De iure belli ac pacis [Het recht van oorlog en vrede]

[p. 29]

Hugonis Grotii
De iure belli ac pacis
Liber primus

Caput I
Quid bellum, quid ius?

I.	Ordo operis.
II.	Belli definitio et origo nominis.
III.	Ius pro attributo actionis describitur, et dividitur in rectorium et aequatorium.
IV.	Ius pro qualitate dividitur in facultatem et aptitudinem.
V.	Facultatis sive iuris stricte dicti divisio in potestatem, dominium, creditum.
VI.	Facultatis alia divisio, in vulgarem et eminentem.
VII.	Aptitudo quid?
VIII.	De Iustitia expletrice et attributrice: easque proprie non distingui per proportionem Geometricam et Arithmeticam: nec quod haec circa res communes, illa circa res singulorum versetur.
IX.	Ius pro regula definitur et dividitur in naturale et voluntarium.
X.	Iuris naturalis definitio, divisio et distinctio ab his quae non proprie sic dicuntur.
XI.	Instinctum cum aliis animantibus communem aut proprium hominibus non facere aliam iuris speciem.
XII.	Quomodo probetur ius naturale.
XIII.	Iuris voluntarii divisio in humanum et divinum.
XIV.	Ius humanum dividitur in civile, civili arctius, et civili latius, quod est ius Gentium: eius explicatio, et quomodo probetur.
XV.	Ius divinum dividitur in universale et unius populi proprium.
XVI.	Iure Hebraeorum nunquam obligatos fuisse alienigenas.
XVII.	Quae argumenta Christiani petere possint ex lege Hebraea et quomodo.

CONTROVERSIAE eorum quos nulla iuris civilis tenet communio, quales sunt et qui in gentem nondum coierunt, et qui inter se diversarum sunt gentium, tum privati, tum reges ipsi, quique par regibus ius obtinent, sive illi optimates sunt, sive populi liberi, aut ad belli aut ad pacis tempora pertinent. Sed quia bellum pacis causa suscipitur, et nulla est controversia

[p. 30]

unde non bellum oriri possit, occasione bellici iuris quaecunque tales incidere solent controversiae recte tractabuntur: ipsum deinde nos bellum ad pacem ut finem suum deducet.

ii. [1] De Belli ergo iure acturi videndum habemus, quid bellum sit de quo quaeritur, quid ius quod quaeritur. Cicero¹ dixit Bellum certationem per vim. Sed usus obtinuit ut non actio sed status² eo nomine indicetur, ita ut sit Bellum status per vim certantium qua tales sunt: quae generalitas omnia illa bellorum genera comprehendit de quibus agendum deinceps erit. neque enim privatum hic excludo, ut quod reipsa prius sit publico, et haud dubie cum publico communem habeat naturam, quae propterea uno eoque proprio nomine signanda est. [2] Neque huius nominis origo repugnat. Est enim bellum ex voce veteri duellum, ut duonus quod fuerat factum est bonus, et duis bis. Duellum autem a duobus dictum simili sensu quo pacem unitatem dicimus. Sic Graecis ex multitudinis significatione πόλεμος <: veteribus etiam λύη a dissolutione, quomodo et corporis dissolutio δύη>³. [3] Neque usus vocis laxiorem hanc notionem repudiat. Quod si quando belli nomen publico tantum tribuitur, nihil id nobis obstat, cum certissimum sit nomen generis saepe speciei praesertim excellentiori peculiariter adhaerescere. Iustitiam in definitione non includo, quia hoc ipsum in hac disputatione quaerimus, sitne aliquod bellum iustum, et quod bellum iustum sit. Distingui autem debet id quod quaeritur ab eo de quo quaeritur.

iii. [1] De iure belli cum inscribimus hanc tractationem, primum hoc ipsum intelligimus quod dictum iam est

1 [Cic., de Off. i, 11, 34].

2 Non actio, sed status] Philo ii de legibus specialibus [15]: ὥσπερ γὰρ οἴμαι πολεμίους οὐ μόνον τοὺς ἢδη ναυμαχοῦντας ἢ πεζομαχοῦντας νομιστέον, ἀλλὰ ϰαὶ τοὺς εἰς ὲϰάτερον παρεσϰευασμένους ϰαὶ τὰς ἑλεπόλεὶς έϕιστάντας τοῖς λιμέσι ϰαὶ τείχεσι, ϰᾄν μὴ συμπλέϰωνται, ϰρίνομεν. Hostes non soli existimantur qui iam navali aut terrestri praelio certant, sed pro talibus habendi et qui machinas admovent portubus aut moenibus, etiamsi nondum pugnam incipiunt. Servius ad illud primae Aeneidos [1, 545]:

nec bello maior et armis.

Bellum et consilium habet: arma tantum in actu ipso sunt. Idem ad viii [547]: Bellum est tempus omne quo vel praeparatur aliquid pugnae necessarium, vel quo pugna geritur. Praelium autem dicitur, conflictus ipse bellorum [add. edd. 1642, 1646].

3 [veteribus - δύη, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 31]

sitne bellum aliquod iustum, et deinde quid in bello iustum sit. Nam ius hic nihil aliud quam quod iustum est significat: idque negante magis sensu quam aiente, ut ius sit quod iniustum non est. Est autem iniustum quod naturae societatis ratione utentium repugnat. Sic alteri detrahere sui commodi causa contra naturam esse dicit Cicero¹, atque² ita probat, quia si id fiat societas hominum et communitas evertatur necesse sit. Hominem homini insidiari nefas esse evincit Florentinus³, quia cognationem quandam inter nos constituerit natura: Seneca⁴: ut omnia inter se membra consentiunt, quia singula servari totius interest; ita homines singulis parcent, quia ad coetum geniti sumus. Salva enim esse societas nisi amore et custodia partium non potest⁵. [2] Sicut autem societas alia est sine inaequalitate⁶, ut inter fratres, cives, amicos, federatos: alia inaequalis, ϰαϑ᾽ ὑπεροχὴν Aristoteli⁷, ut inter patrem et liberos, dominum et servum, regem et subditos, Deum et homines⁸: ita iustum aliud est ex aequo inter se viventium, aliud eius qui regit et qui regitur, qua tales sunt: quorum hoc ius Rectorium, illud Aequatorium recte, ni fallor, vocabimus.

iv. Ab hac iuris significatione diversa est altera, sed ab hac ipsa veniens, quae ad personam refertur; quo sensu ius est Qualitas moralis personae competens ad aliquid iuste habendum vel agendum. Personae competit hoc ius, etiam si rem interdum sequatur, ut servitutes praediorum quae iura realia dicuntur comparatione facta ad alia mere personalia: non quia non ipsa quoque personae competant, sed quia non alii competunt quam qui rem certam habeat. Qualitas autem moralis perfecta, Facultas

1 De officiis iii [5, 21].

2 [idque, edd. 1625, 1631, 1632, 1642; atque, ed. 1646].

3 L. ut vim D. de Iust. et iure [l. 3 D. 1, 1].

4 De ira lib. 2 cap. 31 [32, edd. 1631, 1632, 1642, 1646] [ii, 31, 7].

5 Salva enim esse societas nisi amore et custodia partium non potest] Seneca idem epistola xlviii [3]: Haec societas diligenter et sancte colenda est, quae nos omnes omnibus miscet, et iudicat aliquod esse commune ius generis humani. videri potest hac de re Chrysostomus 1 Cor. xi, 1 [Homil. xxv, 4] [add. edd. 1642, 1646].

6 Alia est sine inaequalitate] Ut in Grammaticis alia constructio convenientiae, alia regiminis [add. edd. 1642, 1646].

7 [Arist., Eth. Nicom. viii, 8].

8 Deum et homines] De hac societate vide Philonem in ἀνενήϕϑη Νῶε [de Sobrietate 10]. Habet et Plutarchus quaedam in Numa [62] [add. edd. 1642, 1646].

[p. 32]

nobis dicitur; minus perfecta, Aptitudo: quibus respondent in naturalibus, illi quidem actus, huic autem potentia.

v. Facultatem Iurisconsulti nomine Sui appellant: nos posthac ius proprie aut stricte dictum appellabimus: sub quo continentur Potestas, tum in se, quae libertas dicitur¹, tum in alios, ut patria, dominica: Dominium², plenum sive minus pleno, ut ususfructus, ius pignoris: et creditum cui ex adverso respondet debitum.

vi. Sed haec facultas rursum duplex est: Vulgaris scilicet quae usus particularis causa comparata est, et Eminens quae superior est iure vulgari, utpote communitati competens in partes et res partium boni communis causa. Sic regia potestas sub se habet et patriam et dominicam potestatem: sic in res singulorum maius est dominium regis³ ad bonum commune quam dominorum singularium: sic reipublicae quisque ad usus publicos magis obligatur quam creditori.

vii. Aptitudinem vero ἀξίαν⁴, id est dignitatem vocat Aristoteles⁵. Michael Ephesius id quod secundum eam aequale dicitur interpretatur τὸ προσαρμόζον et τὸ πρέπον, id quod convenit.

viii. [1] Facultatem respicit iustitia Expletrix, quae proprie aut stricte iustitiae nomen obtinet, συναλλαϰτιϰὴ Aristoteli, nimis arcto vocabulo: nam ut possessor meae rei eam mihi reddat, non est ἐϰ συναλλάγματος, et tamen ad eandem hanc iustitiam pertinet: itaque ἐπανορϑωτϰὴν idem

1 Quae libertas dicitur] quam propterea facultatis nomine optime definiunt Romani Iurisconsulti [add. edd. 1642, 1646].

2 Dominium] Ius pro Dominio. Scholiastes ad Horatium [Ep. ii, 2, 174; Sat. ii, 3, 217] [add. edd. 1642, 1646].

3 In res singulorum maius est dominium regis] Philo περὶ ϕυτουργίας [de Plantat. 13]. ϰαὶ μὴν ἀργυρός τε ϰαὶ χρυσὸς ϰαὶ ὅσα ἄλλα ϰειμήλια παρὰ τοῖς ἀρχομένοις ϑησαυροϕυλαϰεῖται τῶν ἡγουμένων μᾶλλον ἢ τῶν ἐχόντων ἐστίν. Certe argentum, aurum, et quae pretiosa alia apud subditos custodiuntur, eorum qui regnant magis sunt quam possidentium. Plinius Panegyrico [27, 4]: cuius est quicquid est omnium, tantum ipse quantum omnes habent. Et mox [50]: Ecquid Caesar non suum videat? Adde Sarisberiensem in Policratico lib. v, c. 1 [add. edd. 1642, 1646].

4 ἀξίαν] Cicero de Officiis 1 [17, 58]: Sed si contentio quaedam et comparatio fiat, quibus plurimum tribuendum officii, principes sunt patria et parentes, quorum beneficiis maxime obligati sumus, proximi liberi, totaque domus, quae spectat in nos solos, neque aliud ullum potest habere perfugium. Deinceps bene convenientes propinqui, quibuscum etiam communis plerumque fortuna est. quamobrem necessaria praesidia vitae debentur iis maxime, quos ante dixi. vita autem victusque communis, consilia, sermones, cohortationes, consolationes, interdum etiam obiurgationes in amicitiis vigent maxime. vide quae infra dicentur libro ii, capite vii, § ix, et x. Seneca de Beneficiis libro iv, e. 11: ubi de testamentis agit: Quaerimus dignissimos, quibus nostra tradamus. ipsum locum vide. Adde Augustinum de Doctrina Christiana lib. i, cap. xxviii, et xxix [add. edd. 1642, 1646].

5 v. Nic. [6].

[p. 33]

felicius dixit: aptitudinem respicit Attributrix, quae Aristoteli διανεμητιϰὴ, comes earum virtutum quae aliis hominibus utilitatem adferunt, ut liberalitatis, misericordiae, providentiae rectricis. [2] Quod vero idem Aristoteles ab expletrice ait respici proportionem simplicem quam ἀριϑμητιϰὴν vocat, ab attributrice autem comparatam, quam γεωμετριϰὴν appellat, quae sola apud Mathematicos nomen habet proportionis¹, ex eorum genere est quae saepe locum habent non semper: neque vero per se iustitia expletrix ab attributrice differt tali proportionum usu, sed materia circa quam versatur, ut iam diximus. Itaque et contractus societatis expletur proportione comparata, et si unus tantum aptus inveniatur ad munus publicum, non alia quam simplici commensione attributio fiet. [3] Neque magis verum est quod a nonnullis dicitur, attributricem versari circa res communes, expletricem circa res singulorum. Contra enim si quis de re sua legare velit, attributrice iustitia uti solet: et civitas quae de communi reddit, quod civium quidam in publicum impenderunt, non nisi expletricis iustitiae officio fungitur. <Recte hoc discrimen notatum a Cyri magistro². nam cum Cyrus puero minori minorem tunicam sed alienam attribuisset, et maiori contra maiorem, docuit eum magister: ὅτι ὁπότε μὲν ϰατασταϑείη τοῦ ἁρμόττοντος ϰριτὴς, οὕτω δέοι ποιεῖν. ὁπότε δὲ ϰρῖναι δέοι ὁποτέρου ὁ χιτὼν εἴη, τοῦτο σϰ επτέον τίς ϰτῆσις διϰαῖα ἐστὶ, πότερα τὸν βίᾳ ἀϕελόμενον ἔχειν, ἢ τὸν ποιησάμενον ἢ πριάμενον ϰτήσασϑαι: Tunc quidem ubi constitutus esset arbitrator eius quod cuique conveniret, ita agendum esse. at ubi iudicandum esset utrius esset tunica, id spectandum utra possessio iustior³, eumne rem habere qui vi abstulisset, an qui fecisset aut emisset>⁴.

1 Nomen habet proportionis] Habitudinis comparationem vocat Cassiodorus [de Dialectica p. 408 ed. 1589]. Est huius proportionis, qua Iustitia attributrix uti solet, non incommoda apud Homerum [Iliad. xiv, 382] descriptio:

Ἐσϑλὰ μὲν ἐσϑλῳ ἔδωϰε, χέρεια δὲ χείρονι δόσϰεν.
Praestanti dabat hic praestantia, vilia vili.

[add. edd. 1642, 1646],

2 [Xenophon, Cyrop. i, 3, 17].

3 Utra possessio iustior] Vide eundem Xenophontem παιδείας secundo. Huc spectat lex per Mosem data: non misereberis in iudicio pauperis. Exod. xxiii, 3. Levit. xix, 15. Oportet enim, ut Philo ait [de Iudice 4], τὰ πράγματα ἀϕέλϰειν τῆς τῶν διϰαζομένων ϕαντασίας, res abstrahere a litigatorum respectu [add. edd. 1642, 1646].

4 [Recte - emisset, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 34]

ix. [1] Est et tertia iuris significatio quae idem valet quod Lex¹, quoties vox legis largissime sumitur, ut sit Regula actuum moralium obligans ad id quod rectum est. Obligationem requirimus: nam consilia et si qua sunt alia praescripta, honesta quidem sed non obligantia, legis aut iuris nomine non veniunt. Permissio autem proprie non actio est legis, sed actionis negatio, nisi quatenus alium ab eo cui permittitur obligat ne impedimentum ponat. Diximus autem, ad rectum obligans, non simpliciter ad iustum, quia ius hac notione non ad solius iustitiae, qualem exposuimus, sed et aliarum virtutum² materiam pertinet³. Attamen ab hoc iure, quod rectum est laxius iustum dicitur. [2] Iuris ita accepti optima partitio est quae apud Aristotelem⁴ exstat, ut sit aliud ius naturale, aliud voluntarium, quod ille legitimum vocat, legis vocabulo strictius posito: interdum et τὸ ἐν τάξει, constitutum. Idem discrimen apud Hebraeos reperire est, qui cum distincte loquuntur, ius naturale vocant חוצמ⁵, ius constitutum סיקח quorum illud διϰαιώματα, hoc ἐντολὰς solent vertere Hellenistae.

x. [1] Ius naturale est dictatum rectae rationis⁶ indicans, actui alicui, ex eius convenientia aut disconvenientia cum ipsa natura rationali, inesse moralem turpitudinem aut necessitatem moralem, ac consequenter ab auctore naturae Deo talem actum aut vetari aut praecipi. [2] Actus de

1 Tertia iuris significatio quae idem valet quod lex] Hoc sensu dixit Horatius [Sat. i, 3, 211]:

Iura inventa metu iniusti fateare necesse est.

Et alibi [Ars Poet. 122]

Iura neget sibi nata.

Ubi Scholiastes, legum sit contemtor [add. edd. 1642, 1646]

2 [sed et ad aliarum virtutum, ed. 1625; sed et aliarum virtutum, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 Ius hac notione, non ad solius iustitiae qualem exposuimus, sed et aliarum virtutum materiam pertinet] Exemplum sit in Zaleuci lege, poenam irrogante ei qui contra medici praeceptum vinum bibisset [Aelian., Var. Hist. ii, 37] [add. edd. 1642, 1646].

4 [Arist., Ethic. Nicom. v, 10].

5 חוצמ] aut טפשמ. Sic Maimonides libro iii, ductoris dubitantium cap. xxvi. [add. edd. 1642, 1646].

6 Ius naturale est dictatum rectae rationis] Philo libro, omnem virum bonum esse liberum [7]. Νόμος δὲ ἀψευδὴς ὁ ὀρϑὸς λόγος, οὐχ ὑπὸ τοῦ δεῖνος, ἢ τοῦ δεῖνος ϑνητοῦ ϕϑαρτὸς ἐν χαρτιδίοις ἢ στήλαις ἄϕυχος ἀϕύχοις, ἀλλ᾽ ὐπ᾽ ἀϑανάτου ϕύσεως ἄϕϑαρτος ἐν ἀϑανάτῳ διανοίᾳ τυπωϑείς. Lex mentiri nescia est recta ratio, quae lex, non ab hoc aut illo mortali mortalis, non in chartis aut columnis exanimis exanima, sed corrumpi nescia, quippe ab immortali natura insculpta in immortali intellectu. Tertullianus de corona militis [6]: Quaeres igitur Dei legem, habens communem istam in publico mundi, in naturalibus tabulis. M. Antoninus lib. ii [16]. τέλος λογιϰῶν ζώων ἕπεσϑαι τῷ τῆς πόλεως ϰαὶ πολιτείας τῆς πρεσβυτάτης λόγῳ ϰαὶ ϑεσμῷ. Finis animantium ratione utentium, sequi legem ac normam civitatis ac reipublicae omnium antiquissimae. Adde Ciceronis locum de Republica iii, quem adducit Lactantius vi, 8 [Divin. Inst.]. [M. Antoninus - Lactantius vi, 8, add. ed. 1646]. Praeclara sunt quae in hanc rem habet Chrysostomus xii et xiii de statuis. Nec spernenda quae Thomas Secunda Secundae lvii. 2, et Scotus iii, dist. 37. [add. edd. 1642, 1646].

[p. 35]

quibus tale exstat dictatum, debiti sunt aut illiciti per se, atque ideo a Deo necessario praecepti aut vetiti intelliguntur: qua nota distat hoc ius non ab humano tantum iure, sed et a divino voluntario, quod non ea praecipit aut vetat quae per se ac suapte natura aut debita sunt aut illicita, sed vetando illicita, praecipiendo debita facit. [3] Ad iuris autem naturalis intellectum, notandum est quaedam dici eius iuris non proprie, sed ut scholae loqui amant reductive, quibus ius naturale non repugnat, sicut iusta modo diximus appellari ea quae iniustitia carent. interdum etiam per abusionem ea quae ratio honesta <aut oppositis meliora> esse indicat, etsi non debita, solent dici iuris naturalis¹. [4] Sciendum praeterea ius naturale non de iis tantum agere quae citra voluntatem humanam existunt, sed de multis etiam quae voluntatis humanae actum consequuntur. Sic dominium, quale nunc in usu est, voluntas humana introduxit: at eo introducto nefas mihi esse id arripere te invito quod tui est dominii ipsum indicat ius naturale; quare furtum naturali iure prohibitum² dixit Paulus iurisconsultus³, natura turpe Ulpianus⁴, Deo displicere Euripides⁵ his in Helena versibus:

Namque odit ipse vim Deus: nec divites
Nos esse rapto, sed probe partis cupit.
Spernenda, si non iure veniat, copia est.
Communis aether hominibus, tellus quoque,
In qua ampliare cuique sic fas est domum,
Ut ab alienis rebus ac vi temperet.

[5] Est autem ius naturale adeo immutabile, ut ne a Deo quidem mutari queat. Quanquam enim immensa est Dei potentia, dici tamen quaedam possunt ad quae

1 [aut - meliora, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Furtum naturali iure prohibitum] Iulianus [Orat. vii, 209 C, D.] ὁ δεύτερος νόμος (post illum de Deo agnoscendo et colendo) ἱερὸς ϕύσει ϰαὶ ϑεῖος, ὁ τῶν ἀλλοτρίων πάντῃ ϰαὶ πάντως ἀπέχεσϑα ι ϰελεύων· ϰαὶ μήτε ἐν λόγῳ μήτε ἐν ἔργῳ μήτε ἐν αὐταῖς ταῖς λανϑανούσαις τῆς ψυχῆς ἐνεργείαις ταῦτα ἐπιτρέπων συγχεῖν. Lex altera et ipsa suapte natura sancta atque divina ea est, quae semper et ubique alienis abstineri iubet, neque vero aut verbo, aut facto, aut arcanis animi cogitationibus contra iri sinit [add. 1642, 1646]. Cicero de Officiis iii [10, 42] ex Chrysippo. In vita sibi quemque petere quod pertineat ad usum, non iniquum est: alteri surripere, ius [typ. errore ‘vis’ pro ‘ius’ in edd. 1642, 1646] non est. [Cicero - ius non est, add. ed. 1646].

3 L. i D. de Furtis [l. i D. xlii, 2].

4 L. Probrum. D. de verb. significat. [1. 42 D. l, 16].

5 [Eur., Hel. 903-8].

[p. 36]

se illa non extendit, quia quae ita dicuntur, dicuntur tantum, sensum autem qui rem exprimat nullum habent; sed sibi ipsis repugnant: Sicut ergo ut bis duo non sint quatuor ne a Deo quidem potest effici, ita ne hoc quidem, ut quod intrinseca ratione malum est malum non sit. Et hoc est quod significat Aristoteles¹, cum dicit: ἔνια εὐϑὺς ὠνόμασται συνειλημμένα μετὰ τῆς ϕαυλότητος. Nam ut esse rerum postquam sunt et qua sunt aliunde non pendet, ita et proprietates quae esse illud necessario consequuntur. talis autem est malitia quorundam actuum comparatorum ad naturam sana ratione utentem². <Itaque et Deus ipse secundum hanc normam de se iudicari patitur, ut videre est Gen. xviii, 25. Esai. v, 3. Ezech. xviii, 25. Ierem. ii, 9. Mich. vi, 2. Rom ii, 6. iii, 6>³. [6] Fit tamen interdum ut in his actibus de quibus ius naturae aliquid constituit, imago quaedam mutationis fallat incautos, cum revera non ius naturae mutetur quod immutabile est, sed res de qua ius naturae constituit, quaeque mutationem recipit. Exempli gratia: si creditor quod ei debeo acceptum ferat, iam solvere non teneor, non quia ius naturae desierit praecipere solvendum quod debeo, sed quia quod debebam deberi desiit. <ut enim recte in Epicteto Arrianus⁴: οὐϰ ἀρϰεῖ τὸ δανείσασϑαι πρὸς τὸ ὀϕείλειν, ἀλλὰ δεῖ προσεῖναι ϰαὶ τὸ ἐπιμένειν ἐπὶ τοῦ δανείου ϰαὶ μὴ διαλελύσϑαι αὐτὸ: non sufficit ut debeatur pecunia, datam esse mutuam, sed oportet ut et maneat adhuc indissoluta mutui obligatio>⁵. Ita si quem Deus occidi praecipiat, si res alicuius auferri, non licitum fiet homicidium aut furtum, quae voces vitium involvunt; sed non erit homicidium aut furtum quod vitae et rerum supremo domino auctore fit. [7] Sunt et quaedam iuris naturalis non simpliciter, sed pro certo rerum statu: sic communis rerum usus naturalis fuit, quamdiu dominia introducta non erant; et ius suum per vim consequendi ante positas leges.

1 [Arist., Eth. Nic. ii, 6].

2 [ad naturam ratione utentem, ed. 1625; ad naturam sanctam ratione utentem, ed. 1631 in textu; ad naturam sana ratione utentem, edd. 1631 (in Erratis), 1632, 1642, 1646].

3 [Itaque - Rom. II, 6. III, 6., add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 Arrian., Epictet. i, 7].

5 [ut - obligatio, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 37]

xi. [1] Discrimen autem quod in Iuris Romani libris exstat, ut ius immutabile aliud sit quod animantibus cum homine sit commune, quod arctiori significatu vocant ius naturae, aliud hominum proprium, quod saepe ius gentium nuncupant, usum vix ullum habet. Nam iuris proprie capax non est nisi natura praeceptis utens generalibus, quod recte¹ vidit Hesiodus²:

Τόνδε γὰρ ἀνϑρώποισι νόμον διέταξε Κρονίων:
Ἰχϑύσι γὰρ ϰαὶ ϑηρσὶ ϰαὶ οἰωνοῖς πετεηνοῖς
Ἐσϑέμεν ἀλλήλους ἐπεὶ οὐ δίϰη ἐστὶ μετ᾽ αὐτῶν.
Ἀνϑρώποισι δ᾽ ἔδωϰε δίϰην³ ἣ πολλὸν ἀρίστη.
Humano generi nam lex datur ab Iove summo:
Quippe ferae, pisces, avium genus altivolantum
Mutua se vertunt in pabula, iuris egentes.
Iustitia at nobis, quae res est optima, cessit.

<In equis, in leonibus iustitiam non dicimus, inquit Cicero de Officiis primo⁴. Plutarchus in vita Catonis maioris⁵, νόμῳ μὲν γὰρ ϰαὶ διϰαίῳ πρὸς ἀνϑρώπους μόνον χρῆσϑαι πεφύϰαμεν: lege et iustitia adversus homines tantum natura utimur. Lactantius lib. v⁶. In omnibus enim videmus animalibus quae sapientia carent conciliatricem sui esse naturam. Nocent enim aliis ut sibi prosint. nesciunt enim quia malum est nocere. Homo vero, quia scientiam boni et mali habet, abstinet se a nocendo etiam cum incommodo suo>⁷. Polybius⁸ cum narrasset quibus initiis primum convenissent homines, addit, si quis in parentes aut beneficos iniurius fuisset⁹ fieri non potuisse quin id

1 [nisi natura ratione utens; quod recte, ed. 1625; nisi natura praeceptis utens generalibus, quod recte, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [Hes., Op. et Dies 276-279].

3 ἀνϑρώποισι δ᾽ ἔδωϰε δίϰην] Iuvenalis Satyra xv [142-150]:

venerabile soli

Sortiti ingenium divinorumque capaces,
Atque exercendis capiendisque artibus apti,
Sensum e caelesti demissum traximus arce,
Cuius egent prona et terram spectantia. Mundi
Principio indulsit communis conditor illis
Tantum animas, nobis animum quoque, mutuus ut nos
Affectus petere auxilium et praestare iuberet,
Dispersos trahere in populum etc. [add. edd. 1642, 1646].

Chrysostomus ad vii Rom. [Homil. xiv, 5] τὸν τοῦ διϰαίου ϰαὶ ἀδίϰου λόγον οὐδὲ ϰινεῖν δεῖ ἐπὶ τῶν ἀψύχων ϰαὶ ἀναισϑήτων. [Chrysostomus - ἀναισϑήτων, add. ed. 1646].

4 [Cic., de Off. i, 16, 50].

5 [Plutarch., Cato maior 339 A].

6 [Lact., Div. Inst. v, 17, 30].

7 [In equis - suo, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Lib. vi [6, 4].

9 Si quis in parentes iniurius fuisset] Exemplum vide in Chamo, Gen. x [imo ix], 22, ubi poena sequitur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 38]

caeteri aegre ferrent, ratione addita: τοῦ γὰρ γένους τῶν ἀνϑρώ πων ταύτῃ διαϕέροντος τῶν ἄλλων ζώων, ᾗ μόνοις αὐτοῖς μέτεστι νοῦ ϰαὶ λογισμοῦ, ϕανερὸν ὡς οὐϰ ἂν εἰϰὸς παρατρέχειν αὐτοὺς τὴν προειρημένην διαϕορὰν, ϰαϑάπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων ζώων, ἀλλ᾽ ἐπισημαίνεσϑαι τὰ γενόμενα ϰαὶ δυσαρεστεῖσϑαι τοῖς παροῦσι¹. Quoniam enim humanum genus hoc aliis animantibus distat, quod mente ac ratione utitur, omnino credibile non est tam alienum a natura sua actum ab ipsis dissimulatum iri, ut in aliis animantibus: sed quod factum est, revocatum iri ad animum cum offensae significatione. [2] Quod si quando brutis animantibus iustitia tribuitur², id fit improprie ex quadam in ipsis umbra rationis atque vestigio³. An vero actus ipse de quo ius naturae constituit, sit nobis communis cum aliis animantibus, ut prolis educatio, an nobis proprius, ut Dei cultus, ad iuris ipsam naturam nihil refert.

xii. [1] Esse autem aliquid iuris naturalis probari solet tum ab eo quod prius est, tum ab eo quod posterius. <quarum probandi rationum illa subtilior est, haec popularior⁴.> A priori, si ostendatur rei alicuius convenientia aut disconvenientia necessaria cum natura rationali ac sociali: a posteriori vero, si non certissima fide, certe probabiliter admodum, iuris naturalis esse colligitur id quod apud omnes gentes, aut moratiores omnes tale esse creditur. Nam universalis effectus universalem requirit causam: talis autem existimationis causa vix ulla videtur esse posse praeter sensum ipsum communis qui dicitur. [2] <Hesiodi⁵ est dictum a multis laudatum:

1 Καὶ δυσαρεστεῖσϑαι τοῖς παροῦσι] Chrysostomus xiii de statuis [Homil, xiii, 3], ϰαὶ γὰρ τὸ συναγαναϰτεῖν τοῖς ὑβριζομένοις ϕυσιϰὸν ἄπαντες ἔχομεν, εὐϑέως οὐν τοῖς ἐπηρεάζουσιν ἐχϑροὶ γενόμεϑα ϰᾄν μηδὲν ὦμεν αὐτοὶ πεπονϑότες. Natura id habemus, ut indignationem nostram coniungamus cum iis qui male tractati snnt. illico enim iniuriosis hominibus infensi sumus, etiamsi ad nos nulla pars iniuriae pervenit. Scholiastes ad Horatium Satyra iii, lib. 1 [97], Sensus aliter indignatur et animus, cum audierit homicidium factum, aliter cum furtum [add. edd. 1642, 1646].

2 Si quando brutis animantibus iustitia tribuitur] Divinationem quandam iustitiae in elephantis notat Plinius lib. viii, cap. v. Idem libro X [96], narrat aspidem fuisse quae suum ipsa catulum necaret, quod is catulus hospitis filium interemisset [add. edd. 1642, 1646]

3 Ex quadam in ipsis umbra rationis atque vestigio] Seneca de ira libro v, cap. iii [i c. 3], feras ira carere dixit, sed pro ira habere impetum. Muta animalia, ait, humanis affectibus carent: habent autem similes illis quosdam impulsus. Sic in bestiis non esse ϰαϰίαν sed οἱονεὶ ϰαϰίαν, non vitia sed vitiorum simulacra dixit Origenes contra Celsum [iv, 92]. ὡς ἄν ϑυμοῦσϑαι τὸν λέοντα, velut irasci leonem: Peripatetici apud Porphyrium de non esu animantium tertio [22] [add. edd. 1642, 1646].

4 [quarum - popularior, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [Hesiod., Op. et Dies 763-4].

[p. 39]

 

Φήμη δ᾽ οὔτις πάμπαν ἀπόλλυται, ἥντινα πολλοὶ

 

Λαοὶ ϕημίζουσι.

 

Non etenim penitus vana est sententia, multi

 

Quam populi celebrant>¹.

τὰ ϰοινῇ ϕαινόμενα πιστὰ², quae communiter ita videntur fida sunt, aiebat Heraclitus³ statuens λόγον τὸν ξυνὸν optimum esse veritatis ϰριτήριον. <Aristoteles⁴: ϰράτιστον πάντας ἀνϑρώπους ϕαίνεσϑαι συνομολογοῦντας τοῖς ῥηϑησομένοις: potentissima probatio est si in id quod dicimus omnes consentiant>⁵. Et Cicero⁶; In re consensio omnium gentium ius naturae putanda est. Seneca⁷; Argumentum veritatis est aliquid omnibus videri. Quintilianus⁸: Pro certis habemus ea in quae communi opinione consensum est. Non frustra autem dixi gentes moratiores. Nam, ut recte notat Porphyrius⁹, τινὰ τῶν ἐϑνῶν ἐξηγρίωται¹⁰ ἐξ ὧν οὐ προσήϰει τοὺς εὐγνώμονας τῆς ἀνϑρωπίνης ϰαταψεύδεσϑαι φύσεως: quaedam nationes efferatae sunt, et factae inhumanae, ex quibus non oportet ab aequis iudicibus aestimatione facta humanae naturae convitium fieri¹¹.

1 [Hesiodi - celebrant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 Τὰ ϰοινῇ ϕαινόμενα πιστὰ] Aristoteles Nicom. x ii, ὁ γὰρ πᾶσι δοϰεῖ τοῦτο εἰναι ϕαμὲν, ὁ δ᾽ ἀναιρῶν ταύτην τὴν πίστιν οὐ πάνυ πιστότερα ἔχει. Quod omnibus ita videtur, id ita esse dicimus. qui vero hanc fidem velit tollere, nihilo ipse credibiliora dicet. Seneca [Ep. 81, 31]: In tanta iudiciorum diversitate referendam bene merentibus gratiam omnes uno tibi, quod aiunt, ore affirmabunt. Quintilianus [Inst. orat. i, 6, 45]: Consuetudinem sermonis vocabo consensum eruditorum, sicut vivendi, consensum bonorum. Iosephus antiquae historiae xvi [6, 8]: ἔϑεσιν μὲν γὰρ ούδέν ἐστι γένος ὃ τοῖς αὐτοῖς ἀεὶ χρῆται, ϰατὰ πόλεις ἐσϑ᾽ ὄπη πολλῆς γινομένης τῆς διαϕορᾶς· τὸ δίϰαιον δὲ πᾶσιν ἀνϑρώποις ὁμοίως ἐπιτηδεύει, λυσιτελέστατον ὄν ἕλλησιν τε ϰαὶ βαρβάροις, οὖ πλεῖστον οἱ παρ᾽ ἡμῖν νόμοι λόγον ἔχοντες, ἅπασιν ἡμᾶς, εἰ ϰαϑαρῶς ἐμμένοιμεν αὐτὸῖς, εὔνους ϰαὶ ϕίλους ἀπεργάζονται. διὸ ϰαὶ ταῦτα παρ᾽ ἐϰείνων ἡμῖν ἀπαιτητέον ϰαὶ δέον οὐϰ ἐν διαϕορᾷ τῶν ἐπιτηδευμάτων οἴεσϑαι τὸ ἀλλότριον, ἀλλ᾽ ἑν τῷ πρὸς ϰαλοϰἀγαϑίαν ἐπιτηδείως ἔχειν· τοῦτο γὰρ ϰοινὸν ἅπασι ϰαὶ μόνον ἱϰανὸν διασώζειν τὸν τῶν ἀνϑρώπων βίον. Moribus gens nulla est, quae iisdem tota utatur, saepe oppidatim discrepatur plurimum. At ius ipsum omnibus aequaliter hominibus expedit, tam barbaris utile quam Graecis, cuius quidem rationem habentes maximam quae apud nos sunt leges, faciunt nos, eas pure modo observemus, cunctis hominibus benevolos et amicos. Talia sunt quae exigi a legibus par est, neque illas aversari et a se alienas arbitrari debent alii in eo quod institutis differunt, sed id potius spectandum an ad virtutem ac probitatem sint accommodatae. Hoc enim ad omnes communiter pertinet, solumque per se sufficit ad tutandam hominum vitam. Tertullianus praescriptione adversus haereticos [28]: Quod apud multos unum invenitur, non est erratum sed traditum [add. edd. 1642, 1646].

3 [Sextus Empir., adv. Mathematicos vii § 134].

4 [Arist., Eudem. i, 6].

5 [Aristoteles - consentiant, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 i Tusc. [13, 30].

7 Epist. 117 [6].

8 [Quint., Instit. orat. v, 10, 12].

9 [Porphyr., De non esu anim. iv, 21].

10 Τινὰ τῶν ἐϑνῶν ἐξηγρίωται]. Iustinus colloquio cum Tryphone [p. 281]: πλὴν ὄσοι ὐπὸ ἀϰαϑάρτου πνεύματος ἐμπεϕορημένοι ϰαὶ ὑπὸ ϕαύλης ἀνατροϕῆς ϰαὶ ἐϑῶν ϕαύλων ϰαὶ νόμων πονηρῶν διαϕϑαρἐντες τὰς ϕυσιϰὰς ἐννοίας ἀπώλεσαν. Exceptis illis qui ab impuris spiritibus abrepti et per malam educationem, instituta prava et leges iniquas corrupti, naturales notiones perdiderunt. Philo libro omnem bonum esse liberum [7]: διὸ ϰαὶ ϑαυμάσαι ἄν τις τῆς ἀμβλυωπίας τοὺς τρανὰς οὕτω πραγμάτων ἰδιότητας μὴ συνορῶντας. merito igitur miretur quis, tantam illis offusam caliginem ut tam claras rerum proprietates non videant. Chrysostomus oratione, Christum Deum esse [c. 11], μὴ τοίνυν ἀπὸ τῶν διεϕϑαρμένων τὰς γνώμας, τὰς ϰρίσεις ποιοῦ τῶν πραγμάτων. Ne ergo rerum diiudicationem ab illis mutuare quibus corruptus est animus [add. edd. 1642, 1646].

11 ....videri. Non frustra autem dixi, aut moratiores. Nam ut recte notat Porphyrius, τινὰ τῶν ἐϑνῶν ἐξηγρίωται, ϰαὶ ἔστὶ ϕύσει ϑηριώδη, ἐξ ὧν οὐ προσήϰει τὸυς εὐγνώμονας τῆς ἀνϑρωπίνης ϰαταψεύδεσϑαι ϕύσεως: quaedam nationes efferatae sunt, et factae inhumanae, ex quibus non oportet ab aequis iudicibus aestimatione facta humanae naturae convitium fieri., ed. 1625 in Addendis; videri. Quintilianus - fieri, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 40]

<Andronicus Rhodius¹: παρ᾽ ἀνϑρώποις τοῖς τε ὀρϑῶς ϰαὶ ὑγιῶς ἔχουσιν, ἐστὶ δίϰαιον ἀϰίνητον, ὅ ϕῦσιϰὸν λέγεται. εἰ δὲ τοῖς νοσοῦσι τὰς ϕρένας ϰαὶ διεστραμμένοις οὐ δοϰεῖ δίϰαιον, οὐδὲν διαϕέρει · οὐδὲ γὰρ ὁ λέγων τὸ μέλι γλυϰὺ εἶναι ψεύδεται, διότι τοῖς νοσοῦσιν οὐ τοιοῦτον δοϰεῖ. Apud homines recta sanaque mente praeditos immutabile est ius illud naturae quod dicitur: Quod si his, qui morbido distortoque sunt animo aliter videtur, nihil id ad rem pertinet. Nam nec mentitur qui mel dulce esse dicit, ideo quod aegrotis aliter videatur. A quibus non abit Plutarchi illud vita Pompeii² ϕύσει μὲν ἄνϑρωπος οὐτε γέγονεν, οὐτ᾽ ἔστιν ἀνήμερον ζῶον οὐδ᾽ ἄμιϰτον, ἀλλ᾽ ἐξίσταται τῇ ϰαϰίᾳ παρὰ ϕύσιν χρώμενος, ἔϑεσι δὲ ϰαὶ τόπων ϰαὶ βίου μεταβολαῖς ἐξημεροῦται. natura quidem nullus hominum aut est aut fuit ferum atque insociabile animal, sed efferatur ubi extra naturae modum peccare assuescit, rursumque alia consuetudine vitaeque, et locorum mutatione redit ad mansuetudinem. Aristoteles³ descriptionem hominis ex eo quod ipsi proprium est hanc facit: ἄνϑρωπος, ζῶον ἥμερον ϕύσει⁴: homo animal est suapte natura mansuetum. Idem alibi⁵: δεῖ δὲ σϰοπεῖν ἐν τοῖς ϰατὰ ϕύσιν ἔχονσι μᾶλλον τὸ ϕύσει, ϰαὶ μὴ ἐν τοῖς διεϕϑαρμένοις: quid naturale sit spectandum in his quae bene secundum naturam se habent, non in depravatis>⁶.

xiii. Alteram iuris speciem esse diximus ius voluntarium, quod ex voluntate originem ducit: estque vel humanum vel divinum.

xiv. [1] Ab humano incipiemus, quia id pluribus innotuit. est ergo hoc vel civile, vel latius patens, vel arctius. Civile est quod a potestate civili proficiscitur. Potestas

1 [Andron. Rhod., Paraphras. in Arist. Ethic. Nicom. v, 10].

2 [Plut., Pomp. 633 D].

3 Top. v. 2 [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 ζῶον ἢμερον ϕύσει] Idem dicit Chrysostomus xi de Statuis [Homil. xi, 4]. Latius id explicat Philo decalogo [25]: ἀγελαστιϰὸν γὰρ ϰαὶ σύννομον ζῶον τὸ ἡμερώτατον ἡ ϕύσις γεννήσασα πρὸς ὁμόνοιαν ϰαὶ ϰοινωνίαν ἐϰάλεσε, λόγον δοῦσα συναγωγὸν εἰς ἁρμονίαν ϰαὶ ϰρᾶσιν ἡϑῶν. Quod animantium esse debebat mansuetissimum, idem natura fecit gregale et coetus appetens, et ad concordiam societatemque vocavit, sermonem etiam praebens qui ingenia attemperando et ad concentum perducendo conciliaret. Idem de Mundi immortalitate [7]: ἡμερώτατον γὰρ ζῶον ὁ ἄνϑρωπος, λόγον δωρησαμένης ϕύσεως αὐτῷ γέρας, ᾦ ϰαὶ τὰ ἐξηγριωμένα πάϑη ϰατεπᾴδεται ϰαὶ τιϑασεύεται. Mansuetissimum animantium homo est, ut cui natura pro munere sermonem dederit, quo affectus quantumvis efferati velut incantando cicurantur [add. edd. 1642, 1646].

5 Pol. i.v. [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Andronicus Rhodius - depravatis., add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 41]

civilis est quae civitati praeest. Est autem Civitas coetus perfectus liberorum hominum, iuris fruendi et communis utilitatis causa sociatus. Ius arctius patens et ab ipsa potestate civili non veniens, quanquam ei subditum, varium est, praecepta patria, dominica; et si qua sunt similia in se continens. Latius autem patens est ius Gentium, id est quod Gentium omnium aut multarum¹ voluntate vim obligandi accepit. Multarum addidi, quia vix ullum ius reperitur extra ius naturale, quod ipsum quoque gentium dici solet, omnibus gentibus commune. Imo saepe in una parte orbis terrarum est ius gentium quod alibi non est, ut de captivitate ac postliminio suo loco dicemus². [2] Probatur autem hoc ius gentium pari modo quo ius non scriptum civile, usu continuo et testimonio peritorum. Est enim hoc ius, ut recte notat Dio Chrysostomus³ εὕρημα⁴ βίου ϰαὶ χρόνου, repertum temporis et usus. Atque in eam rem maximum nobis usum praebent illustres annalium conditores.

xv. [1] Ius voluntarium divinum quod sit, satis ex ipso vocum sono intelligimus: id nimirum quod ex voluntate divina ortum habet. quo discrimine a iure naturali, quod item divinum dici posse diximus⁵, internoscitur. In hoc iure locum habere potest, quod nimium indistincte dicebat Anaxarchus⁶, non ideo id Deum velle quia iustum est, sed iustum esse, id est iure debitum, quia Deus voluit. [2] Hoc autem ius aut datum est humano generi, aut populo uni. Humano generi ter ius datum a Deo reperimus: statim post hominem conditum, iterum in reparatione⁷ humani generis post diluvium, postremo in sublimiori reparatione⁸ per Christum. Tria haec iura haud dubie omnes homines obligant ex quo quantum satis est ad eorum notitiam pervenerunt.

xvi. [1] Ex omnibus populis unus est cui peculiariter

1 Aut multarum] Vasquius ii Controvers. liv. 4. [add. ed. 1646].

2 [Lib. iii c. vii et ix].

3 [Dio Chrysost., Orat. 76 p. 648].

4 [εὕρεμα, edd. 1625, 1631, 1632, 16421 εὕρημα, ed. 1646].

5 [Proleg. 12].

6 Dicebat Anaxarchus] Est apud Plutarchum Alexandro [695 A] [add. edd. 1642, 1646].

7 [restauratione, edd. 1625, 1631, 1632; reparatione, edd. 1642, 1646].

8 [restauratione, edd. 1625, 1631, 1632; reparatione, edd. 1642, 1646].

[p. 42]

Deus iura dare dignatus est, populus scilicet Hebraeus, quem sic alloquitur Moses Deut. iv, 7. Quae gens tam magna cui Dei propinqui sicut Dominus Deus noster ad omnia vota quae ei facimus? quae gens tam magna, cui sint constitutiones et iura aequa, qualis est lex haec tota quam ego hodie coram vobis propono? Psalmographus Psalmo cxlvii¹ Indicat Deus verba sua Iacobo, constitutiones ac iura sua Israëli. non ita fecit genti ulli: ideo iura ista non noverunt. [2] Nec dubitandum, quin fallantur Iudaeorum illi (quos inter Tryphon in disputatione cum Iustino) qui existimant etiam alienigenis, si salvi esse vellent, subeundum fuisse legis Hebraicae iugum. Neque enim eos obligat lex quibus data non est. At quibus data sit lex ipsa loquitur: Audi Israël². et passim fedus cum ipsis ictum, ipsi in peculiarem Dei populum adsciti dicuntur: <quod verum esse agnoscit et ex loco Deuteron. xxxiii, 4, probat Maimonides>³. [3] Quin inter ipsos Hebraeos vixerunt semper aliqui exteri homines εὐσεβεῖς ϰαὶ σεβόμενοι τὸν Θεὸν, <qualis Syrophoenissa Matth. xv, 22>⁴. qualis ille Cornelius Actor. x, 2. τῶν σεβομένων ἑλλήνων, Act. xvii, 4. Hebraice חומוא ידיסח pii ex gentibus, ut legitur titulo Thalmudico de Rege⁵. Talis qui est in lege dicitur רכנךב Levit. xxii, 25 בשוחו רג Lev. xxv, 47. ubi Chaldaeus dixit incolam incircumcisum⁶.

1 [Psalm. 147. v. 19 et 20. - Post cxlvii, sequitur in edd. 1625, 1631, 1632, 1642: ‘qui in Latinis exemplaribus est cxlix’, quod omisit ed. 1646].

2 Quibus data sit lex, ipsa loquitur: Audi Israel] ita sentit et Moses Maimonides, et probat sententiam suam ex Deut. xxxiii, 4 [add. edd. 1642, 1646].

3 [quod - Maimonides, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 qualis Syrophoenissa [Syrophaenissa, ed. 1631] Matth. XV, 22, add. edd. 1631, 1632, 1642. 1646].

5 Titulo Thalmudico de Rege] Et titulo de Synedrio cap. xi. [add. edd. 1642, 1646].

6 Incolam incircumcisum] de tali agitur et Exodi xii, 45. A quo distinguitur proselytus id est circumcisus advena, ut ostendit collatio loci Num. ix, 14. De piis illis incircumcisis multa habet Maimonides libro de Idololatria c. x. §. 6. Idem in commentario ad Misnaioth, et alibi saepe, pios illos ex gentibus participes ait futuros bonorum futuri saeculi. Chrysostomus ad Romanos cap. ii [Homil. v, 3], ποῖον Ἰουδαῖον ἐνταῦϑά ϕησιν, ἢ περὶ ποίων ἑλλήνων διαλέγεται; τῶν πρὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας. οὔπω γὰρ εἰς τοὺς τῆς χάριτος ἔϕϑασε χρόνους ὁ λόγος. quem Iudaeum hic indicat et de quibus Graecis disserit? de iis qui ante Christi adventum fuere. nondum enim ad Gratiae tempora perducta est oratio. Deinde: ἕλληνας δὲ ἐνταῦϑά ϕησιν, οὐ τοὺς εἰδωλολατροῦντας, ἀλλὰ τοὺς ϑεοσεβοῦντας, τοὺς τῷ ϕυσιϰῷ πειϑομένους λόγῳ, τοὺς πλὴν τῶν Ἰουδαιϰῶν παρατηρήσεων πάντα τὰ πρὸς εὐσέβειαν συντελοῦντα διατηροῦντας. Exemplaque dat in Melchisedeco, Iobo, Ninevitis, Cornelio mox [Hom. vi 4]: ἕλληνα δὲ πάλιν οὐ τὸν εἰδωλολάτρην, ἀλλὰ τὸν ϑεοσεβῆ ϰαὶ ἐνάρετον ϰαὶ τῶν νομιϰῶν παρατηρήσεων ἀπηλλαγμένον ϕησί. Graecos hic dicit non idolorum cultores sed in Deum pios, naturali rationi obsequentes, qui, praeter Iudaica instituta, cuncta quae ad pietatem facerent servabant. Et Graecum rursum vocat, non cultorem idolorum, sed pium, virtute praeditum, a legis vero ritibus liberum. Eundem in sensum trahit illud [Ep. 1 ad Corinth. Hom. xxii, 3], τοῖς ἀνόμοις ὡς ἄνομος. lege solutis ut lege solutus. et oratione xii de Statuis [Homil. xii, 5]: ἕλληνα ἐνταῦϑα ϰαλεῖ οὐ τὸν εἰδωλολάτ ρην, ἀλλὰ τὸν προσϰυνοῦντα μὲν τὸν ϑεὸν μόνον, οὐϰ ἐνδεδεμένον δὲ τῇ τῶν Ἰουδαϊϰῶν παρατηρήσεων ἀνάγϰῃ, σαββατισμοῖς λέγω ϰαὶ περιτομῇ ϰαὶ ϰαϑαρισμοῖς διαϕόροις, ἀλλὰ ϕιλοσοϕίαν ἅπασαν ϰαὶ εὐσέβειαν ἐνδειϰνύμενον. Graecum hic appellat, non idolis deditum, sed unius Dei invocatorem, talem tamen qui Iudaicorum rituum necessitati alligatus non sit, sabbatorum puta observationibus, circumcisioni, variis ablutionibus, interim vero in omnibus sapientiae studium pietatemque ostendat. [add. edd. 1642, 1646].

[p. 43]

Hi, ut narrant¹ ipsi Hebraeorum magistri, leges Adamo et Noae datas servare tenebantur, abstinere ab idolis et sanguine, <et aliis quae infra suo loco memorabuntur>², at non item leges proprias Israëlitarum. Itaque cum Israëlitis non liceret vesci carne bestiae quae fato suo periisset, peregrinis tamen inter ipsos viventibus id licebat, Deut. xiv, 21³. <Nisi quod quibusdam legibus specialiter expressum est, ut incolae iis non minus quam indigenae teneantur>⁴. [4] Extraneis etiam qui aliunde advenirent, neque institutis Hebraicis subiicerentur, in templo Hierosolymitano licuit Deum adorare, et victimas offerre, stantibus tamen in loco⁵ peculiari⁶ ac separato a statione Israëlitarum, i Reg. qui Latinis iii Reg. viii, 41. <ii Macc. iii, 35. Iohan. xii, 20. Act. viii, 27>⁷. Neque Elisaeus Naamani Syro⁸, neque Ionas Ninivitis, neque Daniel Nabuchodonosoro, neque Prophetae alii Tyriis, Moabitis, Aegyptiis ad quos scribunt, unquam significarunt opus ipsis esse ut Mosis legem susciperent. [5] Quod de tota lege Mosis dixi, idem et de circumcisione, quae legis quasi introitus erat, dictum volo. Hoc tantum interest, quod lege Mosis Israëlitae soli tenebantur, circumcisionis autem lege tota Abrahami posteritas: unde Idumaeos a Iudaeis coactos circumcisionem suscipere in historiis Hebraeorum et Graecorum legimus. Quare qui populi extra Israëlitas circumcisi sunt (sunt autem complures, quorum Herodotus, Strabo, Philo, Iustinus, Origenes, Clemens Alexandrinus, Epiphanius⁹, Hieronymus¹⁰, meminerunt) eos credibile est ab Ismaele, aut ab Esauo,

1 [Act. XVII, 4. qui ut narrant, ed. 1625; Act. XVII, 4. (Act. XVIII, 4, edd. 1632, 1642, 1646) Hebraice - ut narrant, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

2 [et aliis - memorabuntur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

3 [Deut. XXIV. 21, ed. 1625; Deut. XIV, 21, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [Nisi - teneantur, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 [adorare, quanquam in loco, ed. 1625; adorare, et - tamen in loco, edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 Stantibus in loco peculiari] vide Iosephum ubi Templi Salomonis historia tractatur [Ant. Iud. viii, 4, 3] [add. edd. 1642, 1646].

7 [II Macc. - Act. VIII, 27., add., 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Neque Elisaeus Naamani Syro] Idem sentit Hilarius ad Matth. xii [add. edd. 1642, 1646].

9 [Origenes, Epiphanius, Clemens Alexandrinus, ed. 1625].

10 Hieronymus] Addi potest Theodoretus [add. edd. 1642, 1646].

[p. 44]

aut ex Cethurae posteris¹ venisse. [6] Caeterum in aliis omnibus locum habebat Pauli illud, Rom. ii, 14. Cum gentes quae legem non habent, natura suapte² (id est moribus ex primaevo fonte manantibus: nisi quis malit illud natura referre ad praecedentia, ut opponantur Gentes Iudaeis quibus statim natis lex instillabatur) faciunt ea quae legis sunt; isti legem non habentes sibi sunt lex³: ut qui ostendant ipsum opus legis mentibus suis inscriptum, simul testimonium reddente ipsorum conscientia et cogitationibus sese mutuo accusantibus aut etiam excusantibus. Et illud ibidem 26. Si praeputium (id est praeputiatus homo) observet mandatum legis, nonne⁴ praeputium illius pro circumcisione reputabitur? Bene ergo in Iosephi historia⁵ Ananias Iudaeus Izaten Adiabenum <(Ezaten hunc Tacitus⁶ vocat)>⁷ docebat etiam citra circumcisionem Deum recte coli et propitium haberi posse⁸. Nam quod extranei multi circumcisi sunt et per circumcisionem legi se obligarunt (ut explicat Paulus Gal. v. 3.) id fecerunt partim ut ius civitatis adipiscerentur (nam proselyti <qui Hebraeis קדצ ירנ hospites iustitiae>⁹, pari iure erant cum Israëlitis¹⁰, <Num. xv, 15.)>¹¹ partim ut earum promissionum essent participes¹² quae non com-

1 Ex Cethurae posteris] Ex his orti videntur Aethiopum illi quos circumcisis annumerat Herodotus [ii, 104]. Homeritas illos vocat Epiphanius [de xii Gemmis, cap. de Smaragdo] [add. edd. 1642, 1646].

2 Natura suapte] τοῖς τῆς ϕύσεως λογισμοῖς, collectionibus naturalibus ait Chrysostomus [ad Romanos Homil. v, 5]. Idem mox: διὰ τοῦτο γὰρ, ϕησὶν, εἰσὶ ϑαυμαστοὶ ὅτι νόμου οὐϰ ἐδεήϑησαν. Ob hoc, inquit, admirandi sunt quod lege opus non habuerint. Item: ἀρϰεῖ ἀντὶ τοῦ νόμου τὸ συνειδὸς ϰαὶ λογισμό ς: Sufficit pro lege conscientia et rationis usus. Tertullianus adversus Iudaeos [2]: Ante legem Moysis scriptam in tabulis lapideis, legem fuisse contendo non scriptam, quae naturaliter intelligebatur et a patribus custodiebatur. Non longe hinc abit Isocrateum illud [Areopag. 16]: δεῖ τοὺς εὖ πολιτευομένους οὐ τὰς στοὰς ἐμπιπλάναι γραμμάτων, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς ψυχαῖς ἔχειν τὸ δίϰαιον: Qui bona republica frui velint ii debent non literis implere porticus, sed in animis quod iustum est ferre [add. edd. 1642, 1646].

3 [Cum Gentes quae legem (scriptam nimirum) non habent natura suapte faciunt ea quae legis sunt (naturalis scilicet) isti legem (scriptam) non habentes sibi sunt lex: ,ed. 1625; cum gentes - sibi sunt lex [ut in textu], edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

4 [mandatum legis (naturalis scilicet) nonne, ed. 1625; mandatum legis, nonne ed. 1631, 1632, 1642, 1646].

5 Ant. lib. xx, c. 2 [§ 4] [add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

6 [Tac., Ann. xii, 14].

7 (Ezaten - vocat), add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

8 Etiam citra circumcisionem Deum recte coli et propitium haberi posse] Ipse Tryphon, de rigore remittens, Iustino sic ait [Iustinus, Dial. c. Tryphone 8]: μένοντί σοι ἐν ἐϰείνῳ τῷ τῆς ϕιλοσοϕίας τρόπῳ ἐλπὶς ὑπελείπετο ἀμείνονος μοίρας. Si in illa philosophandi ratione mansisses, erat tibi reliqua spes aliqua status melioris [add. edd. 1642, 1646].

9 [qui - iustitiae, add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

10 Pari iure erant cum Israelitis] Iustinus colloquio cum Tryphone [ibid 123]: προσήλυτος περιτεμνόμενος, εἰ τῷ λαῷ προσϰεχώρηϰεν, ἐστὶν ὡς αὐτόχϑων. Proselytus qui circumcisus populo se aggregavit, par est indigenae [add. edd. 1642, 1646].

11 [Num. XV, 15), add. edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

12 Partim ut earum promissionum essent participes] Et ob id ad Paschalis ritus communionem admittebantur [add. edd. 1642, 1646].

[p. 45]

munes humano generi, sed Hebraeo populo erant peculiares¹: quamquam non negem posterioribus saeculis accessisse etiam in nonnullis pravam opinionem quasi extra Iudaismum salus non esset. [7] Hinc colligimus nulla parte legis Hebraeae, qua lex est proprie, nos obligari, quia obligatio extra ius naturae venit ex voluntate legem ferentis. Deum autem voluisse, ut alii quam Israëlitae ista lege tenerentur, nullo indicio potest deprehendi. Non igitur, nos quod attinet, probanda est ulla legis abrogatio: nam nec abrogari potuit eorum respectu quos nunquam obstrinxit. Sed ab Israëlitis ablata est obligatio, quoad ritualia quidem, statim postquam lex Euangelii coepit promulgari; quod Apostolorum principi clare fuit revelatum, Act. x, 15. quoad caetera vero, postquam populus ille per excidium urbis et desolationem praecisam sine spe restitutionis populus esse desiit. [8] Nos vero alienigenae non id Christi adventu consecuti sumus, ut Mosis lege non teneremur, sed ut qui antea spem tantum satis obscuram in Dei bonitate positam habere poteramus, nunc diserto federe fulciamur, utque in unam Ecclesiam coalescere possimus cum Hebraeis filiis Patriarcharum, sublata ipsorum lege, quo velut intersepimento a nobis distinebantur. Eph. ii, 14.

xvii. [1] Cum ergo directam obligationem lex per Mosem data in nos inducere non possit, ut iam ostendimus, videamus ecquem alium usum habere possit tum in hac de iure belli, tum in similibus aliis quaestionibus. Id enim scire ad multa refert. [2] Primum ergo ostendit lex Hebraea, id quod ea lege praecipitur non esse contra ius naturae. Nam cum ius naturae, ut ante diximus, sit perpetuum atque immutabile, non potuit a Deo, qui iniustus numquam est, quicquam adversus id ius praecipi. Adde quod lex Mosis vocatur immaculata et recta, Psalm. xix, qui Latinis xviii, 8. et Apostolo Paulo sancta, iusta, bona, Rom. vii, 12 De praeceptis loquor. nam de permissis distinctius agendum est. permissio enim quae lege

1 [particulares ed. 1625; peculiares edd. 1631, 1632, 1642, 1646].

[p. 46]

fit (nam quae nudi est facti et impedimenti remotionem significat huc non pertinet) aut plena est, quae ius dat ad aliquid omnino licite agendum; aut minor plena, quae tantum impunitatem dat apud homines, et ius ne quis alius impedire licite possit. Ex prioris generis permissione non minus quam ex praecepto sequitur id de quo lex agit contra ius naturae non esse. De posteriori genere aliter se res habet¹. Sed raro locum habet haec collectio: quia cum permittentia verba sint ambigua, magis ex iure naturae interpretari nos convenit utrius generis sit permissio, quam ex permissionis modo ad ius naturae argumentando procedere. [3] Huic primae observationi affinis est altera, licere nunc his qui imperium inter Christianos obtinent leges ferre eius sensus cuius sunt leges per Mosem datae, nisi si quae sint leges quarum tota substantia ad tempus Christi exspectati et Euangelii nondum revelati pertineat, aut nisi Christus ipse contrarium aut in genere aut in specie constituerit. Nam his tribus causis demtis nulla potest alia excogitari, cur quod olim Mosis lege fuit constitutum nunc sit extra ea quae licent. [4] Tertia observatio haec sit: quicquid ad eas virtutes pertinens quas Christus a suis discipulis exigit, lege Mosis praeceptum est, id nunc etiam, si non et amplius, a Christianis praestandum². Fundamentum huius observationis est, quod quae virtutes a Christianis exiguntur, ut humilitas, patientia, dilectio, exiguntur in maiore gradu³ quam statu legis Hebraicae exigebantur: idque merito; quia etiam promissiones coelestes in Euangelio multo clarius proponuntur. Hinc lex vetus comparatione Euan-

1 De posteriori genere aliter se res habet] vide Chrysostomum ad finem vii ad Romanos [Homil. xiii, 4] [add. edd. 1642, 1646].

2 Id nunc etiam, si non et amplius a Christianis praestandum] Tertullianus de Pudicitia [6]; Libertas in Christo non fecit innocentiae iniuriam, manet lex tota pietatis, veritatis, constantiae, castitatis, iustitiae, misericordiae, benevolentiae, pudicitiae [add. edd. 1642, 1646].

3 In maiore gradu] Chrysostomus de virginitate xciv [imo lxxxiv]: μείζονα ἐπιδείϰνυσϑαι δεῖ τὴν ἀρετὴν, ὅτι πολλὰ ἡ τοῦ πνεύματος χάρις ἐϰϰέχυται νῦν ϰαὶ μεγάλη τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας ἡ δωρεά. Maior nunc virtus ostendenda est, quia multa nunc spiritus effusa est gratia, et ingens donum est Christi adventus. Similia habet idem oratione, esse ex neglectu vitia, et de ieiuniis tertio, et ad Romanos vi, 14, et vii, 5 [Homil. iii, 4 et xii, 4]. Adde Irenaeum lib. iv. cap. xxvi [contra Haereses]. Scriptor Synopseos Sacrae Scripturae [47] quae inter opera est Athanasii de capite quinto Matthaei agens, ἐπιτείνει τὰς ἐν τῷ νόμῳ ἐντολὰς: intensiora facit hic Christus legis praecepta [add. edd. 1642, 1646].

[p. 47]

gelii dicitur fuisse nec perfecta, nec ἄμεμπτος, Hebr. vii, 19. viii, 7. et legis finis dicitur Christus, Rom. x, 5. lex autem manuductrix ad Christum, Gal. iii, 25. Sic lex vetus de sabbato et altera de decimis¹ monstrant Christianos obligari, ne minus septima temporis parte ad cultum divinum, nec minus fructuum decima in alimenta eorum qui in sacris rebus occupantur, aut similes pios usus seponant.

1 Et altera de decimis] Sic lege hac apud Christianos utitur Irenaeus [contra Haereses] lib. iv, cap. xxxiv, et Chrysostomus sub finem capitis ultimi prioris ad Corinthios [Homil. xliii, 4], et ad Ephesios ii, 10 [Homil. iv, 3] [add. edd. 1642, 1646].