De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk

[p. 108]

Gebouwen van liefdadigheid

Literatuur

■ Van der Aa, deel T-V, 670; Barbas, 49-51; Beekman, 111-113; Van de Berg, Leerdam, 42; Bulletin KNOB, 1957, 14*-17*; Van Gent, 36; Kouwenhoven, 65,268; De Meijere, Stadhuis, 59,74; Moorrees, F.D.J., Aan de oevers van Lek en Linge, Schoonhoven 1883,67, 84-85;

Onder het wat ouderwets aandoende begrip ‘gebouwen van liefdadigheid’ wordt verstaan gebouwen als gasthuizen, weeshuizen, oude mannen- en vrouwenhuizen, pesthuizen en hofjes of cameren, die gesticht werden voor behoeftigen. Deze groep gebouwen komt in de Vijfheerenlanden alleen voor in de steden. In de dorpen was wel sprake van armen- en ziekenzorg, meestal vanwege de kerk, maar verzorgings- of verpleeghuizen zijn daar niet aangetroffen.

Gasthuizen

De steden Asperen, Heukelum, Leerdam en Vianen hebben een gasthuis gehad. Alleen de naam ‘gasthuis’ resteert nog, hetzij aan het gebouw (Vianen), hetzij aan de straat (Heukelum). De gebouwen zelf zijn of afgebroken (Leerdam en Heukelum), danwel van functie veranderd (Vianen en Asperen).

Het Asperense gasthuis lag aan de Gasthuisstraat, voorheen Molenstraat, aan het gedeelte dat thans Gasthuisstraat heet. Het bestond uit een kapel en tien naast elkaar gelegen huisjes, ieder ter breedte van een venster en een deur; één bouwlaag hoog met een zolder, onder een gemeenschappelijke kapconstructie met doorlopend zadeldak en een gezamenlijk secreet, alsmede een stukje eigen grond achter de huisjes waar de pomp stond opgesteld.

Wanneer en door wie het werd gesticht, is niet bekend. Er wordt aangenomen, dat het zeker al in de 16de eeuw bestond. De gebouwen staan afgebeeld op de muurschildering tegen de toren van de hervormde kerk. Het gasthuis werd door verarmde inwoners van Asperen gratis bewoond. Het bestuur van het gasthuis werd gevormd door twee Heilige Geestmeesters, of gasthuismeesters, die ieder jaar opnieuw door de drossaard uit naam van de heer van de Baronie moesten worden aangewezen. In een later stadium, na de 18de eeuw, zijn de

■ Voorgevel van het laatst overgebleven gasthuisgebouwtje aan de Gasthuisstraat 6 te Asperen, opname 1988

[p. 109]

■ Asperen, Gasthuisstraat 6
- Deel van voormalig gasthuis, plattegrond geprojecteerd op situatie ten tijde van de kadastrale minuut (1823) en doorsnede.
Schaal 1:300. Opmetingstekening J.M. van Es, 1988

gasthuismeesters door het zogenoemde Gasthuisfonds vervangen. Het fonds verkreeg zijn inkomsten onder andere uit de opbrengsten van landerijen in de omgeving. Het werd in 1966 opgeheven, toen de Algemene Bijstandswet de Armenwet overbodig maakte.

In 1701 werd de kapel met naastliggend erf en een der huisjes verkocht om te worden ingericht als woning en beestenstal. Op de kadastrale minuut van 1823 zijn de tien huisjes nog te onderscheiden, waarvan er op dat moment negen door armen bewoond werden. In 1944 waren nog zes huisjes aanwezig, maar werden er maar vier bewoond. Thans resteert er nog één compleet huisje, Gasthuisstraat 6, dat als schuurtje wordt gebruikt. Voorts is van andere huisjes (bijvoorbeeld nr. 8) nog enig muurwerk bewaard gebleven (Beekman, 111-113; Kouwenhoven, 65, 268).

Vanouds heeft er in Heukelum een gasthuis bestaan, dat in 1496 voor het eerst wordt vermeld. Er is dan sprake van een gebouw, waarin armen en ellendigen werden opgenomen. Het gasthuis stond onder toezicht van de heer van Heukelum, die de gasthuismeesters als beheerders aanstelde. Het gasthuisgebouw werd in 1742 verkocht. De armenzorg beperkte zich daarna tot het verstrekken van goederen, geneeskundige hulp en geld. Alleen de naam is gebleven en terug te vinden in de Gasthuisstraat (Barbas, 49-51). Ter plaatse van het gasthuis, op nr. 28, is aan het eind van de 19de eeuw het zogeheten doktershuis gebouwd. Het naastliggende gebouw, dat thans als schuur in gebruik is, zou de gasthuiskapel geweest zijn.

Het Leerdamse gasthuis bestond uit een groot en een klein gasthuis. Het kleine gasthuis lag aan de Kerkstraat; de overige gebouwen lagen, ter hoogte van Hoogstraat 44, aan de Gasthuissteeg. Het kleine gasthuis was reeds vóór 1600 buiten gebruik en de gebouwen ervan werden verhuurd (Van de Berg, Leerdam, 42). Op 12 april 1760 is het kleine gasthuis verkocht. De verkoop van het grote gasthuis heeft later plaats gevonden. De gebouwen ervan zijn in 1767 afgebroken en er werden tien nieuwe woningen op die plaats neergezet, die in 1854 aan de gemeente kwamen (Van Gent, 36). De twee maal vijf huisjes, tegenover elkaar gelegen, ter breedte van een deur en een venster, bestonden ieder uit een begane grondverdieping met een halve verdieping erboven en een zolder onder een doorlopend zadeldak. Tot omstreeks 1940 zijn de gebouwtjes bewoond geweest, daarna zijn ze buiten gebruik gesteld en inmiddels alle gesloopt, de laatste in de jaren '80. Zelfs de naam van de steeg is verdwenen.

Van het gasthuis te Vianen is geen stichter of stichtingsdatum bekend. Aangenomen wordt, dat de stichting in de 15de eeuw heeft plaats gevonden. De kapel deed oorspronkelijk dienst als bedehuis voor armen, zieken en passanten. In 1566 werd zij ter beschikking gesteld van de rooms katholieken, die er maar tot 1578 gebruik van hebben gemaakt (Bull. KNOB, 1957, 14*-17*). Ook was er sprake van dat de kapel in de 17de eeuw gebruikt werd als bedehuis ten behoeve van het Oude Mannenhuis (Moorrees, 67). In 1725 schonk de heer van Vianen, Simon Hendrik Adolf, graaf von Lippe, de kapel aan de Waalse gemeente. In 1730 werd in de kapel een galerij aangebracht en in 1756 kreeg de Waalse gemeente de beschikking over een Bätzorgel. In 1822 werd de gemeente wegens onvoldoende leden opgeheven en het kerkgebouw met inventaris ging op 17 maart 1823 naar de hervormde kerk. Het gebouw werd in het openbaar verkocht en deed daarna deels dienst als pakhuis. Een ander gedeelte werd als brandweergarage gebruikt. Het orgel werd verkocht aan de hervormde kerk van Beesd, het avondmaalszilver ging over naar de Viaanse hervormde gemeente. (Moorrees, 84-85). Bij de restauratie van het stadhuis in de jaren 1956-'60 zijn de voormalige gasthuisgebouwen als representatieve ruimtes erbij getrokken. De kap van de kapel is bij die gelegenheid op dezelfde hoogte gebracht als die der overige gebouwen.

[p. 110]

Pesthuis

Alleen in Vianen is, voor zover bekend, een pesthuis geweest, dat in de 17de eeuw buiten de wal bij de Oostpoort gelegen was. Blaeu beeldt het af op zijn kaart. In de 18de eeuw was dit pesthuis overigens al verdwenen. (De Meyere, Stadhuis, 51). Over uiterlijk en indeling is niets bekend.

Weeshuizen

Vianen had in de stad twee weeshuizen, een aan de Weesdijk en een weeshuis aan de Langedijk. De Leerdamse wezen werden, mits van gereformeerde huize, in het weeshuis van Buren opgenomen. In Asperen noch Heukelum was een weeshuis of weeskamer. Het toezicht op de weduwen en wezen werd in Asperen uitgeoefend door weesmeesters, die voor plaatsing, bij voorkeur bij bloedverwanten, zorg droegen. In Heukelum was de situatie van de wezen bepaald minder goed: zij werden aan de minstbiedende uitbesteed.

Het weeshuis aan de Weesdijk in Vianen lag vrijwel midden tussen de Korte Kerkstraat en de Schoolstraat in. Het werd in 1660 gesticht door Louise Christina van Solms-Braunfels, weduwe van Johan Wolfert van Brederode. In 1690 blijkt het gebouw reeds ernstig in verval te verkeren, in 1707 werd er een kostschool ondergebracht en in 1733 is er sprake van huisvesting van de kinderen van de stadsarmen en van de diakonie. De laatste kinderen zijn in 1819 vertrokken en in 1822 werd het weeshuis definitief opgeheven: de Viaanse wezen werden naar de kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord in Drenthe gestuurd (De Meyere, Stadhuis, 59). Het gebouw deed daarna dienst als woning voor de stadsonderwijzer (Van der Aa, 669): de stadsschool stond ernaast. Op de kadastrale minuut van 1822 zijn beide gebouwen weergegeven. Thans resteert er niets meer van. Van het particuliere weeshuis aan de even zijde van de Langedijk is niet meer bekend dan dat het in de 20ste eeuw verbouwd werd tot de ‘spaarbank Vianen’.

Oude-mannen- en oude- vrouwenhuizen

Heukelum heeft een Oude Vrouwenhuis gehad, dat in 1881 door de ambachtsvrouwe, jonkvrouwe C.A.E. Fabricius gesticht werd. Het lag naast de Bewaarschool annex schoolmeesterwoning op de Groenewal, de vroegere zuidelijke stadswal (Barbas, 51). Beide gebouwen zijn, zij het in meer of mindere mate verbouwd, nog aanwezig.

Vianen heeft zowel een Oude Mannen- als een Oude Vrouwenhuis bezeten. Het Oude Mannenhuis stond aan de Tweede West-Achterstraat, thans Brederodestraat en het Oude Vrouwenhuis aan de Eerste Oost-Achterstraat, die nu Kerkstraat heet, naast de Gasthuiskapel (Van der Aa, 670). Wanneer beide huizen gesticht zijn, is niet bekend. Aanvankelijk voerden zij een gescheiden administratie en huishouding, maar vanaf 1683 werd dit om financiële redenen samengevoegd. Evenals het weeshuis raakten ook de beide tehuizen in financiële problemen. De inrichtingen werden ontbonden en de goederen kwamen in 1801 in handen van Gecommitteerden uit de leden van de verschillende Christelijke genootschapen binnen de stad (Van der Aa, 670). Het Oude Vrouwenhuis, dat sedert de 18de eeuw al niet

■ Bakkerij, pomp en oven in het hofje van Aerden te Leerdam, opname 1977

meer als zodanig in gebruik was - in 1736 was in het gebouw een zijdelintfabriek gevestigd werd in 1830 afgebroken (De Meyere, Stadhuis, 74). Van het Oude Mannenhuis zijn de beganegrondse kelderkamers in de panden Brederodestraat 21-23-25 nog aanwezig.

Hofjes

Alleen in Leerdam is een hofje aanwezig. Voorzover bekend is het bovendien de enige stad met een hofje. Noch in Vianen, noch in Asperen en Heukelum zijn hofjes bekend. Het Leerdamse hofje is gesitueerd aan de Kerkstraat 57-89 en bestaat uit vier vleugels rond een ruime, vierkante binnenplaats met tuin. In de aan de Kerkstraat grenzende noordvleugel zijn twee representatieve vertrekken voor gemeentelijk gebruik opgenomen. De west- en oostvleugel herbergen woningen en in de zuidgevel bevindt zich onder andere de regentenkamer en de woning van de huismeester. De oorspronkelijke ruimtes voor ‘openbare’ voorzieningen als een keuken, secreet en een pomp waren naast het bouwblok met de regentenkamer ingericht. Bij de jongste restauratie zijn zij hersteld.