De Utrechtse heuvelrug. De Stichtse Lustwarande. Dorpen en landelijk gebied

[p. 9]

Ten geleide

Allerverrukkendst en boven alle beschrijving schoon vertoont zich de stad aan de zuidzijde (...). Niet weinig wordt dit uitzigt verhoogd door hare kerk, torens, huizen en molens, op en aan den voet van den Heymenberg te midden dier amphitheaters wijs gelegene velden te zien uitsteken, terwijl de stroom des Rijns statig langs zijne oevers daarheen vloeit (G.C. Haakman, Rhenen en omstreken, Amersfoort 1847, 12).

Het samenstellen van een Geïllustreerde Beschrijving over de Utrechtse Heuvelrug was een avontuur. Niet alleen ‘allerverrukkendst’ schone steden als Rhenen zijn daarbij aan bod gekomen, maar ook de oude dorpen, het ontstaan van het landschap en de infrastructuur, de buitenplaatsen en de ‘nieuwe’ villaparken in Bilthoven, Den Dolder en Huis ter Heide, kerken en hun inventarisstukken die tot in de jaren zestig van de 20ste eeuw zijn vervaardigd. Landelijke bouwkunst naast een verdedigingswerk als de Grebbelinie, de uitingen van de tabakscultuur, kortom de Utrechtse Heuvelrug biedt een staalkaart van door mensenhand vervaardigde zaken.

De beschrijver en haar team hebben zich te houden aan de ‘Leidraad voor de Geïllustreerde Beschrijving der Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst’, gepubliceerd in de Staatscourant op 8 februari 1983, nr. 4877. Daarin staat wel wát er beschreven moet worden, maar niet hóe. Het is aan de beschrijver om dit op een toegankelijke manier in te vullen. Aangezien een Geïllustreerde Beschrijving een overzicht en naslagwerk beoogt te zijn van een gebied, zal de beschrijver er steeds voor moeten waken dat teveel aandacht aan details wordt geschonken. Vooral dat laatste is een steeds terugkerend punt van discussie. Het weglaten van details kan in een aantal gevallen de diepgang van het onderzoek frustreren. Toch is er de laatste jaren bij de gebiedsbeschrijvingen bewust gekozen voor het volgen van een ontwikkelingslijn, een meer algemene behandeling van de gebouwde omgeving. Door het publiceren van uitvoerige bronnen- en literatuurlijsten wordt de geïnteresseerde lezer de gelegenheid geboden een onderwerp verder uit te diepen. Hetzelfde geldt voor de bouwkundige tekeningen en het bouwhistorisch onderzoek. Hoe verleidelijk het ook is, toch dient de bouwhistoricus zich steeds beperkingen op te leggen om de grote lijn niet uit het oog te verliezen. Gedetailleerde gegevens van technische aard die niet in de lopende tekst pasten, zijn als bijschrift bij de tekeningen verwerkt.

In twaalf hoofdstukken en twee boeken is het zeer gevarieerde bestand aan gebouwen en bouwwerken op de Utrechtse Heuvelrug beschreven. Vier hoofdstukken, de historisch-geografische inleiding, de kastelen en landhuizen, de interieurs van de grote huizen en de parken en tuinen zijn opgenomen in het eerste deel over ‘De Stichtse Lustwarande. Buitens in het groen’. De overige hoofdstukken zijn gerangschikt in het tweede deel onder de noemer ‘Dorpen en landelijk gebied’. Of een gebouw al dan niet een beschermde status bezat heeft bij de opname in het boek geen rol gespeeld. Gekeken is of het karakteristiek was voor de regio en of het paste in het overzicht van de bebouwing.

Het gehele werk heeft vier jaar in beslag genomen. De eerste stappen werden in het voorjaar van 1996 gezet. Om recht te doen aan de verscheidenheid aan historische gebouwen en de opmerkelijke kwaliteiten van het cultuurlandschap is halverwege 1998 besloten de Beschrijving in twee delen te doen uitgeven. Het eerste deel verscheen in november 1999. De tekst van dit tweede deel kwam in

[p. 10]

maart 2000 gereed. Voor een werk van een dergelijke omvang is dat een hoog tempo. Het kon dan ook alleen maar gerealiseerd worden doordat een aantal personen daar zeer geïnspireerd aan heeft meegewerkt.

In dit boek wordt begonnen met het hoofdstuk over de verdedigingswerken. Daarin staat Rhenen centraal. Ondanks het feit dat er door verwaarlozing en oorlogsgeweld veel van de middeleeuwse werken zijn verdwenen, bleek het restant toch van voldoende waarde te zijn om er melding van te maken. Een opmerkelijk verdedigingswerk is de Grebbelinie die voor wat de Heuvelrug betreft grotendeels op Rhenens grondgebied ligt. Het hoofdstuk over de overheidsgebouwen behandelt de raad- en rechthuizen en de postkantoren in de dorpen en het middeleeuwse stadhuis en de inmiddels verdwenen vismarkt en waag in Rhenen. Zoals dat bij de andere delen der Geïllustreerde Beschrijving ook het geval was, blijkt het hoofdstuk over de kerken verreweg het meest omvangrijke te zijn. Dat is mede het gevolg van de verschillende invalshoeken van waaruit de kerkelijke gebouwen onder de loep genomen zijn. De inventarisatie van de begraafplaatsen met de grafmonumenten en -tekens, onderdeel van dit hoofdstuk, werd in samenwerking met Marja Hofmeijer verricht. Een tweede zeer aanzienlijk hoofdstuk behandelt de inventarisstukken in de protestantse en rooms-katholieke kerken. Omwille van de overzichtelijkheid is dit hoofdstuk in tweeën gedeeld. De inventarisatie, het onderzoek en de uitwerking lag in handen van drs. Nicoline Zemering, die al vele jaren voor dit onderdeel haar bijdragen aan de Geïllustreerde Beschrijving leverde. Zij ondervond tijdens haar onderzoek dat in april 2000 werd afgesloten, alle medewerking van drs. T.G.M. Graas, wetenschappelijk medewerker bij de Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland, J.J. Luijt en drs. Jean-Pierre van Rijen. O.B. Wiersma, adjunct-directeur bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en orgeldeskundige tekende voor de paragraaf over de orgels. Een wel heel bijzondere bijdrage, nog steeds in het hoofdstuk over de kerkinventarissen, werd geleverd door Juan Carlos Bermejo-Cejudo. Deze Spaanse conservator-restaurator van gepolychromeerd beeldhouwwerk was belast met de conservering van de 16de-eeuwse reliëfs die in 1996 in de Doornse Maartenskerk waren gevonden. Dit vormde een unieke mogelijkheid om een weergave van zijn bevindingen en werkwijze op te nemen. De gebouwen van sociale zorg en recreatie vormt een bescheiden hoofdstuk waarin sanatoria, maar ook scholen en internaten beschreven worden. De Utrechtse Heuvelrug telt maar weinig van oorsprong middeleeuwse woonhuizen. De nadruk in het hoofdstuk over woningen en woningbouwcomplexen valt dan ook sterk op de 19de en 20ste eeuw waarin de meeste woningbouwcomplexen, villa's en herenhuizen tot stand gekomen zijn. Stijn van Genuchten, historicus en directeur van het Openluchtmuseum Het Hoogeland te Warffum, was wederom bereid om het hoofdstuk industrieel erfgoed voor zijn rekening te nemen. Hij verrichtte zijn onderzoek in 1997. Het laatste hoofdstuk behandelt de landelijke bouwkunst. De medewerkers van de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek in Arnhem stelden hun kennis en gegevens uit de collectie met enthousiasme ter beschikking. Zij fungeerden als klankbord en leverden een aantal historische tekeningen ter illustratie van dit hoofdstuk. Het boek wordt afgesloten met een bibliografie en registers.

De beschrijver werkt in een team. Het vorenstaande heeft dat duidelijk gemaakt. Twee belangrijke deelnemers in dat team zijn de bouwhistoricus en de fotograaf. Drs. Albert Reinstra verrichtte gedurende drie jaar bouwhistorisch onderzoek en vervaardigde vrijwel alle in het boek afgebeelde tekeningen, deels naar reeds bestaande voorbeelden, deels op basis van eigen opmetingen. Hij las en becommentarieerde tevens de teksten. Fotograaf Ton van der Wal leverde ook nu weer zijn prachtige foto's die de ruggengraat vormen van deze Beschrijving. Het beeld van de fotograaf is in vele gevallen illustratiever dan het woord van de beschrijver en geeft deze publicatie een dimensie waarvan het belang in de jaren steeds zal toenemen.

Hoe komt de beschrijver aan haar gegevens? De meeste onderzoekstijd is doorgebracht in de goed gesorteerde bibliotheek en de rijke archieven en collecties van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in Zeist. Hun medewerkers en-sters waren altijd bereid mee te denken en gegevens boven water te halen die voor de auteur van onschatbare waarde bleken te zijn. Een welgemeend woord van dank is hier op zijn plaats. Voorts is een belangrijke bron van schier onuitputtelijke

[p. 11]

informatie en inspiratie wederom Het Utrechts Archief (HUA) gebleken. Er ligt daar nog veel verborgen wat de moeite van openbaarmaking zou lonen, maar wat helaas binnen dit project niet gerealiseerd kon worden. Hetzelfde geldt voor de collecties in de gemeentelijke archieven waar de beheerders en bewaarders vele uren geïnvesteerd hebben om voor de beschrijver soms bijna vergeten informatie aan het licht te brengen. Hiervan is dankbaar gebruik gemaakt. Dé bron van kennis blijft echter het gebouw zelf, niet alleen aan de buitenzijde, maar evenzeer aan de binnenkant. Eigenaars, bewoners, beheerders, allen die ons toegang verleenden tot hun gebouwen en ons informeerden over de geschiedenis ervan, hebben ervoor gezorgd dat het plezier in het werk steeds groter werd en de resultaten meer verantwoord. Zij zijn uiteindelijk degenen geweest die de koers voor de inhoud hebben uitgezet en daardoor bepaald.

Uiteindelijk is de auteur blind voor haar eigen teksten waaraan zij vier jaar lang heeft gewerkt. Het kritisch lezen en beoordelen daarvan is een taak die zij aan anderen moet overlaten. Paulus van Vliet, architect te Utrecht en goed bekend met het bouwbestand op de Utrechtse Heuvelrug heeft zich daar op onnavolgbare wijze van gekweten.

Met grote waardering wil ik tenslotte de verschillende medewerkers van Waanders Uitgevers, Zwolle dankzeggen. Dit geldt in het bijzonder voor Rob Lodder en vormgever Roelof Koebrugge bNO. Met hen samen te werken is een bijzonder plezierige ervaring. Het heeft geleid tot een fraai eindproduct.

Catharina L. van Groningen