipsos piae doctrinae alumnos, Gen. xxxviii, 24. [7] Nimirum coniectura divinae voluntatis ipsa naturali ratione adiuvante a similibus ad similia processerat, ut quod in homicidam constitutum erat, in alios quoque eximie nocentes non iniquum videretur. Sunt enim quaedam quae vitae aequiparantur, ut existimatio, pudor virginalis, fides matrimonii, aut sine quibus vita tuta esse non potest, ut imperii societatem continentis reverentia: adversum quae qui faciunt, ii homicidis meliores non videntur. [8] Huc pertinet vetus quae apud Hebraeos exstat traditio, leges plures Noae filiis datas a Deo quae non omnes a Mose narratae sint, quia satis erat ad ipsius institutum eas postea in lege peculiari Hebraeorum esse comprehensas. Sic adversus nuptias incestas legem veterem quanquam a Mose suo loco non memoratam exstitisse apparet Levit. xviii. Inter ea autem quae Noae liberis Deus edixit hoc quoque aiunt

1 Ut insons esset, qui homicidam occidisset] Iosephus [Antiq. i, 3, 8]: παραινῶ μέντοι σϕαγῆς ἀνϑρωπίνης ἀπέχεσϑαι ϰαὶ ϰαϑαρεύειν ϕόνου ϰαὶ δράσαντάς τι τοιοῦτο ϰολάζεσϑαι. Edico ut a caede humana purae habeantur manus. quod si quis caedem commiserit, poenam ferat [add. edd. 1642, 1646].

[p. 58]

fuisse, ut non homicidia tantum, sed et adulteria, et concubitus incesti, item violentae rapinae morte punirentur. Quod ipsum confirmant Iobi verba xxxi, 11. [9] Iam vero data per Mosem lex sanctionibus capitalibus rationes adiicit, quae apud alios populos non minus quam apud Hebraeum populum valent: ut Levit. xviii, 24, 25, 27, 28. Psalm. ci, 5. Prov. xx, 8. Et peculiariter de homicidio dicitur terra non posse expiari nisi sanguine homicidae fuso, Num. xxxv, 31, 33. Praeterea absurdum cogitatu est Hebraeo populo indultum disciplinam et salutem publicam ac singulorum munire poenis capitalibus ac se bello tueri, caeteris autem regibus gentibusque idem eodem tempore non licuisse: neque tamen reges eos aut gentes unquam a Prophetis admonitos improbari a Deo usum capitalium suppliciorum ac bella omnia, sicut de aliis peccatis admoniti saepe sunt. [10] Imo contra quis non credat, cum lex Mosis de iudiciis expressam habuerit divinae voluntatis imaginem, recte ac pie facturas fuisse nationes quae inde sibi exemplum peterent? quod certe Graecos, Atticos praesertim, fecisse credibile est: Unde tanta in iure veteri Attico, et quod inde sumtum est Romano xii tabularum cum legibus Hebraeis similitudo est. Sufficere haec videntur ut appareat legem Noae datam non eum habere sensum quem volunt qui bella omnia eo argumento impugnant.

vi. [1] Speciem maiorem habent quae ex Euangelio contra bellum adferuntur: in quibus examinandis non illud mihi sumam quod sumunt multi, in Euangelio extra praecepta credendi et sacramentorum nihil esse quod non sit iuris naturalis. id enim quo sensu a plerisque sumitur, verum non puto. [2] Illud libens agnosco, nihil nobis in Euangelio praecipi quod non naturalem habeat honestatem: sed non ulterius nos obligari¹ legibus Christi quam ad ea ad quae ius naturae per se obligat, cur concedam non video. Et qui aliter sentiunt mirum quam sudent ut probent quae Euangelio vetantur ipso iure naturae esse illicita, ut concubinatum, divortium², matrimonium cum pluribus feminis. Sunt

1 [obligari, edd. 1625, 1631, 1642, 1646; liberi, ed. 1632].

2 Ut concubinatum, divortium] Spectat huc illud Hieronymi [Ep. lxxvii, 3]: Aliae sunt leges Čaesaris, aliae Christi. Aliud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit [add. edd. 1642, 1646].

[p. 59]

quidem haec eiusmodi ut eis abstinere honestius esse dictet ipsa ratio; at non talia ut absque lege divina nefas in illis appareat. Ad illud vero quod Christiana lex praecipit, ut alii pro aliis mortis periculo nos obiiciamus, 1 Ioh. iii, 16. quis dicat ipso naturae iure nos obligari? Iustini dictum est: Τὸ ϰατὰ ϕύσιν βιοῦν οὐδέπω πεπιστευϰότος ἐστὶν: secundum naturam vivere eius est qui nondum credidit¹. [3] Sed ne illos quidem sequar qui aliud sibi sumunt non exiguum, Christum scilicet in tradendis praeceptis quae extant Matthaei v, et deinceps, interpretem tantum agere legis per Mosem datae. Aliud enim sonant verba toties repetita, Audistis dictum fuisse veteribus: Ego vero dico vobis: quae oppositio, sed et Syriaca et aliae versiones, ostendunt illud veteribus significare, ad veteres, non a veteribus, ut vobis est ad vos non a vobis. Veteres autem illi non alii fuerunt quam qui Mosis tempore vivebant. nam quae ut veteribus dicta recitantur, non legisperitorum sunt, sed Mosis, aut verbo tenus, aut sensu. Non occides, Exod. xx, 30². Quisquis occiderit tenebitur iudicio, Levit. xxi, 21³. Num. xxxv, 16, 17, 30. Non Moechaberis, Exod. xx, 30⁴. Quisquis dimiserit uxorem, det ei libellum divortii, Deut. xxiv, 1. Non peierabis, sed reddes Domino, quae iuraveris, Exod. xx, 7. Num. xxx, 2. Oculum pro oculo, dentem pro dente (supple, reposcere liceat in iudicio) Levit. xxiv, 20. Deut. xix, 21. Diliges proximum tuum (id est Israëlitam) Levit. xix, 18, et odio⁵ habebis inimicum tuum, puta septem populos⁶ quibuscum⁷ amicitiam colere quorumque misereri vetantur, Exodi xxxiv, 11. Deut. vii, 1. His addendi Amalecitae in quos Hebraei iubentur bellum habere implacabile, Exod. xxvii, 19⁸. Deut. xxv, 19. [4] Sed ad intelligentiam verborum Christi omnino notandum legem per Mosem datam dupliciter accipi, aut secundum id quod commune habet

1 Secundum naturam vivere eius est qui nondum credidit] Locus Iustini est ad Zenam [2]: idemque sensus apud Origenem in excerptis illis quae Philocalia dicuntur [9] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Exod. xx, 13].

3 [Levit. xxiv, 21].

4 Exod. xx, 14].

5 [iudicio) Deut. XIX. 21. Levit. XXIV. 20. Deut. XIX. 21. - Israëlitam) Levit. XIX. 18. Deut. XXIII. et odio, ed. 1625; iudicio) Levit. XXIV, 20. Deuteron. XIX, 21. - Israëlitam) Levit. XIX, 18, et odio, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Puta septem populos] In hos odium lege permitti ait illustrissimus Abarbaniel ad Deut. xxiii, 21 [add. edd. 1642, 1646].

7 [cum quibus, edd. 1625, 1631, 1632; quibuscum, edd. 1642, 1646].

8 [Exod. xvii, 16].

[p. 60]

cum aliis legibus, quae ab hominibus condi solent, quatenus scilicet graviora delicta poenarum aspectabilium formidine coërcet, Hebr. ii, 2. et populum Hebraeum hac ratione in statu civilis societatis continet, quo sensu dicitur νόμος ἐντολῆς σαρϰιϰῆς, Hebr. vii, 13¹. et lex factorum, Rom. iii, 27. aut secundum id quod legis divinae est proprium, quatenus scilicet etiam mentis requirit puritatem, et actus aliquos qui sine temporali poena omitti possunt: quo sensu vocatur νόμος πνευματιϰὸς, Rom. vii, 14. exhilarans animum Psalm. xix, qui Latinis xviii, 9. Legisperiti et Pharisaei priore illa parte contenti, secundam quae potior est insuper habebant, neque inculcabant populo. quod verum esse non ex nostris duntaxat libris, sed ex Iosepho quoque et magistris Hebraeorum ostendi potest. [5] Sed etiam secundam hanc partem quod attinet, sciendum est virtutes quae a Christianis exiguntur, etiam Hebraeis, aut commendari, aut praecipi, sed non praecipi in eo gradu ac latitudine² quo Christianis. Utroque autem hoc sensu Christus sua praecepta opponit veteribus: unde liquet verba eius non continere nudam interpretationem. Haec autem sciri non ad hoc tantum quod nunc in manu est refert, sed et ad multa alia, ne legis Hebraicae auctoritate supra quam aequum est utamur.

vii. [1] Omissis ergo argumentationibus quae minus se nobis probant, primum ac praecipuum testimonium quo bellandi ius a Christi lege non plane tolli probamus esto Pauli illud ad Timotheum i, ii, 1, 2, 3: Hortor ergo ante omnia ut fiant deprecationes, preces, interpellationes, gratiarum

1 [Hebr. vii, 16].

2 Non praecipi in eo gradu ac latitudine] Quaedam huc pertinentia vide in notatis supra ad finem capitis primi [p. 46 n. 3]. Egregius imprimis Chrysostomi locus de Virginitate cap. xliv: τὸ μὲν γὰρ παλαιὸν οὐ τοσοῦτον ἡμῖν ἀρετῆς προύϰειτο μέτρον, ἀλλὰ ϰαὶ ἀμύνασϑαι τὸν ἀδιϰοῦντα, ϰαὶ ἀντιλοιδορεῖσϑαι τῷ λοιδορουμένῳ, ϰαὶ χρημάτων ἐπιμελήσεσϑαι ἐξῆν, ϰαὶ εὐορϰοῦντα ὀμνύναι, ϰαὶ ὀϕϑαλμὸν ἐξορύξαι ἀντὶ ὀϕϑαλμοῦ, ϰαὶ μισῆσαι τὸν ἐχϑρὸν, ϰαὶ οὔτε τρυϕᾶν, οὔτε ὀργίζεσϑαι, οὔτε γυναῖϰα τὴν μὲν ἐϰβάλλειν, τὴν δὲ ἀντεισάγειν ϰεϰώλυτο, ϰαὶ οὐ τοῦτο μόνον, ἀλλὰ ϰαὶ δύο ϰατὰ τἀυτὸν ὁμοῦ γυναῖϰας ἔχειν ὁ νόμος ἐπέτρεπε, ϰαὶ πολλὴ ϰαὶ ἐν τούτοις ϰαὶ ἐν τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἡ συγϰατάβασις ἦν· ϰατὰ δε τὴν τοῦ χριστοῦ παρουσίαν πολλῷ στενωτέρα γέγονεν ἡ ὁδός. Olim tanta nobis iniuncta non erat virtutis mensura, sed et vindictam sumere de iniuriam inferente, et convitianti reddere convitium, et pecuniis studere licebat, sed et citra falsimoniam iurare, et pro oculo excutere oculum, et odio habere inimicum. quin nec deliciis frui, nec irasci, nec uxorem aliam eiicere, recipere aliam, vetitum erat. Parum dixi. etiam duas eodem tempore uxores habere lex sinebat, multaque et in his et in aliis rebus erat temporum illorum indulgentia. At post Christi adventum multo arctior facta est via. Eodem libro cap. lxxxiii: οὐ τὸ αὐτὸ τῆς ἀρετῆς ἀπαιτούμεϑα μέτρον ἡμεῖς τε ϰᾴϰεῖνοι. non eadem virtutis mensura a nobis et ab illis exigitur. Idem in oratione filium Patri aequalem, quae est Tomo vi [de Incomprehensibili x, 4], ait in Euangelio esse ἐπίτασιν ϰαὶ προσϑήϰην ἐντολῶν, praeceptorum et intensionem et adiectionem [add. edd. 1642, 1644].

[p. 61]

actiones pro quibusvis hominibus: pro regibus et quibusvis in eminentia constitutis: ut tranquillam ac quietam vitam degamus cum omni pietate ac sanctitate¹. nam id bonum gratumque est apud Deum servatorem nostrum, qui omnes homines vult servari et ad agnitionem veritatis venire. Tria enim hinc docemur: Gratum esse Deo ut reges fiant Christiani: ut Christiani facti reges maneant: quod ita expressit Iustinus Martyr²: εὐχόμεϑα τοὺς βασιλεῖς ϰαὶ ἄρχοντάς μετὰ τῆς βασιλιϰῆς δυνάμεως ϰαὶ σώϕρονα τὸν λογισμὸν ἔχοντας εὑρεϑῆναι. Hoc precamur, ut Reges et Principes simul cum regali potestate etiam sanam mentem consequantur: <et in libro cui nomen constitutiones Clementis³ precatur Ecclesia Χριστιανὰ τὰ τέλη, id est magistratus Christianos⁴:>⁵ deinde et hoc Deo gratum esse, ut Christiani reges Christianis aliis vitam tranquillam praestent. [2] Quomodo vero? Alibi id explicat Rom. xiii, 4. Dei minister est tuo bono. quod si feceris quod malum est, metue; non enim frustra gladium gerit. nam Dei minister est vindex ad iram ei qui quod malum est fecerit. Iure gladii per complexionem omnis quidem coercitio intelligitur, quomodo etiam apud Iurisconsultos interdum; sed ita tamen ut pars eius summa, id est verus gladii usus, non excludatur. Huic loco illustrando non parum servit Psalmus secundus, qui quanquam in Davide suam habuit veritatem, plenius tamen et perfectius ad Christum pertinet: ut discere est Actor. iv, 25. xiii, 33. Hebr. v, 5. Is autem Psalmus, reges omnes hortatur ut Dei filium venerabundi suscipiant: hoc est ut se ministros ei exhibeant, qua reges sunt scilicet, ut recte explicat Augustinus⁶, cuius verba ad hanc rem pertinentia apponam: In hoc reges, sicut eis divinitus praecipitur, Deo serviunt in quantum reges sunt, si in regno suo bona iubeant, mala prohibeant, non solum quae pertinent ad

1 Ut tranquillam ac quietam vitam degamus cum omni pietate ac sanctitate] Seneca epistola lxxiii, philosophiae fideliter deditos falso ait contemtores magistratuum ac regum existimari. E contrario, ait, nulli adversus illos gratiores sunt: nec immerito. nullis enim plus praestant, quam quibus frui tranquillo otio licet. Digna est quae legatur epistola. ubi et hoc: Huius pacis beneficium, ad omnes pertinentis, altius ad eos pervenit qui illa bene utuntur [add. edd. 1642, 1646].

2 [Iustinus, Apolog. i, 17].

3 [Constitut. Apostol. viii, 36].

4 Χριστιανὰ τὰ τέλη, id est magistratus Christianos] nisi hic interpretari malis, Christianum vitae exitum [add. edd. 1642, 1646].

5 [et - Christianos, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Contra Cres. Gram. lib. iii [li, 56].

[p. 62]

humanam societatem, verum etiam quae pertinent ad divinam religionem. Et alibi¹: Quomodo ergo Reges Domino serviunt in timore, nisi ea quae contra iussa Domini fiunt, religiosa severitate prohibendo atque plectendo? Aliter enim servit qua homo est, aliter qua Rex est. mox: In hoc ergo serviunt Domino reges in quantum sunt reges, cum ea faciunt ad serviendum illi quae non possunt facere nisi reges. [3] Secundum argumentum praebet nobis is ipse locus cuius partem citavimus, ad Rom. xiii ubi potestas summa, qualis est regia, a Deo esse dicitur, et Dei ordinatio vocatur; unde infertur ei et parendum et honorem exhibendum; et quidem ex animo: et qui ei resistit, eum Deo resistere. Si ordinationis voce res intelligeretur quam Deus tantum non vult impedire, quomodo se Deus habet circa actus vitiosos, iam inde nulla honoris, nulla obedientiae, ad animum maxime pertinentis, obligatio sequeretur; nec quicquam diceret Apostolus, ubi hanc potestatem tantopere praedicat atque commendat, quod non latrociniis et furtis conveniret. Sequitur ergo ut ordinata haec potestas voluntate Dei approbante intelligatur: unde porro infertur, cum Deus sibi contraria non velit, hanc potestatem cum voluntate Dei per Euangelium revelata et omnes homines obligante non pugnare. [4] Neque eliditur hoc argumentum eo quod qui in imperiis erant eo tempore cum haec Paulus scriberet, dicuntur alieni fuisse a Christiana pietate. nam primum id ita universim verum non est. nam Sergius Paulus Cypri propraetor Christo nomen pridem dederat, Act. xiii, 12. ut iam taceam quod de Edessenorum² rege vetus fama tradidit, nonnihil forte falso inquinata, sed ut videatur ex vero originem trahere. Deinde non de personis quaeritur, an impiae fuerint, sed an illa functio in illis impia fuerit: quod dicimus ab Apostolo negari, quando illam functionem dicat³ a Deo institutam etiam pro illo tempore ac propterea

1 Ad Bonif. Epist. 50 [imo Ep. clxxxv, 19] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Edessenorum] Est Edessa in Osroene. Nomen Abgari frequens illis locis. Apparet ex nummis, Tacito, Appiano, Dione tum in pridem editis, tum in novis excerptis [scil. Polybii, Diodori Siculi....Excerpta Henr. Valesius edid. 1634], Capitolino [add. edd. 1642, 1646]. [In contextu: Emessenorum, edd. 1625, 1631, 1632; Edessenorum, edd. 1642, 1646].

3 [dicat, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; dicit, edd. 1646].

[p. 63]

honorandam etiam intra animi recessus, quibus proprie solus Deus imperat. Potuit ergo et Nero, et Rex ille Agrippa, quem ad Christi religionem amplectendam Paulus tam serio invitat, Act xxvi, Christo se subiicere, et retinere hic regiam, ille imperatoriam potestatem: quae sine iure gladii et armorum intelligi nequit. Sicut ergo olim pia erant sacrificia secundum legem quamvis ab impiis sacerdotibus celebrata; sic pia res est imperium, quamvis ab impio teneatur¹. [5] Tertium argumentum petitur ex Ioannis Baptistae verbis, qui serio interrogatus a militibus Iudaeis cuius gentis multa millia Romanis militasse ex Iosepho et aliis scriptoribus manifestissimum est; quid haberent faciendum, ut iram Dei effugerent; non eos militia abire iussit, quod facere debebat si ea erat Dei voluntas, sed abstinere concussionibus et fallaciis, stipendiisque esse contentos, Luc. iii, 14. Ad haec Baptistae verba, cum apertam satis militiae approbationem contineant, multi respondent, quae Baptista praescripsit ita discrepare a Christi praeceptis, ut aliud docere potuerit Baptista, aliud Christus. quod quo minus admittam haec obstant. Ioannes et Christus eodem exordio doctrinae quam afferebant summam indicarunt. Resipiscite: appropinquavit enim regnum coelorum, Matt. iii, 2. iv, 17. Christus ipse regnum coeleste (id est legem novam: nam legem regni nomine appellare Hebraeis mos est) dicit coepisse invadi a diebus Baptistae, Mat. xi, 12. Ioannes dicitur praedicasse Baptismum poenitentiae in remissionem peccatorum, Marc. i, 4, Tantundem fecisse dicunter Apostoli Christi nomine, Actor. ii, 38. Exigit Ioannes fructus dignos poenitentia, et iis qui talem fructum non proferunt excidium minatur, Matt. iii, 8 et 10. Exigit opera dilectionis supra legem, Luc. iii, 11. Lex dicitur durasse usque ad Ioannem; id est, ab illo incepisse doctrina perfectior, Matt. xi, 13. Et principium Euangelii a Ioanne ducitur, Marc i, 1. Luc. i, 77. Ipse Ioannes hoc nomine maior Prophetis, Matth. xi, 9. Luc. vii, 26. missus scilicet ad dandam cognitionem salutarem populo, Luc. ii, 77². ad

1 Pia res est imperium, quamvis ab impiis teneatur] Bene hoc exsequitur ad hunc locum epistolae ad Romanos Chrysostomus [Homil. xxiii, 2] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Luc. i, 77].

[p. 64]

Euangelium annuntiandum, Luc. iii, 18. Neque usquam Ioannes Iesum a se distinguit praeceptorum discrepantia (quanquam quae generalius et confusius, et rudimentorum more a Ioanne sunt indicata, eadem diserte tradidit Christus vera lux) sed eo quod Iesus esset promissus ille Messias, Actor. xix, 4. Ioan. i, 29. rex scilicet regni coelestis qui daturus esset in se confidentibus vim Spiritus Sancti, Mat. iii, 11. Marc. 1, 8. Luc. iii, 16. [6] Quartum hoc est argumentum quod mihi ponderis non exigui videtur: Si tollatur ius capitalium suppliciorum, et armis cives tuendi adversus latrones ac praedones, maximam inde secuturam scelerum licentiam et quasi diluvium malorum, cum nunc quoque constitutis iudiciis aegre reprimatur improbitas¹. Quare si mens Christi fuisset, talem rerum statum, qualis auditus nunquam fuerat inducere, haud dubie verbis quam maxime disertis ac specialibus edicendum ei fuerat, ne quis de capite iudicaret, ne quis arma ferret; quod fecisse nusquam legitur: nam quae adferuntur, aut valde sunt generalia, aut obscura. Docet autem ipsa aequitas et communis ratio, non tantum verba generalia contrahi, et ambigua commode explicari, sed et a proprietate usuque recepto verborum discedi nonnihil, ut is sensus evitetur qui maxima secum incommoda sit allaturus. [7] Quintum sit, quod nullo argumento ostendi potest lex Mosis quae ad iudicia pertinebat desiisse priusquam urbs Hierosolyma exscinderetur, et cum ea tum species tum spes reipublicae concideret. nam neque in lege Mosis ullus terminus isti legi praefinitur, neque Christus aut Apostoli usquam de istius legis cessatione loquuntur, nisi quatenus id comprehensum videri potest in reipublicae ut diximus destructione: imo contra Paulus summum pontificem ait constitutum ut iudicium ferret secundum legem Mosis, Act. xxiv, 3². Christus ipse in praefatione praeceptorum suorum, ait non venisse se ad solvendam legem, sed ad implendam, Matt. v, 17. quod quem de ritualibus sensum habeat non obscurum

1 Cum nunc quoque constitutis iudiciis aegre reprimatur improbitas] Διὰ τούτους διϰαστήρια ϰαὶ νόμοι ϰαὶ τιμωρίαι ϰαὶ διάϕοροι ϰολάσεων τρόποι. Propter hos sunt iudicia et leges et supplicia totque poenarum modi. Chrysostomus in sermone ad Patrem fidelem [c. 10] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Act. xxiii, 3].

[p. 65]

est; implentur enim lineamenta adumbrantia cum perfecta rei species exhibetur: de legibus autem ad iudicia pertinentibus quomodo verum esse potest, si Christus, ut quidam existimant, adventu suo ea sustulit? Si autem mansit obligatio legis quamdiu stetit Hebraeorum respublica, sequitur ut Iudaei etiam ad Christum conversi, si ad magistratum vocarentur, eum defugere non potuerint, et ut iudicare non aliter debuerint quam Moses praescripserat. [8] Ego sane omnia expendens ne levissimam quidem coniecturam reperio, qua motus vir aliquis pius illa tunc Christi loquentis verba¹ audiens aliter existimare potuerit. Illud agnosco, ante Christi tempus quaedam fuisse permissa, sive quoad impunitatem externam, sive etiam quoad animi puritatem (nunc enim ista distinctius exquirere, nec opus, nec otium est) quae Christus suam disciplinam sectantibus licere noluit, ut ob qualemcumque offensam uxorem dimittere, ab eo qui laeserit in iudicio exigere ultionem: sed inter Christi praecepta et illas permissiones est diversitas quaedam, non est repugnantia. Nam qui uxorem retinet, qui ultionem sibi privatim debitam remittit, nihil facit contra legem; imo hoc facit quod lex maxime vult. Longe aliud est, in iudice cui lex non permittit, sed imperat ut homicidam morte puniat, reus ipse futurus apud Deum ni fecerit. Huic si Christus interdicit ne homicidam morte puniat, omnino contrarium legi praecipit, solvit legem. [9] Sextum sit argumentum ab exemplo Cornelii Centurionis, qui et Spiritum Sanctum, signum indubitatum iustificationis, a Christo accepit, et in nomen Christi a Petro Apostolo baptizatus est: militiam autem abdicasse aut ad eam abdicandam a Petro monitus non legitur. Sunt qui respondeant, cum de religione Christiana a Petro sit institutus, simul censeri debere institutum de militia deserenda. Hi, si quidem certum esset atque indubitatum inter Christi praecepta contineri interdictum militiae, aliquid dicerent. Sed cum id nusquam alibi diserte exstet, certe de ea re aliquid hoc saltem loco, qui id maxime poscebat, dicendum

1 [illa Christi verba, ed. 1625; illa Christi loquentis verba, ed. 1631; illa tunc Christi loquentis verba, edd. 1632, 1642, 1646].

[p. 66]

fuerat, ne post ventura aetas officii sui regulas ignoraret. Neque vero solet Lucas, ubi personarum qualitas specialem quandam vitae mutationem desiderabat, id silentio praeterire, ut videre est tum alibi, tum Actor. xix, 19. [10] Septimum huic simile petitur ex eo quod de Sergio Paulo coepimus dicere. nam in eius conversi historia nullum est indicium eiurati magistratus aut admonitionis factae ut eiuraretur. Quod autem non narratur, cum narrari, ut diximus, maxime attineat; id nec factum censendum est. [11] Octavum esse potest quod Paulus Apostolus intellectis Iudaeorum in se insidiis¹ Tribuno indicari eas voluit; et cum Tribunus milites ei addidisset, quorum praesidio in itinere adversus vim omnem tutus esset, nihil contradixit, neque Tribunum aut milites monuit, Deo non placere ut vis vi repellatur. Atqui is erat Paulus qui nullam occasionem edocendi officii, aut omitteret ipse, aut omitti ab aliis vellet, ii Timoth. iv, 2. [12] Nonum accedat, quod rei honestae ac debitae finis proprius non potest non esse honestus ac debitus. Tributa ut solvamus honestum est, atque etiam praeceptum conscientiam obligans, ut Paulus Apostolus explicat: Tributorum autem finis est ut potestates publicae habeant unde sumtum faciant ad bonos tuendos ac coercendos malos, Rom. xiii, 3, 4, 6. Tacitus² apposite ad hanc rem: Neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine tributis haberi queunt. Cui dicto simile est Augustini illud³: Ad hoc tributa praestamus, ut propter necessaria militi stipendium praebeatur. [13] Decimum argumentum praebet locus ille Act. xxv, 11. ubi Paulus ita loquitur: Si iniuria quemquam affeci, et dignum aliquid morte commisi, non recuso mori⁴. Unde colligo ita censuisse Paulum, etiam

1 Paulus Apostolus intellectis Iudaeorum in se insidiis] Utitur huius loci auctoritate Concilium Africanum [c. 93]: Quorum contra furorem possumus non insolita nec a scripturis aliena impetrare praesidia, quando Apostolus Paulus, sicut in Apostolorum actibus fidelibus notum est, factiosorum conspirationem militari etiam submovit auxilio. Utitur et saepe Augustinus, ut epistola l [ep. clxxxv], quae est ad Bonifacium: epistola cliv [ep. xlvii, 5] ad Publicolam, ubi haec: Neque si in illa arma scelerati homines incidissent, Paulus in effusione sanguinis eorum suum crimen agnosceret. Idem epistola clxiv [imo ep. lxxxvii, 8]: Paulus egit, ut sibi tuitio etiam armatorum daretur [add. edd. 1642, 1646].

2 Hist. iv [74].

3 Lib. xxii. contra Faustum. c. 74.

4 Non recuso mori] Sic et Act. xxviii, 18: quia nulla in me erat mortis causa. Iustinus Apologetico ii [imo i, 16], ϰολάζεσϑαι δὲ τοὺς οὐϰ ἀϰολούϑως τοῖς διδάγμασιν αὐτοῦ βιοῦντας, λεγομένους δὲ μόνον Χριστιανοὺς, ϰαὶ ὑϕ᾽ ὑμῶν, ἀξιοῦμεν. Ut autem puniantur qui non convenienter praeceptis illis vivunt et nomine solo sunt Christiani, et quidem a vobis, et nos optamus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 67]

post publicatam Euangelii legem quaedam esse crimina quae morte plecti aequitas ferat, aut etiam exigat: quod et Petrus docet, i. Epist. c. ii, 19, 20. Quod si ea tum fuisset Dei voluntas, ut capitalibus iudiciis absisteretur, potuerat quidem purgare se Paulus, sed non debuerat in hominum animis eam relinquere opinionem, quasi capite plectere nocentes nunc non minus quam olim liceret. Probato autem capitales poenas post Christi adventum recte exerceri, simul probatum arbitror, bellum aliquod licite geri, puta adversus nocentes multos et armatos: qui ut rei fiant, acie vincendi sunt. Vires enim et ad resistendum audacia¹ nocentum, sicut in prudenti deliberatione suum habere momentum potest, ita de iure ipso nihil imminuit. [14] Undecimum esse potest² quod Christi lex solam legem Mosis, qua gentes ab Hebraeis separabat, sustulit, Ephes. ii, 14. Quae³ autem natura, et bene moratarum gentiumconsen su honesta censentur, adeo non sustulit, ut sub generali praecepto omnis honesti ac virtutis comprehenderit. Phil. iv, 8. 1 Cor. xi, 13, 14. Iam vero criminum poenae⁴ et arma quae iniuriam arcent, natura habentur laudabilia, et ad iustitiae, et ad beneficentiae virtutem referuntur. Atque hic obiter notandus eorum est error qui Israelitarum ius ad bellum deducunt, ex eo solo quod terram Cananaeam illis Deus dedisset. Est enim haec iusta quidem causa, sed non unica. Nam et ante ea tempora pii rationis ductu bella gesserunt: et ipsi Israelitae postea aliis de causis, ut David ob legatos violatos. Tum vero quae humano iure quisque possidet, non minus eius sunt quam si Deus donasset: id autem ius per Euangelium non tollitur.

viii. [1] Videamus nunc etiam quibus argumentis se fulciat adversaria sententia, quo facilius iudicet pius aestimator utra praeponderent. Primum adferri solet vaticinium Esaiae⁵, qui futurum dicit, ut populi gladios contundant

1 [resistentia, edd. 1625, 1631, 1632; ad resistendum audacia, edd. 1642, 1646].

2 [Undecimum sit quod in Apocalypsis prophetia praedicuntur bella quaedam piorum, cum manifesta approbatione, xviii, 6. [xviii, 4, ed. 1625] et alibi. Duodecimum esse potest, edd. 1625, 1631, 1632; Undecimum esse potest, edd. 1642, 1646].

3 [Hic incipit § 15 in ed. 1667].

4 [poenas, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; poenae, ed. 1646].

5 Vaticinium Esaiae] Id de pace quae orbi contigit beneficio Romani imperii interpretatur Chrysostomus oratione Christum esse Deum [6]: ϰαὶ ὅτι οὐ παγία ἐστὶ μόνον ϰαὶ ἀϰίνητος ϰαὶ ἀρραγὴς, ἀλλὰ ϰαὶ πολλὴν πρυτανεύσει τῇ οἰϰουμένῃ εἰρήνην, ϰαὶ αἱ μὲν ϰατὰ πόλεις πολυαρχίαι ϰαταλυϑήσονται, ϰαὶ αἱ μοναρχίαι, μία δέ τις ἔσται βασιλεία εἰς πάντας ἀρϑεῖσα, ϰαὶ τὸ πλέον αὐτῆς ἐν εἰρήνῃ ἔσται, οὐ ϰαϑάπερ ἔμπροσϑεν. τὸ μὲν παλαιὸν χειροτέχναι πάντες ϰαὶ ῥήτορες ὅπλα ἐτίϑεντο ϰαὶ ἐπὶ παρατάξεως ἑστήϰασαν· τοῦ Χριστοῦ δὲ παραγενομένου πάντα ἐϰεῖνα διελύϑη ϰαὶ εἰς μέρος διωρισμένον τὰ τῶν πολέμων περιέστη. Neque vero praedictum tantum est, stabilem fore, immotam, atque inconcussam hanc religionem, sed cum ea adventuram orbi pacem, desituras illas in singulis civitatibus plurium potentias, regnaque ipsa, et unum fore super omnes imperium, ac eius pleraque pacem habitura, contra quam ante fiebat. olim enim et opifices et oratores induebant arma, consistebant in acie. Post Christi vero adventum cessavit mos iste et ad definitum hominum ordinem redacti sunt actus bellici. Habes sensum plane eundem apud Eusebium de Praeparatione lib. i, cap. 10 [cap. 4 § 5] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 68]

in ligones, et lanceas in falces; neque gladium sumant alius in alium, neque bellum ultra addiscant, ii, 4. Sed hoc vaticinium aut sub conditione quadam accipiendum est, quemadmodum multa alia, ut nimirum intelligamus talem fore rerum statum si omnes populi Christi legem suscipiant atque impleant¹; quam ad rem Deus nihil sua ex parte passurus sit desiderari: certum autem est si omnes sint Christiani, et Christiane vivant, nulla fore bella: <quod Arnobius² ita enuntiat: Si omnes omnino qui homines esse se non specie corporum, sed rationis intelligunt potestate, salutaribus eius pacificisque decretis aurem vellent commodare paulisper, et non fastu et supercilio tumidi suis potius sensibus, quam illius commonitionibus crederent, universus iamdudum orbis mitiora in opera conversis usibus ferri, tranquillitate in mollissima degeret, et in concordiam salutarem incorruptis federum sanctionibus conveniret. Lactantius³ vero hoc modo. Quid fiet, si omnes in concordiam consenserint? quod certe sieri poterit, si pernicioso et impio furore proiecto innocentes ac iusti esse velint>⁴. Aut <intelligendum est>⁵ pure; quo modo si accipiatur, docet res ipsa impletum hoc nondum esse, sed implementum eius, ut et conversionis generalis Iudaeorum, adhuc exspectandum. Utrovis autem modo sumas, nihil hinc inferri potest adversus bellorum iustitiam, quamdiu sunt qui pacis amantes pace frui non sinunt, sed vim eis

1 Si omnes populi Christi legem suscipiant atque impleant] nam de Christianis Iustinus [Apol, i, 39]: οὐ πολεμοῦμεν τοῖς ἑχϑροῖς, non pugnamus in hostes. Plane ut de Essenis Philo in oratione omnem bonum esse liberum [12]: βελῶν ἢ ἀϰόντων ἢ ξιϕιδίων ἢ ϰράνους ἢ ϑώραϰος ἢ ἀσπίδος οὐδένα παρ᾽ αὐτοῖς ἂν εὕροις δημιουργὸν ἢ ὁπλοποιὸν, ἢ μηχανοποιόν. Nullum inter eos reperias qui aut iacula aut sagittas aut gladium aut galeam aut loricam aut scutum fabricet, nullum qui aut arma conficiat, aut machinas. Simile est quod Chrysostomus ait i ad Cor. xiii, 3 [Homil. xxxii, 5]: Si esset inter homines qualis oportet dilectio, nullas fore poenas capitales [add. edd. 1642, 1646].

2 [Arnob., adv. Gentes i, 6].

3 [Lactant., Div. Inst. i, 18, 16].

4 [quod - velint, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [intelligendum est, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 69]

intentant. [2] Ex quinto Matthaei capite plura argumenta depromi solent, ad quorum diiudicationem opus est animo repeti quod paulo ante diximus: Si Christo id fuisset propositum, omnia capitalia iudicia, et ius bellorum tollere, facturum id fuisse verbis quam maxime expressis ac specialibus, ob rei magnitudinem ac novitatem, eoque magis quod nemo Iudaeus aliter cogitare poterat quam leges Mosis ad iudicia et rempublicam pertinentes vim suam in homines Iudaeos habere debere quamdiu staret illa respublica. Hac ergo de re praemoniti locorum singulorum vim ordine exploremus. [3] Adversariae ergo sententiae munimentum secundum ex istis verbis¹ petitur: Audistis dictum fuisse, Oculum pro oculo et dentem pro dente. Ego vero dico vobis, Ne obsistite iniurioso, (לרשע quod Graeci vertunt τῷ ἀδιϰοῦντι², Exod. ii, 13.) sed caedenti te in dextram maxillam, alteram quoque obverte. Hinc enim inferunt quidam nullam iniuriam aut repellendam, aut vindicandam, sive publice, sive privatim. Atqui non hoc dicunt verba. neque enim magistratus hic alloquitur Christus, sed eos qui impetuntur; nec de quavis agit iniuria, sed de tali qualis est alapa. sequentia enim verba restringunt praecedentium generalitatem. [4] Sic in praecepto sequente³: Qui velit tecum litigare, ut tunicam accipiat, dimitte illi etiam pallium⁴: non omnis provocatio ad iudicem aut arbitrum prohibetur, Paulo interprete qui lites non omnes prohibet, 1 Cor. vi, 4. sed vetat Christianos in profanis auditoriis inter se litigare, idque ad Iudaeorum exemplum, apud quos recepta erat sententia, Qui adducit negotia Israelitica ad extraneos, polluit nomen Dei: sed vult Christus ad exercendam patientiam nostram, de rebus quae facile sunt recuperabiles, ut tunica, aut cum tunica, si opus sit, pallium,

1 [Matth. v, 38].

2 Quod Graeci vertunt τῷ ἀδιϰοῦντι] Ut et Lucas in Stephani oratione: ὁ ἀδιϰῶν τὸν πλησίον [Act. Apost. vii, 27] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Matth. v, 40].

4 Dimitte illi etiam pallium] Id ita exponit Cyprianus de Patientia [cap. 16]: Ut tua ablata non repetas. Irenaeus lib. iv, cap. xxvii [cap. 13, 3]: Tollenti tibi tunicam, remitte ei et pallium: sed non quasi nolentes fraudari contristemur, sed quasi volentes donaverimus, gaudeamus. Et si quis te, inquit, angariaverit mille passus, vade cum eo alia duo, ut non quasi servus sequaris, sed quasi liber praecedas. Etiam Libanius, qui Euangelia legerat, laudat non litigantes de chlamyde et tunica, in oratione de custodia reorum [de vinctis 18]. Hieronymus dialogo i adversus Pelagium [§ 29]: Docet Euangelium ei qui nobiscum velit iudicio contendere, et per lites et iurgia auferre tunicam, etiam pallium esse concedendum [add. edd. 1642, 1646].

[p. 70]

non contendi iudicio, sed quamvis optimo iure nitamur, omitti iuris persecutionem. <Apollonius Tyanaeus¹ negabat philosophi esse περὶ χρυσίου διαλέγεσϑαι de pecuniola litigare>². Non improbat Praetor (inquit Ulpianus³⁾ factum eius qui tanti habuit re carere, ne propter eam saepius litigaret. Haec enim cogitatio eius qui lites exsecratur non est vituperanda. Quod hic probari a probis ait Ulpianus, hoc Christus imperat, ex rebus honestissimis et probatissimis deligens praeceptorum suorum materiam. At non hinc recte colligas etiam parenti, etiam tutori nefas fore id sine quo liberi, sine quo pupilli sustentari nequeant, si cogatur, apud iudicem defendere. Aliud enim est tunica et pallium, aliud totum illud unde vivitur. <In Clementis constitutionibus⁴ de homine Christiano dicitur, si litem habeat, σπουδαζέτω διαλύεσϑαι ϰᾂν δέῃ βλαϕϑῆναί τι, det oper am ut transigat, etiamsi quid damni accipiendum sit>⁵. Quod ergo de moralibus dici solet, hic quoque locum habet, non consistere haec in puncto, sed habere suam quandam latitudinem. [5] Sic in eo quod deinceps sequitur⁶, Qui angariabit te ad milliare unum, abi cum eo duo: non dixit Dominus de centum milliaribus, quod iter hominem a suis negotiis longius abduceret, sed de uno, et si ita usu veniat de duobus; quae deambulatio quasi pro nihilo ducitur. Sensus ergo est, in his quae nobis non multum sunt incommodatura, non urgendum nobis esse ius nostrum, sed cedendum plus etiam quam alter postulet, ut et patientia et benignitas nostra omnibus innotescat⁷. [6] Sequitur porro⁸: Petenti abs te dato⁹, et volentem a te mutuo sumere, ne reiice. Si in infinitum hoc producas, nihil durius. Qui domesticorum curam non agit,

1 Philostr. ii. 15 [Vita Apoll. Tyan. ii, 39] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Apollonius - litigare, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3) L. Item si §. 1. D. de alien. iud. mut. causa facta [1. 4 § 1. D. iv, 7] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Lib. i, c. xlv [imo ii, 45] [add. edd. 1631, 1642, 1646].

5 [In Clementis - sit, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Matth. v, 41].

7 Ut et patientia et benignitas omnibus innotescat] Iustinus Apologetico ii [imo i, 16]: περὶ δὲ τοῦ ἀνεξιϰάϰους εἶναι ϰαὶ ὑπηρετιϰοὺς πᾶσι ϰαὶ ἀοργήτους ἃ ἔϕη ταῦτά ἐστι. Quae dixit, huc pertinent, ut adversus omnes simus patientes, officiosi, minime iracundi [add. edd. 1642, 1646].

8 [Matth. v, 42].

9 Petenti abs te dato] Iustinus Apologetico eodem [i, 15]: εἰς δὲ τὸ ϰοινωνεῖν τοῖς δεομἐνοις ϰαὶ μηδὲν πρὸς δόξαν ποιεῖν, ταῦτα ἔϕη παντὶ τῷ αἰτοῦντι δίδοτε etc. De communicandis vero facultatibus nostris cum egentibus et ne quid ad gloriam aucupandam faciamus haec dixit: omni petenti date etc. Alibi [ibid. i, 14]: παντὶ δεομένῳ ϰοινωνοῦντες, communicantes nostra omni egenti. Cyprianus Testimoniorum lib. iii, 1, Nemini negandam eleemosynam. item illic: omni poscenti te dato, et ab eo qui voluerit mutuari, ne aversatus fueris [add. edd. 1642, 1646].

[p. 71]

infideli est deterior, inquit Paulus, 1 Tim. v, 8. Sequamur ergo eundem Paulum optimum legis herilis interpretem, qui Corinthios excitans ad beneficentiam in Hierosolymitanos¹ exercendam: Non, inquit, ut aliis sit laxamentum, vobis res angustae, sed ut aequabiliter vestra copia succurrat illorum inopiae², ii Cor. viii, 13, <id est (Livii³ verba in re non dissimili usurpabo) ut ex eo quod adfluit opibus vestris sustineatis necessitates aliorum: qui sensus est et in Cyro⁴ Xenophontis⁵: ἃ ἂν ἴδω περισσὰ ὄντα τῶν ἐμοὶ χρημάτων, τούτοις τὰς ἐνδείας τῶν ϕίλων ἐξαρϰοῦμαι>⁶. Similem aequitatem adhibeamus interpretando praecepto quod iam a nobis recitatum est. [7] Lex Hebraea sicut divortii libertatem indulgebat, ut saevitiae maritorum in uxores occurreret; ita etiam privatae ultioni, ad quam gens illa valde prona erat, coercendae, ius laeso fecerat ab eo qui laeserat, non manu sua, sed apud iudicem exigere talionem: quod lex etiam xii tabularum secuta est; si membrum rupit, talio esto. Christus vero maioris patientiae magister tantum abest, ut illam in iam laeso probet vindictae flagitationem, iniurias quasdam ne arceri quidem vult, aut vi, aut iudicio. At quales iniurias? tolerabiles scilicet, non quod non in atrocioribus quoque laudabile hoc sit⁷, sed quod restrictiore quadam patientia contentus sit. Ideo exemplum posuit in alapa, quae non vitam impetit, non corpus mutilat, sed tantum contemtum quemdam nostri significat, qui nos nihilo deteriores facit. Seneca libro de constantia sapientis⁸, iniuriam a contumelia dividit: Prior illa, inquit, natura gravior est: haec levior et tantum delicatis gravis, qua non laeduntur, sed offenduntur. Tanta est animorum dissolutio et vanitas, ut quidam nihil acerbius putent. Sic

1 [Macedonas, edd. 1625, 1631, 1632; Hierosolymitanos, edd. 1642, 1646].

2 Vestra copia succurrat illorum inopiae] Seneca de Beneficiis secundo [15, 1]: Dabo egenti, sed ut ipse non egeam. Chrysostomus in locum ad Corinthios hic productum [Homil. xvii, 1 sq.]: ὁ ϑεὸς τὰ ϰατὰ δύναμιν ἀπαιτεῖ, ϰαὶ ϰαϑ᾽ ὃ ἔχει τις, οὐ ϰαϑ᾽ ὃ οὐϰ ἔχει. Deus pro facultate poscit, quatenus habet quis, non quatenus non habet. Quod ut recte intelligatur, accedant sequentia, ἐπαινεῖ μὲν τὸ ὑπὲρ δύναμιν, οὐϰ ἀναγϰάζει δὲ τούτους ποιῆσαι τ᾽αυτό. Laudat quidem quod facultates exsuperat. (nempe in Thessalonicensibus) sed hos (Achaeos scilicet) non cogit idem facere [add. edd. 1642, 1646].

3 [Livius vi, 15, 9].

4 [in Syro, ed. 1631; in Xyro, ed 1632; in Cyro edd. 1642, 1646].

5 [Xenoph., Cyrop. viii, 2, 22].

6 [id est - ἐξαρϰοῦμαι, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [Non quod non in atrocioribus quoque laudabile hoc sit] vide Chrysostomum dicto iam loco [add. edd. 1642, 1646].

8 [Se neca, de Const. sap. v, 1].

[p. 72]

invenias servum, qui flagellis quam colaphis caedi malit. Idem alio loco¹: Contumelia est minor iniuria, quam queri magis quam exsequi possumus, quam leges quoque nulla dignam vindicta putaverunt. Sic apud Pacuvium² quidam:

Patior facile iniuriam, si est vacua a contumelia.

Et apud Caecilium³ alius:

Facile aerumnam ferre possim, si inde abest iniuria;
Etiamque iniuriam, nisi contra constat contumelia.

Demosthenes⁴: οὐδὲ γὰρ τὸ τύπτεσϑαι τοῖς ἐλευϑέροις δεινὸν ϰαίπερ ὂν δεινὸν, ἀλλὰ τὸ ἐϕ᾽ ὕβρει, Nec enim tam grave hominibus ingenuis verberari, quamquam et hoc grave, quam per contumeliam verberari. Is quem dixi Seneca⁵ paulo inferius ex contumelia dolorem, affectum esse ait, quem humilitas animi moveat contrahentis se ob factum dictumve inhonorificum. [8] In tali ergo circumstantia patientiam Christus praecipit; et nequis tritum illud⁶ obiiciat,

Veterem ferendo iniuriam invitas novam:

addit potius etiam ferendam esse alteram iniuriam⁷ quam propulsandam priorem: quia scilicet nihil inde ad nos mali pervenit, nisi quod in stulta persuasione positum est⁸. Maxillam obvertere in Hebraismo est patienter ferre, ut apparet [Esai. xxx, 6]⁹. Ierem iii, 3. <praebere os contumeliis¹⁰, dixit Tacitus historiarum tertio>¹¹. [9] Tertium argumentum peti solet ex eo quod apud Matthaeum¹² sequitur: Audistis dictum fuisse, Diliges proximum tuum, et odio habebis inimicum tuum: Ego vero dico vobis, Diligite inimicos vestros, benedicite eis qui vos exsecrantur, precamini pro eis qui infesti vobis sunt et vos persequuntur.

1 [Seneca, de Const. sap. x, 1].

2 [Nonius, de Diff. Verb. i.v. iniuria].

3 [Ibidem].

4 [Demosth., adv. Midiam 72].

5 [Seneca, de Const. sap. x, 2].

6 [Publilius Syrus, Sent. 645].

7 Potius ferendam esse alteram iniuriam] Chrysostomus vii ad Romanos [Homil. xii, 8]: τοῦτο γὰρ ἡ λαμπρὰ νίϰη, τὸ πλεῖον αὐτῷ παρασχεῖν ὦν βούλεται ϰαὶ τοὺς ὅρους τῆς πονηρᾶς ἐπιϑυμίας αὐτοῦ τῇ δαψιλείᾳ τῆς οἰϰείας ὑπερβῆναι μαϰροϑυμίας. Haec egregia victoria plus illi largiri quam velit et fines improbae in illo lubidinis liberalitate propriae patientiae transcendere [add. edd. 1642, 1646].

8 Nihil inde ad nos mali pervenit, nisi quod in stulta persuasione positum est] Chrysostomus de Statuis prima [imo ii, 8]: ὕβρις οὐϰ ἀπὸ γνώμης τῶν ὑβριζόντων, ἀλλ᾽ ἀπὸ τῆς διαϑέσεως τῶν πασχόντων ἢ συνίσταται ἢ ἀπόλλυται. Contumelia non ab inferentis animo sed ex iudicio eorum qui patiuntur aut fit aut perit [add. edd. 1642, 1646].

9 [Es. XXX, 6, add. edd. 1632, 1642, 1646]. [Esai. L. 6].

10 Praebere os contumeliis] Praebere os, eo sensu et apud Terentium est Adelphis [215] [add. edd. 1642, 1646].

11 [praebere - tertio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [Tac., Hist. iii, 31].

12 [Matth. v, 43].

[p. 73]

Sunt enim qui existimant cum tali dilectione et beneficentia adversum inimicos et infestos pugnare tum iudicia capitalia, tum bella. Sed facile id refellitur, si ipsum illud legis Hebraicae dictum consideremus. Praecipiebatur Hebraeis ut proximum diligerent, Hebraeum scilicet¹: ita enim vocem proximi ibi sumi ostendit Levit. xix, comma 17, collatum cum commate 18. At non eo minus imperatum erat magistratibus occidere homicidas, et alios graviter sontes: non eo minus tribus undecim ob delictum atrox iusto bello persecutae sunt tribum Beniamiticam, Iud. xxi². non eo minus recte David qui praelia Domini praeliabatur, regnum sibi promissum ab Isboseto armis repetit. [10] Sit ergo nunc porrecta latius proximi significatio ad homines quosvis: omnes enim in communem gratiam sunt recepti: nulli populi a Deo devoti: licebit tamen in omnes quod tunc in Israëlitas licuit, qui diligi aeque tunc iubebantur, ut nunc quivis homines. Quod si etiam velis in Euangelica lege maiorem dilectionis gradum imperari, concedatur et hoc, dum illud quoque constet, non omnes aequaliter diligendos³, sed magis patrem, quam extraneum. Sic etiam bonum innocentis bono nocentis, bonum commune privato antehabendum ordinatae dilectionis lege. Ex dilectione autem innocentium nata sunt et iudicia capitalia et pia bella. Vide sententiam moralem quae exstat Prov. xxiv, 11. Debent ergo Christi praecepta de singulis diligendis atque adiuvandis ita impleri, nisi maior ac iustior dilectio impediat. Notum est dictum vetus: Tam omnibus ignoscere⁴ crudelitas est quam nulli⁵. [11] Adde quod inimicos

1 Hebraeum scilicet] Cui par proselytus. Leges autem de non nocendo, etiam ad incolas illos incircumcisos de quibus actum cap. 1, § xvi porrigebantur. ita Thalmudici [add. edd. 1642, 1646].

2 [imo Iud. xx].

3 Non omnes aequaliter diligendos] Tertullianus adversus Marcionem iv [16]: Secundus gradus bonitatis est in extraneos: in proximos primus. Hieronymus adversus Pelagium dialogo 1 [§ 30]: Praeceptum est mihi ut diligam inimicos, et orem pro persecutoribus. Numquid iustum est ut ita diligam, quasi proximos et consanguineos; ut inter aemulum et necessarium nulla distinctio sit? [add. edd. 1642, 1646].

4 [parcere, edd. 1625, 1631, 1632; ignoscere, edd. 1642, 1646].

5 Tam omnibus ignoscere crudelitas est quam nulli] verba sunt Senecae i de Clementia, cap. ii. Chrysostomus i ad Cor. iii. 12, et sequentibus [Homil. ix. 2], de poenis humanis agens: οὐδὲ ἄνϑρωποι ὠμότητιταῦτα πράττουσιν, ἀλλὰ ϕιλανϑρωπίᾳ·: non ex saevitia sed ex bonitate talia faciunt homines. Augustinus [Ep. cliii, 17]: Sicut est aliquando misericordia puniens, ita et crudelitas parcens: Imperatores [parcens: Valentinianus, ed. 1646] Valentinianus, Theodosius, et Arcadius, in lege tertia, Codice Theodosiano, de defensoribus civitatum [l. i, tit. 29]: Removeantur patrocinia quae favorem reis et auxilium facinorosis impertiendo [impertienda, ed. 1642] maturari scelera fecerunt. Totilas apud Procopium Gotthicorum ii [imo iii, 8]: τό τε ἐξαμαρτάνειν ϰαὶ τὸ διαϰωλύειν τὴν εἰς τοὺς ἡμαρτηϰότας τιμωρίαν, οἶμαι, ἐν ἴσῳ ἐστι. Peccare et prohibere poenas peccantium in pari pono. vide quae dicentur lib. ii, cap. xxi, § ii. [add edd. 1642, 1646].

[p. 74]

diligere iubemur Dei exemplo qui malis Solem suum oriri facit. At idem Deus de quibusdam malis, et in hac vita poenas sumit, et olim sumet gravissimas. Quo argumento simul solvuntur ea quae de lenitate Christianis praecepta ad hanc rem adferri solent. Nam Deus lenis, misericors, longanimis appellatur Ionae iv, 2. Exod. xxxiv, 6. At eiusdem in contumaces iram¹, hoc est puniendi voluntatem passim describunt sacrae litterae, Num. xiv, 18. Rom. ii, 8. Et huius irae minister constitutus est magistratus, Rom. xiii, 4. Moses ab eximia lenitate praedicatur: At idem poenas de sontibus exegit, etiam capitales. Christi lenitatem et patientiam imitari passim iubemur. At Christus est qui et Iudaeos inobedientes suppliciis affecit gravissimis², Matth. xxii, 7, et impios in die iudicii pro meritis est damnaturus. Magistri lenitatem imitati sunt Apostoli, qui tamen potestate sibi divinitus data usi sunt³ ad poenam facinorosorum, i Cor. iv, 21. i Cor. v, 5. 1 Tim. i, 20. [12] Quartus locus qui obiicitur est Rom. xii, 17. Nemini malum pro malo reddite: procurate honesta in omnium conspectu: si fieri potest, quantum in vobis est, cum omnibus hominibus in pace viventes: non vosmet ipsos ulciscentes⁴,

1 Eiusdem in contumaces iram] vide hac de re Cyrillum libro v contra Iulianum [p. 173 sqq.] [add. edd. 1642, 1646].

2 Christus est qui Iudaeos inobedientes suppliciis affecit gravissimis] Adde loca Matth. xxi, 44. Lucae xix, 12, 14, 27. Chrysostomus ad Rom. xiv [Homil. xxv, 5], narratis malis Hierosolymorum, ὅτι δὲ ὁ Χριστὸς αὐτοὺς ταῦτα εἰργάσατο, ἄϰουσον αὐτοῦ τοῦτο προλέγοντος ϰαὶ διὰ παραβολῶν ϰαὶ σαϕῶς ϰαὶ διαρρήδην. Christum esse qui haec fecerit, audi ipsum praedicentem, tum per parabolas, tum aperte et exserte. Similia habet oratione secunda adversus Iudaeos [add. edd. 1642, 1646].

3 Potestate sibi divinitus data usi sunt] Chrysostomus i Cor. iv, 21 [i ad Cor. Hom. xiv, 2], ἀνελῶ, πηρώσω; ἔστι γὰρ πνεῦμα πρᾳότητος ϰαὶ πνεῦμα αὐστηρότητος: Interficiam, mutilabo? est enim ut lenitatis ita et severitatis spiritus. vide et Augustinum de sermonibus Domini in monte lib. i, et alios, quos citat Gratianus [Caus.] xxiii, quaest. viii [add. edd. 1642, 1646].

4 Ulciscentes] Vulgata interpretatio in hoc loco habet defendentes. Sed ea vox saepe a Christianis in ulciscendi sensu posita invenitur. Tertullianus de Patientia [10]: Iam si levius defendaris, insanies: si uberius, oneraberis. Quid mihi cum ultione, cuius modum regere non possum per impatientiam doloris? Adversus Marcionem ii [18]: Non enim iniuriae mutuo exercendae licentiam sapit, sed in totum cohibendae violentiae prospicit, ut quia durissimo et infideli in Deum populo longum vel etiam incredibile videretur a Deo exspectare defensam, edicendam postea per Prophetam, mihi defensam, et ego defendam, dicit Dominus: interim commissio iniuriae metu vicis repastinaretur: et licentia retributionis prohibitio esset provocationis; ut sic improbitas astuta cessaret, dum secunda permissa, prima terretur; et prima deterrita, nec secunda committitur, qua et alias facilior timor talionis per eundem saporem passionis. Nihil amarius quam id ipsum pati, quod feceris aliis. De monogamia [4]: Aliae diluvium iniquitates provocaverunt, semper defensae qualescumque fuerunt, non tamen septuagies septies, quod duo matrimonia meruerunt. Locum Pauli de quo hic sermo non male explicat Augustinus epistola cliv [imo xlvii, 5]: Hinc autem dictum est non resistamus malo, ne nos vindicta delectet, quae alieno malo animum pascit. vide quae infra lib. ii, cap. xx, §. v, et §. x [add. edd. 1642, 1646].

[p. 75]

dilecti, sed date locum irae: scriptum est enim; Meum est ulcisci: ego rependam, dicit Dominus. itaque si esurit inimicus tuus, ciba eum; si sitit, da ei potum. hoc enim si feceris, carbones ignis coacervabis in caput eius. Ne vincitor a malo, sed vince bono malum. Sed hic quoque eadem quae ad locum superiorem patet responsio. Nam quo tempore dictum fuerat a Deo, Meum est ulcisci, ego rependam; eo ipso tempore et iudicia capitalia exercebantur, et de bellis scriptae erant leges. Quin et beneficia inimicis (popularibus scilicet) exhiberi iubentur, Exod. xxiii, 4. 5. Haec tamen, ut diximus, neque poenis capitalibus, neque bellis iustis in ipsos etiam Israelitas obstabant. Quare ne nunc quidem verba eadem, aut praecepta similia, quamvis latius patentia, in talem sensum rapienda sunt: eoque minus quia capitum sectiones non ab Apostolis sunt, aut eorum aetate, sed multo serius factae ad dividendam lectionem et faciliorem locorum allegationem. Quare quod nunc xiii caput inchoat, Omnis anima potestatibus supereminentibus subiecta esto, et quae sequuntur, cum illis de ultione non expetenda praeceptis cohaesit. [13] In hac autem dissertatione dicit Paulus potestates publicas Dei ministras esse, et vindices ad iram (id est ad poenam) in maleficos: eo ipso apertissime distinguens inter ultionem publici boni causa, quae¹ Dei vice exigitur, et ad ultionem Deo reservatam referenda est; et illam explendi doloris quam² paulo ante interdixerat. Nam si ultionem etiam illam quae boni publici causa exigitur, in illo³ interdicto comprehensam velis, quid erat absurdius, quam cum dixisset abstinendum a poenis capitalibus, deinde subiicere, in hoc potestates publicas a Deo constitutas, ut poenas vice Dei exigant? [14] Quintus quo nonnulli utuntur locus est ii Cor. x, 3. Quanquam in carne ambulantes, nequaquam carnis bella gerimus. Nam arma militiae nostrae non sunt carnalia⁴, sed divinitus valida ad destructionem munitionum:

1 [ultionem publicam quae, ed. 1625; ultionem publici boni causa, quae, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [et privatam, quam, ed. 1625; et illam explendi doloris quam, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Nam si publicam etiam ultionem, in illo ed. 1625; Nam si ultionem - exigitur in illo edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Non sunt carnalia] Chrysostomus hoc loco [ii Cor. Homilia xxi, 2]: ὅπλα σαρϰιϰὰ intelligit πλοῦτον, δόξαν, δυναστείαν, εὐγλωττίαν, δεινότητα, περιδρομὰς, ϰολαϰείας, ὑποϰρίσεις. Opes, gloriam, potentatum, eloquentiam, sollertiam, prensationes, assentationes, fallacias [add. edd. 1642, 1646].

[p. 76]

et quae sequuntur. Sed hic locus nihil ad rem facit. Ostendunt enim tum praecedentia, tum quae sequuntur, carnis nomine a Paulo ibi intelligi, imbecillam corporis conditionem, qualis in aspectum veniebat, et cuius nomine contemnebatur. Huic opponit Paulus arma sua, potestatem scilicet sibi ut Apostolo datam ad coercendos refractarios, quali usus fuerat in Elymam, Corinthium incesti reum, Hymenaeum et Alexandrum. Hanc ergo potestatem negat esse carnalem, id est infirmam, imo contra validissimam eam esse asserit. Quid hoc ad ius capitalium suppliciorum, aut belli? Imo contra, quia Ecclesia eo tempore publicarum potestatum auxilio destituebatur, ideo ad eius tutelam prodigiosam illam potestatem Deus excitaverat, quae deficere ferme coepit ex quo Imperatores Christiani Ecclesiae contigerunt, sicut Manna defecit ubi in terras frugiferas populus Hebraeorum pervenerat. [15] Qui sexto affertur locus Eph. vi, 12, Induite universam illam armaturam Dei, ut possitis stare adversus artes diaboli: quia non est vobis lucta adversus sanguinem et carnem (supple, tantum, more Hebraeo) sed adversus imperia, et quae sequuntur: agit de pugna quae Christianorum est qua sunt Christiani, non quam communem habere cum aliis hominibus certis eventibus possunt. [16] Iacobi locus qui septimo affertur iv, i, Unde bella et pugnae inter vos? nonne ex voluptatibus vestris quae militant in membris vestris? Concupiscitis et non habetis: invidetis et affectatis, nec potestis nancisci: pugnatis et bella geritis, nec obtinetis eo quod non petitis: Petitis et non accipitis, eo quod male petitis, ut in voluptates vestras absumatis: nihil continet universale: tantum dicit bella et pugnas quibus tum Hebraei dispersi inter se misere collidebantur (cuius historiae partem aliquam apud Iosephum¹ videre est) ortum habuisse ex causis non probis: quod nunc etiam contingere scimus et dolemus. <Sensum ab hoc Iacobi loco non alienum habet Tibulli² illud:

Divitis hoc vitium est auri, nec bella fuere,
Faginus astabat cum scyphus ante dapes

1 Ant. Lib. xviii. cap. 12 [imo cap. 9], et lib. seq. [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Tibull. 1, 10, 7-8].

[p. 77]

Et apud Strabonem non uno loco notatum videas innocentissime agere eas gentes quarum victus est simplicissimus¹. Non abeunt hinc ista Lucani²:

O prodiga rerum

Luxuries, nunquam parvo contenta paratu,
Et quaesitorum terra pelagoque ciborum
Ambitiosa fames et lautae gloria mensae,
Discite quam parvo liceat producere vitam,
Et quantum natura petat. non erigit aegros
Nobilis ignoto diffusus Consule Bacchus,
Non auro myrrhaque bibunt; sed gurgite puro
Vita redit. satis est populis fluviusque Ceresque.
Heu miseri, qui bella gerunt.

Cui adiungi potest Plutarchi illud in Stoicorum contradictionibus³: οὐδεὶς γὰρ ϕύεται ἀνϑρώποις πόλεμος ἄνευ ϰαϰίας· ἀλλὰ τὸν μὲν ϕιληδονία, τὸν δὲ πλεονεξία, τὸν δὲ ϕιλοδοξία τις ἢ ϕιλαρχία συρρήγνυσι. Nullum inter homines bellum non ex vitio nascitur. aliud ex voluptatum cupiditate, aliud ex avaritia, aliud ex honorum aut imperii nimio studio conflatur⁴.

1 Innocentissime agere eas gentes quarum victus est simplicissimus] Dicit idem Philo de vita contemplatrice [2], citans Homeri illud [Iliad. xiii, 6]:

Γλαϰτοϕάγων ἀβίωντε διϰαιοτάτων ἀνϑρώπων.
Laccomedonum inopumque hominum iustissima quae gens.

Iustinus [ii, 2, 7 et 10] de Scythis: Aurum et argentum non perinde ut reliqui mortales appetunt. Mox: Haec continentia, morum quoque illis iustitiam indidit nihil alienum concupiscentibus: quippe ibidem divitiarum cupido est ubi et usus. Et de Scythis in eandem sententiam locus lectu dignus apud Gregoram libro ii [c. 4, ii], Taxiles Alexandro [Plutarch., Alex. 698 A]: τί δεῖ πολέμων ϰαὶ μάχης ἡμῖν, Ἀλέξανδρε, πρὸς ἀλλήλους, εἰ μήτε ὕδωρ ἀϕαιρησόμενος ἡμῶν ἀϕίξας, μήτε τροϕὴν ἀναγϰαίαν, ὑπὲρ ὧν μόνων ἀνάγϰη διαμάχεσϑαι νοῦν ἔχουσιν ἀνϑρώποις; Quid inter nos, Alexander, bellis et praeliis opus, quando neque ut aquam, neque ut victum necessarium a nobis auferas huc venisti, pro quibus solis pugnare est hominum ratione utentium? Diogenis dictum [Porphyr., de non edendis animal. i, 47] huc pertinet, οὐ γὰρ ἐϰ τῶν μαζοϕάγων οἱ ϰλέπται ϰαὶ οἱ πολέμιοι. non enim ex his qui polentam edunt, aut fures exsistunt, aut bellorum auctores. Porphyrius lib. ii de non edendis animalibus [ii, 13]: τὸ εὐδάπανον ϰαἰ εὔπορον πρὸς συνεχῆ εὐσέβειαν συντελεῖ ϰαὶ τῶν ἁπάντων. quicquid paratu facile est et levis sumtus, ad pietatem perpetuam, et quidem omnium confert [add. edd. 1642, 1646].

2 [Lucan. iv, 373-382].

3 [Plutarch., de Stoic. resp. 1049 D].

4 Aliud ex voluptatum cupiditate, aliud ex avaritia, aliud ex honorum aut imperii nimio studio conflatur] Verissimam, sed parum meditatam hominibus sententiam multis egregiis veterum expressam verbis, quid nocebit et aliorum dictis non minus efficacibus confirmare? Athenaeus Philosophus apud Diogenem Laertium [x, 12]:

ἄνϑρωποι μοχϑεῖτε τὰ χείρονα ϰαὶ διὰ ϰέρδος
ἄπληστον νειϰέων ἄρχετε ϰαὶ πολέμων.
In mala sudatis miseri: sine fine cupido
Vos agit in rixas bellaque praecipites.

Fabianus Papirius in controversiis Senecae patris [Controv. ii, 1, 10]: Ecce instructi exercitus, saepe civium cognatorumque conserturi manus, constiterunt, et colles equis utrinque complentur, et subinde omnis regio trucidatorum corporibus consternitur, illatorum multitudine cadaverum, vel spoliantium. Si quaesierit aliquis, quae causa hominem adversus hominem in facinus coegit? nam neque feris inter se bella sunt: nec, si forent, eadem hominem deceant, placidum proximumque divino genus. Quae tanta vos fert ira, cum una stirps idemque sanguis sitis: vel quae furiae in mutuum sanguinem egere? quod tantum malum humano generi vel forte vel fato invectum? an ut convivia poculis extruantur, et tecta auro fulgeant, parricidium tanti fuit? Magna enimvero et laudanda sunt, propter quae mensam et lacunaria sua potius quam lucem innocentes intueri maluerint. An, nequid ventri negetur libidinique, orbis servitium expetendum est? quid tandem sic pestiferae istae divitiae expetuntur, si, nc in hoc quidem ut liberis relinquantur? Philo ad Decalogum [28]: χρημάτων ἔρως ἢ γυναιϰὸς, ἢ δόξης. ἢ τινος ἂλλου τῶν ἡδονὴν ἀπεργαζομένων, ἄρα γε μιϰρῶν ϰαὶ τῶν τυχόντων αἴτιος γίνεται ϰαϰῶν; οὐ διὰ τοῦτο συγγένειαι μὲν ἀλλοτριοῦνται τὴν ϕυσιϰὴν εὔνοιαν μεϑαρμοζόμεναι πρὸς ἀνήϰεστον ἔχϑραν. χῶραι δὲ μεγάλαι ϰαὶ πολυάνϑρωποι στάσεσιν ἐμϕυλίοις ἐρημοῦνται. γῆ δὲ ϰαὶ ϑάλαττα πλ ηροῦται τῶν ϰεϰαινουργημένων ἀεὶ συμϕορῶν, ναυμαχίαις ϰαὶ πεζαῖς στρατιαῖς; οἱ γὰρ ἐλλήνων ϰαὶ βαρβάρων πρός τε ἑαυτοὺς ϰαὶ πρὸς ἀλλήλους τραγωδηϑέντες πόλεμοι πάντες ἀπὸ μιᾶς πηγῆς ἐρρύησαν ἐπιϑυμίας ἢ χρημάτων ἢ δόξης ἢ ἡδονῆς. Pecuniarum amor, aut feminae, aut gloriae, aut alicuius demum rei quae voluptatem pariat, an parvorum dumtaxat et vulgarium malorum causa est? Ob hoc alienantur a cognatis cognati naturali benevolentia in odium insanabile mutata. regiones autem magnae et foecundae populorum civilibus vastantur dissidiis. tum vero et terra et mare implentur calamitatibus nove semper repertis per pedestres navalesque acies. Nam bella illa Graecorum barbarorumque aut inter se aut horum in illos, etiam tragoediis decantata, ab uno fluxere fonte cupiditatis, sive illa divitiarum, sive gloriae, sive voluptatum fuit. Plinius hist. nat. lib. ii, cap. iii [c. 63], Placatiore tamen ea (Terra) ob hoc utimur, quod omnes hi opulentiae exitus ad scelera, caedes et bella tendunt, quamque sanguine nostro irrigamus, insepultis ossibus tegimus. Hieronymus adversus Iovinianum ii [11], Diogenes tyrannos et subversores urbium bellaque vel hostilia vel civilia, non pro simplici victu olerum pomorumque, sed pro carnium et epularum deliciis asserit excitari. Chrysostomus i Cor. xiii, 3 [i Cor. Homil. xxxii, 5 in fine], εἰ γὰρ ἅπαντες ἡγάπων ϰαὶ ἡγαπῶντο οὐδὲν ἂν ἡδίϰησεν οὐδεἰς, ἀλλὰ ϰαὶ ϕόνοι ϰαὶ μάχαι ϰαὶ πόλεμοι ϰαὶ στάσεις ϰαὶ ἁρπαγαὶ ϰαὶ πλε ονεξίαι ϰαὶ πάντα ἂν ἐϰποδῶν ἐγεγόνει τὰ πονηρά. Nam si mutuo se diligerent homines, nemo alterum afficeret iniuria. procul essent caedes et pugnae et bella et seditiones et rapinae et defraudationes et quicquid est malorum. Idem ad patrem fidelem [cap. 9] de opulentis loquens: οὐ δι᾽ ἐϰείνους στάσεις ϰαὶ πόλεμοι ϰαὶ μάχαι ϰαὶ πόλεων ϰατασϰαϕαὶ ϰαὶ ἀνδραποδισμοὶ ϰαὶ δουλεῖαι ϰαὶ αἰχμαλωσίαι ϰαὶ ϕόνοι ϰαὶ τὰ μυρία ἐν τῷ βίῳ ϰαϰά; Nonne per hos adveniunt seditiones, et bella, et pugnae, et urbium excidia, et plagia, et servitutes, et captivitates, et caedes, et innumera vitae mala? Claudianus [in Rufinum I, 217-9]:

Haec si nota forent, frueremur simplice cultu,
Classica non fremerent, non stridula fraxinus iret,
Non ventus quateret puppes, non machina muros.

Agathias historiarum primo [1]: ἐς δὲ πλεονεξίαν ϰαὶ ἀδιϰίαν αἱ τῶν ἀνϑρώπων ψυχαὶ αὐϑαίρετα ϰατολισϑαίνουσαι, πολέμων ϰαὶ ταραχῶν ἅπαντα ἐμϕοροῦσιν. Hominum animi sponte ad nimias cupiditates iniustitiamque delapsi, implent omnia bellis ac tumultibus. Concludam multa bene dicta uno Polybii [imo Dion. Hal. v, 12]: αὐτάρϰεια τοῦ βίου, ϕιλοσοϕία αὐτοδίδαϰτος. Animus necessariis contentus alio ad sapiendum magistro non eget [add. edd. 1642, 1646].

[p. 78]

Iustinus¹ cum Scytharum instituta laudasset. Atque utinam reliquis mortalibus similis moderatio, et abstinentia alieni foret: profecto non tantum bellorum per omnia saecula terris omnibus continuaretur, neque plus hominum ferrum et arma quam naturalis fatorum conditio raperet. Apud Ciceronem est de Finibus primo²: Ex cupiditatibus odia, dissidia, discordiae, seditiones, bella nascuntur. Maximus Tyrius³: νῦν μεστὰ πάντα πολέμου· αἱ γὰρ ἐπιϑυμίαι πλανῶνται πανταχοῦ, περὶ πᾶσαν γῆν τὰς πλεονεξίας ἐπεγείρουσαι. Nunc omnia bellis plena: Ubique enim oberrant cupiditates, et per omnes terras excitant appetitum rerum alienarum. Iamblichus⁴: ϰαὶ γὰρ πολέμους ϰαὶ στ άσεις ϰαὶ μάχας οὐδὲν ἄλλο παρέχει ἢ τὸ σῶμα ϰαὶ αἱ τούτου ἐπιϑυμίαι. διὰ γὰρ τὴν τῶν χρησίμων ϰτῆσιν οἱ πόλεμοι γίγνονται. Bella, pugnas, seditiones corpus praebet et corporis cupiditates. nam rerum utibilium causa bella oriuntur>⁵.

1 [Iustin. ii, 2, 11-13].

2 [Cic., de Finibus i, 13, 44].

3 [Maximus Tyr. xxix, 6].

4 [Iamblichus, Protrept. 13].

5 [Sensum - oriuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 79]

[17] Quod vero Petro dictum est, Qui gladio ferit, gladio peribit, cum non ad bellum communiter spectatum, sed ad bellum privatum proprie pertineat (nam et Christus ipse inhibitae aut neglectae defensionis hanc reddit causam, quod regnum suum de hoc Mundo non esset, Ioann. xviii, 36.) suo loco¹ rectius pertractabitur.

ix. [1] Quoties de scripti sensu quaeritur, magnam vim habere solet tum usus sequens, tum prudentum auctoritas: quod etiam in divinis scriptis sequendum est. Neque enim probabile est Ecclesias quae ab Apostolis constitutae sunt, aut subito, aut omnes defecisse ab iis quae Apostoli breviter perscripta ore liberalius explicaverant, aut etiam in usum introduxerant. Solent autem ab iis qui bella impugnant adferri dicta quaedam veterum Christianorum: ad quae tria dicenda habeo. [2] Primum est, ex iis dictis nihil amplius colligi quam privatam quorundam sententiam, non publicam ecclesiarum: adde quod ferme quorum ea dicta sunt, amant ab aliis seorsim ire et docere quiddam magnificentius; quales sunt Origenes et Tertullianus qui nec sibi satis constant. Nam idem Origenes² apes ait a Deo documentum datas πρὸς τὸ διϰαίους ϰαὶ τεταγμένους πολέμους, εἴποτε δέοι, γίγνεσϑαι ἐν ἀνϑρώποις: Ut bella iusta atque ordinata inter homines gerantur, si quando id iubeat necessitas. et idem ille Tertullianus, qui alibi supplicia capitalia minus probare videtur, dixit³, Bonum esse cum puniuntur nocentes nemo negat⁴: Et de militia haesitat. nam libro de Idololatria⁵: Quaeritur, inquit, an fideles ad militiam converti possint, et an militia ad fidem admitti: Et videtur eo loco propendere in eam sententiam quae militiae adversatur. At libro de corona militis⁶ cum quaedam adversus militiam disputasset, mox distinguit qui ante baptismum militabant ab iis qui post baptismum nomen dant militiae. Plane, inquit, si quos militia praeventos fides posterior

1 [L. i C. iii § iii, 7].

2 [Orig., contra Celsum iv, 82].

3 [Tertull, de Spectaculis 19].

4 Bonum esse cum puniuntur nocentes nemo negat] idem Tertullianus de anima [33]: Quis non praeferat saeculi iustitiam, quam et Apostolus non frustra gladio accinctam contestatur, quae pro homine saeviendo religiosa est? Et ad proconsulem Scapulam [41]: Non te terremus, qui nec timemus. Sed velim ut omnes salvos facere possimus, monendo μὴ ϑεομαχεῖν. Potes et officio iurisdictionis tuae fungi, et humanitatis meminisse, vel quia et vos sub gladio estis [add. edd. 1642, 1646].

5 [Tertull., de Idolol. 19].

6 [Tertull., de Corona militis 11].

[p. 80]

invenit, alia conditio est, ut illorum quos Ioannes admittebat ad lavacrum; ut centurionum fidelissimorum, quem Christus probat, et quem Petrus catechizat: dum tamen suscepta fide atque signata¹, aut deserendum statim sit, ut multis actum, aut omnibus modis cavillandum (id est cavendum) nequid adversus Deum committatur. Sensit ergo illos post baptismum in militia permansisse; quod sane minime facturi fuerant si intellexissent militiam a Christo interdictam; non magis quam aruspices, magi, et alii vetitarum artium professores² in sua arte post baptismum manere permissi sunt. Eodem libro³ militem quendam et quidem Christianum laudans; O militem, inquit, in Deo gloriosum. [3] Secunda observatio est, quod militiam Christiani saepe aut improbarunt, aut⁴ evitarunt ob temporum circumstantias, quae vix ferebant militiam exerceri sine actibus quibusdam cum Christiana lege pugnantibus. In literis Dolabellae ad Ephesios, quae apud Iosephum⁵ exstant, videmus Iudaeos ab expeditionibus militaribus immunitatem postulasse, quod externis permixti non satis ritus legis suae observare possent, et quia sabbatis ferre arma et magna itinera facere cogerentur. Atque easdem ob causas a L. Lentulo missionem Iudaeos impetrasse docet idem Iosephus⁶: alibique⁷ narrat, cum Iudaei Roma urbe iussi essent excedere, quosdam militiae adscriptos, alios punitos quod militare nollent patriarum legum reverentia; ob eas scilicet quas diximus causas: quibus accedebat interdum tertia, quod adversus populares suos pugnandum haberent. at⁸ ϰατὰ τῶν ὁμοϕύλων ὅπλα λαβεῖν ἀϑέμιτον, nefas in populares suos arma sumere, tunc scilicet cum populares ob patriae legis observationem periclitabantur.

1 Dum tamen suscepta fide atque signata] Distinctionem quam hic de militia affert, alibi ad nuptias applicat, tum libro de Monogamia tum exhortatione castitatis [add. edd. 1642, 1646].

2 Et alii vetitarum artium professores] Tertullianus de idololatria [5]: ad ecclesiam non admittuntur qui artes exercent, quas Dei disciplina non recipit. Augustinus de fide et operibus [xviii, 33]: Meretrices et histriones et quilibet alii publicae turpitudinis professores nisi solutis aut diruptis talibus vinculis ad Christi sacramenta non permittuntur accedere. de histrione exemplum vide apud Cyprianum epistola lxv [imo ep. 61]. de lanistis, lenonibus, victimarum redemtoribus apud Tertullianum [de Idolol. 11]. de auriga Circensi apud Augustinum [de Rebus in Arelatensi concilio gestis = Migne P.L. xliii, 786 sq.] [add. edd. 1642, 1646].

3 [Tertull., de Corona militis 1].

4 [improbarunt, aut, omisit ed. 1646, noto haplographiae errore].

5 [Ioseph., Antiq. xiv, 10, 12].

6 [Ibid. xiv, 10, 13].

7 [Ibid. xviii, 3, 5].

8 [Ioseph., Vita 6].

[p. 81]

Quoties vero haec incommoda cavere poterant Iudaei, militabant etiam sub externis regibus, sed ἐμμένοντες τοῖς πατρίοις ἔϑεσι ϰαὶ ϰατὰ ταῦτα ζῶντες, perstantes in patriis institutis¹ et ex eorum praescripto viventes: quod pacisci prius solebant eodem Iosepho auctore. His periculis simillima sunt quae Tertullianus militiae suorum temporum obiicit, ut libro de Idololatria²: Non convenit sacramento divino et humano, signo Christi et signo diaboli: quia scilicet per Deos Gentium, Iovem, Martem atque alios iurare milites iubebantur. Libro autem de Corona militis³: Excubabit pro templis quibus renuntiavit, et coenabit illic ubi Apostolo non placet: et quos interdiu exorcismis fugavit, noctibus defensabit? mox: Quanta alia in delictis circumspici possunt castrensium munium, transgressioni interpretanda? [4] Tertium quod notamus hoc est, Christianos primorum temporum tanto ardore succensos fuisse ad praeclarissima quaeque capessenda, ut saepe consilia divina pro praeceptis amplecterentur. Christiani, inquit Athenagoras⁴, οὐ διϰάζονται τοῖς ἁρπάζουσι, adversus sua rapientes iudicio non contendunt. Salvianus⁵ iussum a Christo ait, ut ea ipsa de quibus lis est relinquamus, dummodo litibus exuamur. Atqui id ita generaliter sumtum consilii forte est et vitae sublimioris⁶, at non in praecepto positum. Simile est quod plurimi veterum omne iuramentum improbant nulla exceptione addita, cum tamen Paulus in re gravi iuraverit. Christianus apud Tatianum⁷ στρατηγίαν παρήτημαι, praeturam recuso: apud Tertullianum⁸, Christianus nec aedilitatem affectat. Sic Lactantius⁹ iustum (qualem vult esse Christianum) negat belligeraturum; sed ita ut simul navigaturum neget. A secundis nuptiis quam multi veterum Christianos dehortantur? Quae omnia sicut laudabilia, eximia, Deo apprime grata sunt, ita nullius legis necessitate a nobis exiguntur.

1 Perstantes in patriis institutis] Verba Iosephi xi historiae antiquae [xi, 8, 5] [add. edd. 1642, 1646].

2 [Tertull., de Idolol. 19].

3 [Tertull., de Corona mil. 11].

4 [Athenag., Leg. pro Christ. 1].

5 [Salvianus, de Gubernat. Dei iii, 6, 22].

6 Id ita generaliter sumtum consilii forte est et vitae sublimioris] Concilium Carthaginense iv [can. 19]: Episcopus nec provocatus de rebus transitoriis litiget. Adde Ambrosium lib. ii Offic. cap. xxi. et Gregorium Magnum libro ii, Ind. xi, epist. lviii [add. edd. 1642, 1646].

7 [Tatianus, Orat. ad Graecos c. 17].

8 [Tertull., Apologet. 46].

9 Lib. v, cap. 18 [Instit. div. v, 17, 12].

[p. 82]

Atque haec solvendis quae obiiciuntur sufficient. [5¹] Nunc ut nostra firmemus, primum non desunt nobis scriptores et quidem antiquiores, qui et capitalia supplicia et quae inde pendent bella sentiant a Christianis licite posse usurpari. Nam Clemens Alexandrinus Christianum ait, si ad imperium vocetur, ut Moses, futurum vivam subditis legem, et praemio affecturum bonos, poenis malos. Et alibi² habitum Christiani³ describens, decere eum ait intectis esse pedibus, nisi forte militet. <In constitutionibus⁴ quae Clementis Romani nomen praeferunt libro vii, c. iii, legimus: οὐχ ὡς παντὸς ϕόνου ϕαύλου τυγχάνοντος, ἀλλὰ μόνου τοῦ ἀϑώου. τοῦ δ᾽ ἐνδίϰου ἄρχουσι μόνοις ἀϕωρισμένου: non quasi omnis caedes illicita sit, sed ea quae est innocentis: ita tamen ut quae iusta est, magistratibus solis sit reservata>⁵. [6] Sed auctoritatibus privatis sepositis ad publicam Ecclesiae veniamus, quae maximi debet esse ponderis. Dico igitur nunquam <a baptismo reiectos aut>⁶ ab Ecclesia excommunicatos eos qui militabant. quod tamen et factum oportuit, et factum fuisset si militia cum novi federis conditionibus pugnasset. <In dictis modo constitutionibus libro viii, capite xxxii agit scriptor ille⁷ de iis qui antiquitus ad baptismum admitti, aut ab eo reiici solerent. στρατιώτης προσιὼν διδασϰέσϑω μὴ ἀδιϰεῖν, μὴ συϰοϕαντεῖν. ἀρϰεῖσϑαι δὲ τοῖς διδομένοις ὀψωνίοις. πειϑόμενος προσδεχέσϑω. Miles baptismum postulans doceatur ab iniuriis et vexationibus abstinere: contentus esse suis stipendiis. Si his pareat, admittitor>⁸. Tertullianus in Apologetico⁹ ex persona loquens Christianorum; Navigamus, inquit, et nos vobiscum et militamus. Paulo ante¹⁰ dixerat: Externi sumus et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa. Eodem libro¹¹ narraverat M. Aurelio Imperatori¹² Christianorum militum precationibus imbrem impe-

1 [In ed. 1667 et seqq. edd. hic caput x incipit, contra mentem Grotii, ita ut quae illis sunt num. 1-12 paragr. x, nobis sint num. 5-16 paragr. ix].

2 [Clemens Alex., Paedagog. ii, 11, 116].

3 [Christianorum, ed. 1625; Christiani, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 In Constitutionibus] videtur scriptus is liber finiente saeculo secundo [add. edd. 1642, 1646].

5 In constitutionibus - reservata, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [a baptismo reiectos aut, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

7 [scriptor ille add. edd. 1632, 1642, 1646].

8 [In dictis - admittitor, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Cap. xlii.

10 C. xxxvii.

11 [Tertull. Apol. cap. v].

12 M. Aurelio Imperatori] vide et Xiphilinum [lxxi, 9] de hac historia [add. edd. 1642, 1646].

[p. 83]

tratum. In corona¹ militem illum qui coronam abiecerat, constantiorem ait fuisse caeteris fratribus, et multos ei ostendit fuisse Christianos commilitones. [7] <Accedat quod et milites nonnulli pro Christo tormenta mortemque perpessi eundem cum caeteris martyribus honorem ab Ecclesia acceperunt, quos inter memorantur tres Pauli comites²; sub Decio Cerialis, sub Valeriano Marinus, quinquaginta sub Aureliano, Victor, Maurus, et Valentinus magister militum sub Maximiano, circa idem tempus Marcellus Centurio, Severianus sub Licinio. Cyprianus³ de Laurentino et Ignatio Afris: in castris et ipsi quondam saecularibus militantes, sed veri et spirituales Dei milites, dum diabolum Christi confessione prosternunt, palmas Domini et coronas illustres passione meruerunt>⁴. Et hinc apparet quid de militia senserit communitas Christianorum, etiam priusquam Imperatores Christiani essent. [8] Capitalibus suppliciis si non libenter interfuerunt Christiani illis temporibus, haud mirum videri id debet, cum plerumque de Christianis ipsis esset iudicandum: adde quod et in caeteris rebus leges Romanae duriores erant quam lenitas Christiana patiatur: quod vel solo Silaniani Senatusconsulti⁵ exemplo satis patet. Postquam vero Constantinus Christianam religionem et probare et promovere coepit, non ideo desierunt capitalia supplicia. Imo ipse Constantinus inter alias leges de parricidis culeo insuendis legem tulit, quae exstat Codice, Titulo de iis qui parentes vel liberos occiderunt⁶. quanquam alioqui in suppliciis exigendis mitissimus fuerit, ita ut ab historicis non paucis reprehendatur nimiae lenitatis nomine⁷. Tum vero in exercitu suo plurimos habuit Christianos, ut nos historiae docent, et labaro

1 [Tertull., de Corona mil. 1].

2 Tres Pauli comites] Adde militem quendam a Cornelio baptizatum, cuius apud Adonem mentio [add. edd. 1642, 1646].

3 [Cyprianus, Epist. xxxiv, 3].

4 [Accedat - meruerunt, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Silaniani Senatusconsulti] Cuius asperitatem mitigavit Adrianus Imperator, ut apud Spartianum est. Asperis Romanorum legibus addi possunt quae servum nisi tortum testimonium dicere vetant [add. edd. 1642, 1646].

6 [l. 1 C. ix, 17].

7 Nimiae lenitatis nomine] Zonaras [xiii, 4, 34]: τοῖς μεταβαλλομένοις ἐϰ πονηρίας ϕιλανϑρώπως διατιϑέμενος ἔλεγεν ὅτι τ ὸ νοσοῦν μέλος ἀποϰοπτέον ϰαὶ σεσηπὸς ἵνα μὴ ϰαὶ τοῖς ὑγιαίνουσι λυμανεῖται, οὐ μέντοι τὸ ὑγιείας ἢδη τυχὸν ἢ ϰαὶ ὑγιαζόμενον. Clementem se ostendebat iis qui pravam vitam deseruerant, quod diceret abscindendum membrum aegrotans ac putridum, ne sana contagio corrumpat, non id quod aut sanatum iam sit aut sanescat. vide et Eusebium [de Vita Constantini iv, 31]. sicut de nimia Constantini lenitate Christianos, ita de Haraldi Regis questos Danos apud Saxonem historicum [Gesta Danorum l. xi] invenias [add. edd. 1642, 1646].

[p. 84]

Christi nomen inscripsit. Ex eo etiam mutatum est sacramentum militare in eam formam quae exstat apud Vegetium¹: Per Deum et Christum et Spiritum Sanctum, et per maiestatem Imperatoris quae secundum Deum generi humano diligenda est et colenda. [9] Neque eo tempore ex tot Episcopis, inter quos multi erant, durissima quaeque passi pro religione, vel unus fuisse legitur qui aut Constantinum, ab omnibus omnino capitalibus suppliciis et bello, aut Christianos a militia iniecto divinae irae metu absterruerit, cum tamen plurimi essent acerrimi custodes disciplinae et minime dissimulantes eorum quae ad officium tum Imperatorum, tum aliorum pertinerent: qualis et Theodosii tempore fuit Ambrosius, qui sermone vii² ita ait: Non militare delictum est, sed propter praedam militare peccatum est. et de Officiis³: Fortitudo quae vel bello tuetur a barbaris patriam, vel domi defendit infirmos, vel a latronibus socios, plena iustitia est. Hoc argumentum tanti mihi videtur, ut nihil ultra requiram. [10] Neque tamen ignoro saepe Episcopos⁴, et plebem Christianam interpositis precibus suis avertisse poenas, praesertim capitales: morem quoque introductum, ut qui ad Ecclesiam confugissent⁵, non nisi vitae servandae fide data redderentur; et ut circa Pascha⁶ carcere emitterentur quos sua crimina attinebant: sed qui cum cura haec omnia, et si qua his sunt similia, expendet, inveniet, signa haec esse Christianae bonitatis omnem rapientis clementiae occasionem, non omnia iudicia capitalia damnantis animi: unde et locorum et temporum illa beneficia et preces ipsae exceptionibus quibusdam⁷ temperabantur. [11] Obiiciunt hic nobis nonnulli xii canonem Synodi Nicaeensis⁸ qui Latine sic habet. Quicumque vocati⁹ per gratiam, primum

1 [Veget., de Re milit. ii, 5].

2 [Inter Augustini Sermones, Appendicis lxxxii].

3 Lib. i. cap. 27.

4 Saepe Episcopos] Augustinus [Ep. cliii, 1]: Officium Sacerdotis est intervenire pro reis. In eius epistolis multa sunt huius bonitatis specimina [add. edd. 1642, 1646].

5 Ut qui ad Ecclesiam confugissent] vide Chrysostomum xvi de Statuis. Concilium Aurelianense [primum] cap. 3. legem Wisigotthorum libro vi, tit. v, 16. ix, tit. ii, c. 3. [tit. iii] [add. edd. 1642, 1646].

6 Ut circa Pascha] L. Nemo, C. de Episc. audientia [l. 3 C. 1, 4] [add. edd. 1642, 1646].

7 Exceptionibus quibusdam] Quas vide apud Cassiodorum [Var.] xi, 40. et c. inter alia de immunitate ecclesiastica in Decreto [cap. 6 Decretal. iii, 49] [add. edd. 1642, 1646].

8 [Nicenae, ed. 1625; Nicaeensis, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

9 Quicumque vocati] Simeon Magister in eius canonis epitome: οἱ βιαζόμενοι ϰαὶ δόξαντες ἀντιστῆναι, εἶτα ϰαταϑέμενοι τῆς ἀσεβεία ς ϰαὶ ἀναστρατευσάμενοι, δεϰαετίαν ἀϕοριζεσϑῶσαν. Qui vi adhibita visi sunt restitisse, sed ab impietate victi sunt et militiam resumsere, decem per annos abstineantur. Eundem huius canonis sensum exprimunt Balsamo et Zonaras, et Ruffinus libro x, cap. vi [add. edd. 1642, 1646].

[p. 85]

quidem ardorem, fidemve suam ostenderunt, et cingulum militae deposuerunt, postea vero ut canes ad suum vomitum reversi sunt; ita ut aliqui et pecuniam darent, et beneficiis militiam repeterent, hi decem annis iaceant, post triennii auditionis tempus. In his autem omnibus observari oportet propositum et modum poenitentiae. Quicumque enim, et timore, et lachrymis, et patientia, et bonis operibus conversionem absque simulatione demonstrant, hi definitum tempus auditionis implentes, tum demum orationibus communicabunt, et postea licebit Episcopo de his aliquid humanius cogitare. Quicumque vero indifferenter tulerunt, et habitum Ecclesiam introeundi sibi arbitrati sunt ad conversionem sufficere, hi definitum tempus omnino impleant. Vel ipsum tredecim annorum tempus satis indicat non de levi aut ambiguo, sed gravi aliquo atque indubitato crimine hic agi. [12] Agitur autem haud dubie de idololatria¹. nam quae canone xi praecesserat mentio temporum Licinii, in hoc canone repétita tacite haberi debet. <ut saepe Canonum sequentium sensus a prioribus pendet. Vide in exemplum Canonem xi, Concilii Eliberini>². Licinius autem³ verba sunt Eusebii⁴ στρατιώτας ἐϰέλευεν ἀποβάλλεσϑαι τοῦ ἀξιώματος εἰ μὴ τοῖς δαίμοσι ϑύειν αἱροῖντο, milites militia exuebat nisi Diis sacrificare vellent⁵. <quod et Iulianus postea imitatus est, quam ob causam Victricius atque alii cingulum pro Christo abiecisse leguntur. Idem olim sub Diocletiano fecerant in Armenia mille centum quatuor quorum in martyrologiis mentio: et in Aegypto Menna, et Hesychius. Sic ergo et Licinii temporibus multi abiecere cingulum, quorum fuit Arsacius inter Confessores nominatus, et Auxentius factus postea Mopsuestiae Epi-

1 De idololatria] quod principale crimen, summus saeculi reatus dicitur Tertulliano de Idololatria [1]: Gravissimum et extremum delictum Cypriano epist. xii [nunc x] [add. edd. 1642, 1646].

2 [ut - Eliberini, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [enim, ed. 1625; autem, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Euseb., de Vita Constantini 1, 54].

5 Nisi Diis sacrificare vellent] Sulpitius Severus [Hist. Sacr. ii, 33]: Sane tum Licinius, quia adversum Constantinum de imperio certavit, milites suos litare praeceperat: abnuentes militia reiiciebat. ob hanc causam Valentianus, qui imperator postea factus est, sub Iuliano abiecit cingulum. Non dissimile est quod Victor Uticensis narrat, multos sub Hunericho Rege militiam temporalem abiecisse, quia cum Arianismo erat connexa [Victor Vitensis, Hist. persecut. Wandal. ii, 7] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 86]

scopus>¹. Quare his qui semel conscientia puncti cingulum abiecerant, reditus ad militiam sub Licinio non patebat nisi per fidei Christianae abnegationem: quae quia eo erat gravior, quo prior ille actus maiorem in illis legis divinae cognitionem testabatur, ideo hi defectores gravius etiam puniuntur quam illi de quibus egerat praecedens canon, qui sine periculo vitae aut facultatum amittendarum Christianismum abiecerant. Generaliter autem de omni militia interpretari canonem quem produximus ab omni ratione alienum est. Aperte enim testatur historia² his qui sub Licinio militiam abiecerant, neque Licinio imperante ad eam redierant, ne fidem Christianam violarent, a Constantino datam optionem, immunesne esse a militia vellent, an ad militiam redire: quod haud dubie multi fecerunt. [13] Sunt et qui Leonis epistolam³ obiiciant, quae dicit, Contrarium esse Ecclesiasticis regulis post poenitentiae actionem redire ad militiam saecularem. Sed sciendum in poenitentibus non minus quam in clericis et ascetis exactam fuisse vitam non quovis modo Christianam, sed eximiae cuiusdam puritatis, ut tanto exemplo essent ad correctionem, quanto ad peccandum fuerant⁴ Similiter in consuetudinibus antiquissimis Ecclesiae, quae⁵ quo augustiori nomine commendabiliores essent, canones Apostolici vulgo appellabantur, Canone lxxxii edicitur: Ne quis Episcopus, presbyter aut diaconus militiae vacet, et utrumque retineat officium Romanum et functionem sacerdotalem. Quae enim Caesaris sunt Caesari, quae Dei Deo. Quo ipso ostenditur his qui cleri honorem non sperarent Christianis militiam non fuisse interdictam. [14] Hoc amplius, etiam ad clerum admitti vetabantur⁶, qui post baptismum aut magistratus attigissent, aut munera bellica, ut in epistolis Syricii et Innocentii et in

1 [quod - Episcopus, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Euseb., Vita Const. ii, 33].

3 [Leo Magnus, Ep. clxvii, inq. 12].

4 Ut tanto exemplo essent ad correctionem, quanto ad peccandum fuerant] Leo epistola xc ad Rusticum [Leo Magnus, Ep. clxvii, inq. 10]: Illicitorum veniam postulantem, oportet etiam multis licitis abstinere. In epistola Episcoporum ad Ludovicum regem legimus: Quilibet tanto a se licita debet abscindere, quanto se meminit et illicita perpetrasse. In capitulis Caroli [haec vox excidit in ed. 1646] Calvi: Tanto quisque maiora quaerat bonorum operum lucra, quanto graviora sibi intulit damna, per culpam [add. edd. 1642, 1646].

5 [quae, omisit ed. 1646].

6 Ad Clerum admitti vetabantur] Eusebius demonstrationum lib. 1 [c. 8], duplicem describit Christianorum vitam, aliam ἐντελῆ, aliam inferiorem. qui in hac sunt eos inter alia τοῖς ϰατὰ τὸ δίϰαιον στρατευομένοις τὰ πραϰτέα ὑποτίϑεσϑαι, iis qui iuste militant agenda indicare [add. edd. 1642, 1646].

[p. 87]

concilio Toletano videre est. Legebantur scilicet Clerici non ex quovis modo Christianis, sed ex iis qui vitae exactissimae specimen dedissent. Adde quod militiae et quorundam magistratuum perpetua erat obligatio. at sacro ministerio addicti nulla alia cura ac labore¹ quotidiano inde abstrahi debebant. qua de causa et sextus canon constituit ne Episcopus presbyter, aut diaconus saeculares curas administret, octuagesimus ne publicis se administrationibus immittat: et inter Africanos canones sextus, ne procurationem rerum alienarum suscipiat², aut causarum patrocinium. sic eosdem tutores constitui nefas iudicat Cyprianus³. [15] At pro nostra sententia expressum Ecclesiae iudicium habemus in Concilio primo Arelatensi quod habitum est sub Constantino. Eius enim Concilii Canon iii, sic habet: De his qui arma proiiciunt in pace, placuit abstinere eos a communione: Id est qui militiam deserunt extra tempora persecutionis. Id enim pacis nomine intelligi volebant⁴ Christiani, ut ex Cypriano et aliis apparet. Accedat exemplum militum sub Iuliano non modico profectu Christianorum, ut qui morte sua Christo reddere testimonium parati essent: de quibus sic Ambrosius⁵: Iulianus Imperator, quamvis esset apostata, habuit tamen sub se Christianos milites: quibus cum dicebat; Producite aciem pro defensione reipublicae; obediebant ei: cum autem diceret eis; Producite arma in Christianos; tunc agnoscebant Imperatorem coeli. Talis et multo ante fuerat Thebaea legio, quae Diocletiano imperante a Zabda tricesimo Hierosolymorum Episcopo Christianam religionem acceperat, et deinde in

1 Nulla alia cura ac labore] vide canonem Concilii Moguntini apud Gratianum, titulo, Ne Clerici vel monachi [cap. i Decretal. iii, 50] [add. edd. 1642, 1646].

2 Ne procurationem rerum alienarum suscipiat] vide epistolam Hieronymi ad Nepotianum [ep. lii] [add. edd. 1642, 1646].

3 Tutores constitui nefas iudicat Cyprianus] in epistola ad presbyteros, diaconos et plebem Furnis consistentem [ep. lxvi]. Adde l. Generaliter, C. de episcopis et clericis [l. 51 C. 1, 3] [add. edd. 1642, 1646].

4 Id enim pacis nomine intelligi volebant] Tertullianus de idololatria [19]: Imo quomodo etiam in pace militabit? idem de Fuga persecutionum [3]: Nostrae paci quod est bellum quam persecutio? Cyprianus epistola x [ep. ix, 3]: Quando ipsa ante mater nostra Ecclesia pacem de misericordia domini prior sumserit. Epistola xxii [imo xxi, 2]: Cum Dominus coeperit ipsi Ecclesiae pacem dare. Epistola xxxi [5]: Ecclesiae pacem sustinendam, id est exspectandam. de Lapsis [c. 5]: disciplinam pax longa corruperat. Sulpitius Severus [Hist. sacra ii, 32]: Antonino Pio imperante pax Ecclesiis fuit. mox: Interiectis deinde annis xxxviii, pax Christianis fuit. et in Constantini aetate [ib. 33]: Exinde tranquillis rebus pace perfruimur. Et initio historiae [Hist. sacra i, 1]: Vexationesque populi Christiani, et mox pacis tempora [add. edd. 1642, 1646].

5 [Ambrosio verba haec tribuuntur a Gratiano, Caus. xi, Quaest. iii, Can. 94].

[p. 88]

omne aevum memorabile edidit Christianae constantiae et patientiae exemplum, quod infra¹ a nobis memorabitur. [16] Hoc loco satis sit illam eorum adferre vocem, quae Christiani militis officium solida brevitate exprimit: Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterae ipsae pugnare adversus impios et inimicos sciunt; laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute: haec fuerunt hactenus pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservemus tibi (ad Imperatorem sermo est) si hanc Deo nostro non exhibemus? <Basilius de antiquioribus Christianis sic loquitur: τοὺς ἐν πολέμοις ϕόνους οἱ πατέρες ἡμῶν ἐν τοῖς ϕόνοις οὐϰ ἐλογίσαντο ἐμοὶ δοϰεῖν, συγγνώμην δόντες τοῖς ὑπὲρ σωϕροσύν ης ϰαὶ εὐσεβείας ἀμυνομένοις. Eas quae in bello perpetrantur caedes maiores nostri pro caedibus non habuere, excusatos habentes eos qui pro pudicitia ac pietate decertant>².

1 [L. i c. iv § vii, 10 sqq.].

2 [Basilius - decertant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].