Weg tot het Westen

[p. 16]

Hoofdstuk II
Het Nederlands in het Indië van de VOC

1. De taalsituatie voor de VOC

In zijn Beschrijvinghe van Batavia, geeft de predikant François Valentijn, die van 1685 tot 1695, en opnieuw van 1707 tot 1713, in Ambon was gestationeerd, de taalsituatie weer zoals hij deze aan het eind van de zeventiende en aan het begin van de achttiende eeuw in Batavia aantrof:

‘De gemeene taalen, van welke men zig op Batavia bediend, zyn de Portugeesche, lage Maleitze, en Nederduitsche. Men heeft daar ook wel de Javaansche, Chineesche, en alle de andere taalen der volkeren, die hier zyn; maar het is voor hun zelven, dat zy die met hun eigen volk spreken, en verder werd'er geen werk af gemaakt by andere; dog de Portugeesche en de Maleitze taal zyn de twee taalen, waar mede men niet alleen op Batavia, maar zelf door gansch Indiën, tot in Persiën toe, met allerlei volkeren te recht kan raken. Men had egter beter gedaan met onze taal geheel en al, gelyk de Portugeezen de hunne van eersten af aan ingevoerd hebben, alomme waar zy quamen, mede in gebruik te brengen.’ (Valentijn 1726, IV-1:366-7.)

Drie talen spelen in de tijd van de VOC dus een belangrijke rol: Portugees, Maleis en Nederlands. Zoals we zullen zien, is deze volgorde doelbewust door Valentijn zo gekozen. Het zijn deze drie talen die voor de VOC van belang waren; men leerde en sprak in die tijd in VOC-kringen geen Inheemse talen, zoals Soendaas of Javaans, laat staan een vreemde taal als het Chinees. Voor zover de VOC rechtstreeks contacten onderhield met de vele volkeren waar zij mee in aanraking kwam in Oost-Indië, werd gebruik gemaakt van Maleis of Portugees, beide reeds lang voor de komst van de VOC als ‘lingua franca’ in gebruik, of men maakte gebruik van de diensten van ‘translateurs’. De behoefte aan kennis van de Inheemse talen ontstaat pas in de negentiende eeuw, wanneer de overheid een intensievere en rechtstreekse bemoeienis krijgt met de Inheemse bevolking.

In de gehele VOC-tijd zijn alle taalpolitieke kwesties aldus betrokken op de verhouding van het Portugees, het Maleis en het Nederlands. Na een beschrijving van de taalsituatie zoals deze door de Nederlanders bij hun komst in de Indonesische archipel werd aangetroffen, zal worden nagegaan welke rol er in de zeventiende en achttiende eeuw aan het Nederlands werd toegedacht en welke rol het Nederlands in de praktijk heeft gekregen. Van

[p. 17]

belang daarbij is voor de verschillende bevolkingsgroepen binnen de Oost-Indische maatschappij (Europeanen¹: Nederlanders, niet-Nederlandse Europeanen², Creolen³, en Indo-Europeanen⁴; niet uit de Indonesische archipel afkomstige Aziaten⁵; Mardijkers⁶; Chinezen⁷; en Inheemsen⁸) na te gaan

1 Europeanen: ‘Technisch vielen onder de term alle personen die in Europa waren geboren, allen die in Azië uit Europese ouders waren geboren (Creolen), vrouwen getrouwd met Europese mannen, wettige kinderen van Europese vaders en alle onwettige kinderen die door de Europese man waren erkend’ (Taylor 1988:105).

2 Niet-Nederlandse Europeanen: de VOC had veel niet-Nederlandse Europeanen in dienst, vooral als matroos of soldaat, maar ook in de hogere functies van koopman, predikant, schoolmeester, e.d. (L. de Jong 1984:33). Boxer (1988:89-90) laat zien dat het aantal niet-Nederlanders in VOC-dienst vooral in de lagere betrekkingen erg hoog was: in januari 1622 bestond het garnizoen van 143 man te Batavia uit 60 Duitsers, Zwitsers, Engelsen, Schotten, Ieren, Denen, 17 Vlamingen en Walen, en 9 waren van een nog andere nationaliteit. In 1710 bestond het regiment te Batavia op zo'n 10 Nederlanders na geheel uit Duitsers, Zwitsers en Polen. Op de schepen was het percentage niet-Nederlanders volgens Boxer (1988:81) nog hoger dan in het leger; aan boord waren vooral veel Zweden, Denen, Duitsers, maar ook Portugezen en Spanjaarden. In later tijden worden de niet-Nederlandse Europeanen ook wel aangeduid als Europese Vreemdelingen.

3 Creolen: de benaming voor mensen die in Azië geboren zijn uit in Europa geboren ouders. In de VOC-tijd werden deze ook wel aangeduid als Liplappen (Kalff 1915:37).

4 Indo-Europeanen: benaming voor mensen van gemengd bloed; in de VOC-tijd de afstammelingen van een Europese vader en een Aziatische moeder. Andere benamingen voor deze groep zijn: Mestiezen (naar het Portugese woord mestico) - een aanduiding die in de VOC-tijd gebruikelijk was - en Euraziaten. In de negentiende eeuw werden deze ook wel aangeduid met de negatieve benaming Liplappen (Kalff 1915:37), of meer neutraal als Inlandse kinderen (zie ook III, noot 56).
Overigens werd er in de VOC-tijd binnen de groep Indo-Europeanen weer onderscheid gemaakt tussen ‘Misticen’ (met een Europese vader en een Aziatische moeder), ‘Kasticen’ (met een Europese vader en een ‘Mistice’ moeder), ‘Poesticen’ (met een Europese vader een een ‘Kastice’ moeder), en de blanksten onder de kleurlingen de ‘Kristicen’ (met een Europese vader en een ‘Poestice’ moeder) (Prick van Wely 1906:11-2; Kalff 1915:37). ‘Die verschillende variëteiten, al naar zij nader of verder stonden van het Kaukasische ras, bepaalden in de schatting van velen tevens het intellectueele peil of den intellectueelen aanleg van het individu’ (Kalff 1915:37).

5 Niet uit de Indonesische archipel afkomstige Aziaten: voornamelijk de groep uit Voor-Indië (Coromandel, Malabar, Bengalen en Ceylon) geïmporteerde slaven. Zij werden evenals de Mardijkers (zie II, noot 6) vaak aangeduid als ‘swarten’.

6 Mardijkers: de vrij geworden slaven van Aziatische (meestal uit Voor-Indië) of in een enkel geval ook Afrikaanse afkomst, en hun afstammelingen van gemengd (maar Aziatisch) bloed. De naam Mardijkers is afgeleid van het Maleise woord ‘merdeka’, hetgeen vrij of vrijgelaten betekent. Kenmerkend voor de Mardijkers is dat men in het algemeen Christen is en van huis uit een soort Portugees spreekt. Ter onderscheiding van de Mestiezen worden de Mardijkers ook wel aangeduid als ‘swarten’. In de loop van de achttiende eeuw wordt echter het onderscheid tussen deze beide groepen steeds vager, door de vele gemengde huwelijken. In het laatste kwart van de achttiende eeuw zijn de aanduidingen Mardijkers en Mestiezen in onbruik geraakt en worden beide groepen samengenomen onder de benaming ‘Inlandsche Christenen’ of ook wel ‘Portugezen’, hetgeen voor deze groep van bijna volbloed-Aziaten een verwarrende benaming is. De bevolking wordt in het begin van de negentiende eeuw wel ingedeeld in Europeanen, Portugezen en Inlanders (De Haan 1922, I:512-4). Tot de groep Mardijkers worden veelal ook gerekend de Toepassen en de Papangers. Toepassen (een verbastering van ‘doe-basja's’, tweetaligen) waren de uit Voor-Indië afkomstige afstammelingen van Portugese vaders, en ook de uit Timor afkomstige afstammelingen van Portugese vaders. De laatsten werden ook wel aangeduid als ‘zwarte Portugezen’. Papangers waren de uit de Philippijnen afkomstige afstammelingen van Spanjaarden (genoemd naar de provincie Pampanga op het hoofdeiland Luzon) (Papangers 1919:295-6; Portugeezen 1919:453-4).

7 Chinezen: nadat Batavia het middelpunt was geworden van de handelsmacht van de VOC in Azië, vestigden zich daar in groten getale Chinezen. In 1623 wordt melding gemaakt van 1.700 Chinezen op een bevolking van Batavia van 6.000 (exclusief de slavenbevolking). Al in 1632 vormden de Chinezen de grootste bevolkingsgroep (exclusief de slavenbevolking). In 1648 waren er 3.077 Chinezen in Batavia en rond 1730 vormden de Chinezen met zo'n 4.000 personen 20% van de totale bevolking, ofwel 50% als men de slaven niet meerekent (Blussé 1986:83-4).

8 Inheemsen: in de zeventiende eeuw betreft deze groep te Batavia vooral de slaven die uit de gebieden in de Indonesische archipel werden geïmporteerd: vooral Bandanezen, Makassaren en Balinezen. Aanvankelijk werden aan de vestiging te Batavia van de Inheemsen van Java, de Javanen en Soendanezen, om veiligheidsredenen beperkingen gesteld.
In deze studie wordt de aanduiding Inheemsen gebruikt om de denigrerende lading van de benamingen Inlanders, Inboorlingen of Landzaten te vermijden. De term Indonesiërs wordt vermeden, omdat deze een staatkundige betekenis heeft en niet slechts een volkenkundige.

[p. 18]

VOC-bezittingen in Azië

[p. 19]

van welke omgangstaal deze zich bedienden en in hoeverre deze kennis hadden of kregen van de Nederlandse taal. Dat de rol van het Nederlands zeer bescheiden is geweest, heeft Valentijn in zijn veroordeling van de Nederlandse taalpolitiek in het bovengegeven citaat reeds duidelijk verwoord.

Centraal in de aandacht staat de taalsituatie zoals die in de bestuurlijke hoofdstad van de VOC-vestigingen in Azië, in Batavia, heeft bestaan. Het belangrijkste beleid werd daar gevormd en uitgevoerd, hoewel men moet bedenken dat de contacten tussen Nederland en Batavia, en ook die tussen de verschillende handelsvestigingen in Oost-Indië over en weer, beperkt waren door de zeer tijdrovende verbindingen, waardoor elke handelsvestiging min of meer haar eigen beleid voerde. Eenheid in beleid werd echter weer bevorderd door het feit dat veel functionarissen van de VOC in diverse vestigingen in Azië werkzaam zijn geweest. Hierbij moet men overigens bedenken dat het machtsgebied van de VOC niet alleen het gebied omvatte van de huidige Indonesische archipel, maar het gehele gebied ten oosten van de Kaap de Goede Hoop en ten westen van de Straat Magelhaen. Belangrijke handelsvestigingen van de VOC buiten de Indonesische archipel waren er aan de kust van Malabar, Guzuratte, Coromandel en Bengalen in Voor-Indië (India), in Ceylon (Sri Lanka), Malaka (in Maleisië), Formosa (Taiwan) en Deshima (in Japan). De meeste van deze vestigingen waren echter vaak niet meer dan handelsposten van beperkte omvang, met slechts enkele tientallen VOC-employés en soldaten. Slechts enkele handelsposten groeiden uit tot omvangrijkere vestigingen; daar was sprake van kolonisatie. Van de vestigingen binnen de Indonesische archipel werden in de VOC-tijd die te Batavia en op de Molukken veruit de belangrijkste en omvangrijkste, en daarbuiten die op Formosa (1624-1662) met als centrum

[p. 20]

Tayouan, en Ceylon (1656-1795) waar Colombo na de overwinning op de Portugezen in 1656 de voornaamste VOC-vestiging werd na Batavia.⁹ In deze VOC-centra is sprake geweest van daadwerkelijke volksplantingen en daardoor van activiteiten op het gebied van de Christelijke (Hervormde) godsdienst en van onderwijs, met de daaraan verbonden taalpolitieke consequenties. Staat Batavia als hoofdkwartier van de VOC in de volgende beschouwing centraal, met op de tweede plaats Ambon als het centrum der Molukken, enige aandacht zal daarnaast geschonken worden aan de taalsituatie, en met name aan de plaats van het Nederlands, op Formosa en op Ceylon, voor zover dit de taalpolitiek van de VOC in de Indonesische archipel zal kunnen verduidelijken.

9 Het voert in het kader van deze studie te ver om ook in te gaan op de positie van het Nederlands ten tijde van de VOC in Kaap de Goede Hoop, dat vanaf 1652 administratief eveneens tot Oost-Indië werd gerekend. Zie hiervoor Hesseling (1897); Raidt (1985:83-100); Du Toit (1937); Valkhoff (1972).
Ook in de kleinere vestigingen van de VOC is hier en daar sprake geweest van Nederlandstalig (godsdienst)onderwijs. Van veel betekenis is dit echter niet geweest, omdat dit onderwijs beperkt bleef tot slechts enkele kinderen. In 1668 werd er bijvoorbeeld te Cochin aan de kust van Malabar door de schoolmeester Harmen Hasencamp aan een groepje Inheemse Christenkinderen Latijn en Nederlands onderwezen. Omdat de kinderen ‘zooveel genegent-heijt toonen tot het Nederduijts lesen en schrijven, als 't Latijn te leeren en dat met d'uijtbreydinge derselver onder dit volck d'E. Comp^e. meer dienst te geschieden staet, als wel bij 't Latijn, soo sal 't nutst zijn het onderwijs al met den eersten daartoe te dirigeeren en de Nederlantse tale haer op 't smakelijcxt aan te raaden’ (Memorie Commandeur Isbrand Godske 5-1-1668, in s'Jacob 1976:76).
Enige informatie over het Nederlands in de Nederlandse factorij te Deshima bij Nagasaki in Japan (1641-1854) geven Boxer (1950:58-66); Feenstra-Kuiper (1921:251-9); Mitsukuri (1877); Shoji (1984); Steegers-Groeneveld (1981a, 1981b); Vos (1985). Interessant is dat het Nederlands tot 1854, het jaar waarin Japan zich openstelde voor internationale contacten, de enige Europese taal was waarmee kennis uit het Westen kon worden verworven. Het Nederlands werd gebruikt als ‘bronnentaal’ voor onder meer de studie van de geneeskunde en navigatie. Ten behoeve hiervan werden er aan het einde van de achttiende eeuw en aan het begin van de negentiende eeuw verschillende leerboeken, grammatica's en woordenboeken voor het leren van het Nederlands als vreemde taal samengesteld door Japanse tolken (Boxer 1950:64-6; Hoffmann 1882:27-39, 91-3; Le Surrurier 1896:18-24; Shoji 1984:205).

1.1. Het Maleis als lingua franca

Al lang voor de komst van de Nederlanders in het Oosten, werd het Maleis in de Indonesische archipel, maar ook in vele gebieden daarbuiten, gebruikt als contacttaal en als handelstaal. Al voor het jaar 700 zou het Maleis deze rol hebben gekregen in het westelijk deel van de archipel, maar later - in elk geval in de vijftiende eeuw - ook in het oostelijk deel van de archipel (Collins. 1980:3-5; Drewes 1948:14; Steinhauer 1980:350-6). De door Antonio Pigafetta samengestelde Italiaans-Maleise woordenlijst van 1522 is gebaseerd op het in de Molukken gesproken Maleis (Teeuw 1961:12).

De Portugezen achtten kennis van deze ‘lingua franca van het oosten’, zoals zij deze taal noemden, onontbeerlijk voor succesvol handeldrijven.

[p. 21]

Correspondentie van de Sultans van Atjeh, Ternate en Makassar met de Europeanen verliep in het Maleis; en zowel Islamitische als Christelijke missionarissen gebruikten het Maleis om hun godsdienst te verbreiden. ‘Malay stood beside the indigenous languages as a language among traders, a language of the cultural elite, a proselytizer's tool’ (Collins 1980:4). Het fungeerde niet alleen als een contacttaal tussen Europeanen en Inheemsen, maar ook als contacttaal tussen Inheemsen van verschillende gebieden, eilanden of landen: ‘The multiethnic insular traders, Malay, Makassarese, Javanese, Chinese and Arabic and later European, used it daily and the natives of one island (even of one village) used it to speak to people of other islands (and villages)’ (Collins 1980:12). De Portugezen gebruikten het Maleis in elk geval op de Molukken als taal bij hun missiewerk en bij het daarmee verbonden onderwijs. Ze beschouwen het als het Latijn van het oosten. Jan Huygen van Linschoten meldt in zijn Itinerario (1596) dat ‘die in Indien die sprake van Malaye niet en can, die en mach niet me, ghelijck by ons het Fransoys’ (Kern 1910, I:74).¹⁰ Het Maleis werd door de Europeanen sterk geassocieerd met de Islam, die voor een groot deel door middel van deze taal in de archipel was verspreid.¹¹ De Portugezen en later de Nederlanders hadden volgens Steinhauer (1980:357) dan ook geen andere keus dan dit gebruik van het Maleis bij hun Katholieke respectievelijk Protestantse bekeringsarbeid te continueren.

In zijn Beschrijvinghe van Malakka geeft Valentijn de volgende prachtige beschrijving van het Maleis:

10 Jan Huygen van Linschoten beschrijft in 1596 het Maleis als een kunstmatig samengestelde taal, die echter aan het einde van de zestiende eeuw inmiddels een hoog prestige geniet als cultuurtaal en als contacttaal. Het Maleis zou volgens overlevering, zo verhaalt hij, in het oorspronkelijke vissersdorpje Malacca zijn samengesteld door een aantal vissers afkomstig uit de omliggende landen. Deze groep vissers ‘verordineerde een tale op haer selven, om die ander omligghende plaetsen niet te ghelijcken, ende in alle dinghen op haer selven, en different van haer omliggende ghebueren te wesen, ende namen die beste woorden van alle d'ander talen, waer van zy een spraeck op haer selven cregen [...]; ende dese tael ghenaemt Malayo wert vermaert ende ghehouwen voor die courtoyste ende gheschickste van gheheel Orienten, ende die Malayen, soo wel Mannen als Vrouwen zijn alle seer amoreus [...]; hebben veel manieren van Refereynen, Liedekens, ende ander amoreuse rymen, waer mede zy wonder uytrechten, ende hooghmoet op draghen’ (Kern 1910, I:73-4).

11 Met name op Sumatra werd het Maleis de voertaal van de Islam. Het werd in die functie overgenomen van het Mohammedaanse Malaka. In het Maleis werden de toelichtende vertalingen en verklaringen van de Arabische teksten gegeven. Het Arabische schrift werd hiervoor gehanteerd en vaak naast het eigen schrift gebruikt. De Maleise taal werd verder doordrenkt met Arabische woorden. Op die manier ontstond er een vorm van Moslim-literair Maleis, waarin te Mekka de handleidingen der Mohammedaanse wetgeving werden geschreven ten behoeve van de bedevaartgangers uit de Indische archipel. Deze taal wordt wel aangeduid als de ‘bahasa djâwi’, de taal der ‘djâwah’, de bedevaartgangers. Het betreft hier dus een soort Maleis, en niet een vorm van ‘bahasa Djawa’, Javaans (Van Ronkel 1918:654).

[p. 22]

Ds. F. Valentijn en titelpagina Oud en Nieuw Oost-Indiën (Valentijn 1724, I)

[p. 23]

‘Hunne taal, Bahasa Malajoe, dat is, de Maleytse taal, 't zy na 't volk, 't zy na 't land, genaamd, werd niet alleen op die Kust, maar als een taal om malkanderen alomme te verstaan, en om by allen te regt te geraken, geheel Indiën door, en in alle de landen van 't Oosten, even eens als 't Fransch of Latyn in Europa, of als de Lingua Franca in Italien, of in de Levant, gebruikt, zoodanig dat men, die taal kennende, nergens zal verlegen staan, om dat zy zelf tot in Persiën toe, en verder aan die kant, en tot in de Philippines, van groot gebruik en verstaanbaar is. Men houd hem voor een slecht opgevoed mensch in 't Oosten, die deze taal niet verstaat’. (Valentijn 1726, V-1:310.)

Het hier bedoelde Maleis is vaak aangeduid als Laag-Maleis of ook wel als Pasar-Maleis¹², omdat het gaat om een vereenvoudigde vorm, een pidgin-vorm¹³, van het Maleis, zoals dat in hogere sociale kringen bij bepaalde gelegenheden werd gesproken in het gebied aan weerszijden van de Straat van Malaka, een taal die Hoog-Maleis werd genoemd. Deze vereenvoudigde variant van het Hoog-Maleis wordt reeds in de tijd van de VOC, zoals ook later in de negentiende en twintigste eeuw, in Europese kringen in het algemeen geminacht. In die tijd acht men het Laag-Maleis eigenlijk helemaal geen volwaardige taal. In de zeventiende eeuw wordt daar in elk geval door Valentijn genuanceerder over gedacht. In zijn Beschrijvinghe van Amboina geeft hij eerst een uiterst positieve omschrijving van het Maleis zoals dat in de Molukken, maar ook ver daarbuiten, wordt gebruikt als algemene omgangstaal in zaken van bestuur, gerecht, godsdienst, onderwijs en handel. Vervolgens probeert hij misverstanden die er bestaan omtrent het verschil tussen Laag- en Hoog-Maleis uit de weg te ruimen.

‘Dit is een heerlyke, voortreffelyke, soetvloejende, en ryke taal, die, nevens de Portugeesche, de Taal is, met welke men gansch Indiën door, zelf tot in Persiën, Hindostan, en China toe, kan te rechte geraken; dog met dat onderscheid, dat de Portugeesche verder om de West, en de Maleytsche verder om de Oost van Indiën doortrokken is [...] en van een algemeyn gebruyk, of byna even eens, als de Latynsche, of Fransche Taal in Europa, geworden is. [...]
Die Taal nu is (wat ook sommige daar tegen hebben mogen druysen) tweederley,

12 Swellengrebel (1974:8-9) onderscheidt vier soorten Maleis: 1. het Maleis dat als oorspronkelijke landstaal is gesproken rond de straat van Malaka, 2. de daaraan verwante ruimer verspreide Maleise schrijftaal, 3. plaatselijk Maleis in allerlei varianten, gebruikt in de gebieden waar het Maleis als lingua franca wordt gebruikt, en 4. het Pasar-Maleis als de simpelste en meest verbasterde vorm van 3., en slechts in zeer oppervlakkige contacten bruikbaar. In mijn betoog hanteer ik de aanduiding van Hoog-Maleis vooral in de betekenis van 2. - als aanduiding bijvoorbeeld van het school-Maleis en kerk-Maleis -, en Laag-Maleis in de betekenis van 3. en 4. samen.

13 De begrippen ‘pidgintaal’ en ‘creooltaal’ worden vaak door elkaar gebruikt, waar het gaat om een vereenvoudigde taal die als contacttaal wordt gebruikt tussen sprekers van verschillende talen. In deze studie wordt echter dit verschil gemaakt dat een ‘creooltaal’ de taal is die ontstaat wanneer een ‘pidgintaal’ de moedertaal van een groep sprekers is geworden (Appel en Muysken 1987:175). Zo is in de zeventiende eeuw het ‘gepidginiseerde’ Portugees de moedertaal geworden van groepen uit Voor-Indië afkomstige slaven en van de groep Mardijkers, zodat gesproken kan worden van een ‘gecreoliseerd’ Portugees.

[p. 24]

de Hooge, dat is, het Maleyts, dat men onder de Grooten aan de Hoven, in de zaaken van den Mohhammedaanschen Godsdienst gebruykt, of het Lage, dat is, het Pasar, en Markt-Maleyts, dat men dagelyks, en onder de Gemeente spreekt’. (Valentijn 1724, II-1:244.)

Het Hoog-Maleis is volgens Valentijn zelfs in het gebied rond de Straat van Malaka geen gewone omgangstaal, maar slechts een soort van geheimtaal waarin allerlei hofzaken en godsdienstzaken worden afgehandeld ‘om die voor de gemeenen man verborgen te houden’. Het functioneert evenals het Arabisch slechts als hoftaal en priestertaal, maar wordt zelfs aan het hof en door priesters onderling niet als dagelijkse omgangstaal gebruikt. Gewone mensen kennen deze taal in elk geval helemaal niet; zij gebruiken het gewone omgangs-Maleis, het Laag-Maleis, dat afhankelijk van streek en volk veel variatie in vooral woordenschat en uitspraak kent:

‘Behalven die Hooge Maleytsche Taal is 'er ook een lage, die, omdat zy van velerley Natien, ider na zyn eygen Taal, en tongval, zo wat getrokken, en ook zomtyds met deze en gene woorden, 't zy uyt het Portugeesch, 't zy uyt eenige andre Taal, vermengd werd, ook wel de naam of van Bahasa Katsjokan, dat is, de mengsel-Taal, of van Bahasa Pasara, dat is, markt-Taal, draagd, voor zo verre het die taal is, waar door de kooplieden, die op de markt met malkanderen handelen, te regt geraken, en malkanderen verstaan, 't geen men wel denken kan, dat onder zo veelerley volkeren zoo net niet toegaat, of 't ander woordje van hun eygen, of van een andere taal, die zy beter, dan 't Maleytsch, kennen, 't geen zy voor die tyd gebruyken en 'er inlasschen, om zig 'er maar door te redden.’ (Valentijn 1724, II-1:244.)

Valentijn bestrijdt de opvatting als zou het Laag-Maleis geen volwaardige taal zijn. Als bewijs daarvoor wijst Valentijn op de Bijbelvertaling die hij in het Laag-Maleis heeft gemaakt, waarbij het onnodig is gebleken om vreemde woorden in te lassen.¹⁴ Het is volgens hem onjuist te zeggen ‘dat men maar eene zuivere Maleytsche, en dat 'er buyten die nog wel een bastaard en Mengsel-Taal gesproken word, die niet geagt, van geen gebruyk, nog geen taal op zig zelven is’ (Valentijn 1724, II-1:245). Als men het Laag-Maleis een ‘quade Taal’ noemt ten opzichte van het Hoog-Maleis, meent Valentijn, ‘dan is 't Neerduits, in opzicht van de zuivere Hoogduytze, ook een quade Taal’ (Valentijn 1726, V-2:416). Hoewel de laatste vergelijking in geografische zin in elk geval niet opgaat, vinden we aldus bij Valentijn een,

14 Het Laag-Maleis waarover Valentijn hier spreekt betreft een zich uit de lingua franca ontwikkelde gecreoliseerde variant van het Maleis, het Ambons-Maleis. Deze taal wordt niet alleen gebruikt als contacttaal of als handelstaal, maar heeft zich meer en meer ontwikkeld tot een algemene omgangstaal.
De door Valentijn in deze taal gemaakte Bijbelvertaling is nooit uitgegeven. Deze vertaling werd inzet van een strijd tussen voorstanders van een Bijbelvertaling in het Hoog-Maleis en die van een Laag-Maleise vertaling. Deze strijd heeft Valentijn uiteindelijk verloren en werd beslist ten gunste van de Hoog-Maleise Bijbelvertaling van M. Leydecker, die echter pas in 1733 werd uitgegeven. Zie hiervoor Swellengrebel (1974:13-20).

[p. 25]

ook voor zijn eigen tijd ongewoon, modern taalkundig inzicht in het verschijnsel taal.¹⁵

Het is dit Laag-Maleis in al zijn variatie, dat de Nederlanders bij hun komst in Oost-Azië als wijdverbreide lingua franca aantroffen en als hulp-taal zouden gaan gebruiken bij hun bestuurlijke, kerkelijke en onderwijskundige werkzaamheden. Het was toen al lange tijd de contacttaal tussen Inheemsen die elkaars taal niet kenden. De Portugezen hadden het gebruikt als godsdiensttaal en onderwijstaal, en onder de Nederlanders zou het Maleis deze functies behouden.

15 Dat niet iedereen zo positief dacht over het Laag-Maleis, laat de predikant-vertalertaalkundige G.H. Werndly zien in de ‘voorreden’ van zijn Maleische Spraakkunst (1736), waarin hij de ‘Behasa Katjokan’ een ‘gemengde taal’ ofwel ‘een platte spreek- en straattaal’ noemt, ‘om dat ze uit vele talen, die de Maleiers niet hebben goed gekeurd, is te zamen geflanst, zynde zo verscheiden, als 'er byna sprekers of plaatsen zyn, wordende van een ieder naar zyne eige moedertaal geschikt en bedorven’. Deze taal nu wordt ook wel ‘Bahasa Bazar’ of ‘Bahasa Pasar’ genoemd, ‘markttaal, om dat ze tot den inkoop en den uitkoop van waren en dagelyksche behoeften alleen geldt, en zo van allerhande volkeren wordt gebruikt, met inmenging van een groot gedeelte van andere woorden, naar hun eigen zin, en niet naar de eigenschap der tale gebogen, [...] zonder dat zy zich met de netheit, veel min met de sierlykheit der talen bemoeien. [...] En terwijl 'er gedurig verandering van menschen komt, is deze taal ook eene gedurige verandering onderworpen, en op de zelve nooit eenige vaste staat te maken, wel minder dan op eenige straattaal in Europa.’ (Werndly 1736:xlviii-xlix.) Laag-Maleis is in feite niets anders dan slecht geleerd Maleis, terwijl Hoog-Maleis als werkelijk Maleis kan gelden: ‘Zulke menschen nu, die in den gemenen ommegang eenige kennis van deze tale gekregen hebben, zonder dat zy die hebben geleerd te lezen en schryven naar den aardt en eisch der tale, noemen al 't geen hen onverstaanbaar voorkomt hoog, om dat zy geen verstandt genoeg hebben om zo eene manier van aanlering der tale, volgens de regelen der spraakkunst, van de andere door het enkel gehoor in den gemeenzamen ommegang te onderscheiden, 't welk een kenner der spraakkunst aanstonds zal weten. Dit is de reden waarom aan de Maleische taal, die alleen uit den ommegang, zonder kennis van lezen, schryven, of eenige woordgronding der zelve, geleerd wordt, van velen de naam laag Maleisch is gegeven, daar zy die volgens de regelen der spraakkunst geleerde taal 't hoog Maleisch noemen. En dit is het eenigste verschil, dat 'er tusschen het hoog en laag Maleisch is.’ (Werndly 1736:lxiii-lxiv.)

1.2. Het Portugees als lingua franca

De Nederlanders troffen echter nog een andere lingua franca aan in de Indonesische archipel en dat was het vrijwel overal in Azië bekende en als tweede lingua franca gehanteerde Portugees. En evenals er bij het Maleis een onderscheid gemaakt wordt tussen Laag- en Hoog-Maleis, is dit het geval bij het Portugees, waar sprake is van Hoog-Portugees, dat in de hogere sociale kringen in Portugal werd gehanteerd en dat vooral als schrijftaal - het was de literaire taal en de taal van de Bijbel - ook buiten Portugal in de Portugese koloniën als bestuurlijke taal verspreid was geraakt, en van een vereenvoudigde vorm van het Portugees, het Laag-Portugees¹⁶, dat overal

16 De term Laag-Portugees wordt gebruikt voor het Portugees (in al zijn variëteit) dat de lingua franca van het Oosten is geweest. In die zin wordt dit begrip gebruikt analoog aan het begrip Laag-Maleis. Met ‘Laag’ en ‘Hoog’ wordt aldus geen kwaliteitsaanduiding bedoeld, maar aangegeven in welke sociale geleding in de maatschappij de taal gebruikt wordt. ‘Laag’ wil hier niets anders zeggen dan dat de taal als omgangstaal functioneert bij de gewone mensen.

[p. 26]

gesproken wordt - eveneens met variatie naar streek, volk en moedertaal - in de gebieden waar de Portugezen als kolonisators zijn opgetreden. De expansie van het Portugees in Azië is in de kleine anderhalve eeuw waarin Portugal vele gebieden in Azië koloniseerde, enorm te noemen. Voor Dalgado (1936) is de geschiedenis van deze expansie tevens de geschiedenis van de Portugese missie: ‘In those early days Portuguese was regarded as the language of Christianity par excellence and a knowledge of it was looked upon as an index of European culture’ (Dalgado 1936:xxxiii). Dit Portugees was - evenals het Maleis - zeer wijd verspreid als lingua franca in gebruik¹⁷, niet alleen voor de contacten tussen de Europeanen en de Aziaten, maar ook tussen de Europeanen onderling¹⁸, en zelfs af en toe tussen Aziaten onderling, als ze elkaars taal niet kenden.

‘Portuguese was spoken in its pure or corrupt form throughout the whole of India, in Malaysia, Pegu, Burma, Siam, Tonquin, Cochin-China, China, in Kamaran in Persia, in Basra of the Turkisch Vilayet, and in Mecca in Arabia. And it was spoken not only by the Portuguese and their descendents but by Hindus, Mahommedans, Jews, Malays, and by Europeans of other nationalities in their intercourse with one another or with the indigenous people. [...] It was therefore for a long time the lingua franca of the East.’ (Dalgado 1936:xxxiii.)

Het zogenaamde Laag-Portugees kende, evenals het Laag-Maleis, afhankelijk van streek, volk en moedertaal veel variatie.¹⁹ Het werd hier en daar door dit Maleis beïnvloed in die zin dat het veel woorden aan het Maleis ontleende.²⁰ Vooral in Batavia zou dit het geval zijn geweest, waardoor er een variant ontstaan is die door Schuchardt (1891) het ‘Maleis-Portugees’ is gedoopt, maar ook wel is aangeduid als ‘Indo-Portugees’ of ‘Asio-Portugees’ (Lopes 1969:34; Valkhoff 1972:8). Omgekeerd werd het Maleis beïnvloed door

17 ‘Evenals de Engelschen schijnen de Portugeezen verstoken geweest te zijn van aanleg voor het leeren van vreemde talen. Vandaar dat zij hunne handelsrelaties noodzaakten zich een soort Portugeesch eigen te maken, dat gaandeweg langs de door hen bevaren kusten gemeengoed werd’, merkt De Haan (1922, I:110) op als verklaring voor de enorme expansie van het Portugees in Azië.

18 Lopes (1969:36-93) geeft bewijsplaatsen voor het gebruik van het Portugees als lingua franca tussen Europeanen (genoemd worden Nederlanders, Denen en Engelsen) onderling, en tussen Europeanen en Aziatische vorsten.

19 Het Portugees dat als lingua franca in Azië werd gebruikt, kende veel variatie afhankelijk van streek, volk en aanwezigheid van Inheemse talen. Verschillende soorten Portugees hebben zich ontwikkeld tot creooltalen, zoals het Portugees op Ceylon, dat van Malaka, en dat van Batavia en Tugu (Lopes 1969:34-5). Een beschrijving van het Portugees van Ceylon geeft Dalgado (1900, 1936). Een beschrijving van het Portugees van Batavia en Tugu geven Schuchardt (1891) en Dalgado (1936).

20 Het gaat hier vooral om woorden die allerlei voor de Europeanen onbekende Aziatische zaken aanduiden, zoals woorden voor vruchten, planten, dieren en kleding. Een overzicht hiervan geeft Schuchardt (1891:173-81).

[p. 27]

het Portugees, waaraan het veel woorden ontleende²¹, waardoor er wel wordt gesproken van ‘Portugees-Maleis’ (Van den Berg 1990:41; Kalff 1915:18). De termen ‘Maleis-Portugees’ en ‘Portugees-Maleis’ zijn echter nogal verwarrend. Zo is de aanduiding ‘Maleis-Portugees’ door Hesseling (1897) opgevat als zou het hier gaan om een afzonderlijke mengtaal die zou zijn gesproken in heel Oost-Indië tot Kaap de Goede Hoop aan toe.²² Dit laatste is echter nimmer aangetoond en juister is het dan ook te stellen dat het hier gaat om een door het Laag-Maleis beïnvloede variant van het gecreoliseerde Portugees, dat in allerlei varianten als lingua franca heeft bestaan naast de varianten van het Laag-Maleis. De taalkundige Ph.S. van Ronkel formuleert dit onderscheid zeer helder als volgt: ‘Waar zij [de Nederlanders] de Portugeezen vervingen, namen ze het min of meer verportugeeschte Maleisch als bemiddelingstaal over, evenals het min of meer vermaleischte Portugeesch de verkeerstaal werd in het dagelijksche leven’ (Van Ronkel 1918:654). Om terminologische verwarring te voorkomen zal in deze studie steeds gesproken worden van Portugees en Maleis, waarmee zonder nadere

21 Het gaat hier vooral om woorden die door Europeanen geïntroduceerde zaken aanduiden, die in Azië voor die tijd veelal onbekend waren. Dalgado (1936) geeft een overzicht van Portugese leenwoorden in onder meer het Maleis, Soendanees, Javaans, Madoerees, Balinees, Dayak, Makassaars en Boeginees. A.A. Fokker (1902) geeft Portugese leenwoorden in het Maleis. Een overzicht van Portugese leenwoorden in het huidige Indonesisch geeft Grijns, De Vries en Santa Maria (1983:84-5).

22 De benaming ‘Maleis-Portugees’ heeft voor veel verwarring gezorgd, als zou het hier gaan om een volledige mengtaal. Onder meer Van Ginneken en Endepols (1917) gaan hiervan uit: ‘Deze mengtaal van Maleisch en Portugeesch, maar waarin ook andere elementen waren opgenomen, is een geheelen tijd de algemeene omgangstaal geweest, verdrong zoowel het Maleisch als het Portugeesch en dreigde zelfs het officieele Nederlandsch der Compagnie met den ondergang’ (Van Ginneken en Endepols 1917:223).
Hesseling (1897) meende eveneens dat dit ‘Maleis-Portugees’ dé lingua franca was in heel Oost-Indië, inclusief Kaap de Goede Hoop, en dat deze taalvorm gecreoliseerd was tot het soort Nederlands dat in de Kaapkolonie werd gesproken en aldus de basis is geweest voor het Afrikaans: ‘Voor het ontstaan van het Afrikaans is geen vreemde taal van meer betekenis geweest dan het Maleis-Portugees; het heeft vele nieuwe woorden geleverd en op syntaxis en vormleer een ingrijpende invloed geoefend’ (Citaat in Valkhoff 1945:93). M.F. Valkhoff is dit aanvankelijk met Hesseling eens en noemt het Maleis-Portugees het ‘“Esperanto” van de Compagnietijd ook in Cabo de Boa Esperance, zoals hij vaak zelfs in Nederlandse stukken heet’ (Valkhoff 1945:94), maar later ziet Valkhoff zijn vergissing in en toont hij duidelijk aan dat niet het ‘Maleis-Portugees’ de basis is voor het Afrikaans, maar dat zowel het Laag-Maleis als het Laag-Portugees, als twee aparte talen, hun sporen in het Nederlands aan de Kaap van de zeventiende en achttiende eeuw, en aldus in het Afrikaans, hebben nagelaten (Valkhoff 1972:9-11; zie ook Raidt 1985:198-203). Het bestaan van een complete mengtaal ‘Maleis-Portugees’ is voor Oost-Indië in elk geval nooit aangetoond. Hoogstens kan dit volgehouden worden voor de taal die uiteindelijk nog tot ver in de negentiende eeuw in Tugu, een plaatsje destijds op tien kilometer afstand van Batavia, werd gesproken (Schuchardt 1891; Valkhoff 1972:10). Teensma (1986) spreekt verwarrend genoeg beurtelings van Portugees-Maleis, Portaleis, Maleis-Portugees en Malugees voor het te Batavia gesproken Laag-Portugees. J.W. de Vries (1983:51-2) hanteert de benaming Maleis-Portugees voor het gecreoliseerde Portugees, tegenover het Maleis.

[p. 28]

aanduiding steeds de varianten worden bedoeld die ook wel aangeduid worden met Laag-Portugees en Laag-Maleis.

Het is het gecreoliseerde Portugees, het Laag-Portugees of Indo-Portugees, in al zijn variatie, dat de Nederlanders bij hun komst in Oost-Azië als wijdverbreide lingua franca aantroffen. Het was al ruim een eeuw lang de contacttaal tussen de Portugezen en Aziaten uit Voor- en Oost-Indië, en tussen Europeanen die elkaars taal niet kenden. En de Nederlanders zouden het vooral gaan gebruiken in de contacten met Indo-Europeanen en met niet-Indonesische Aziaten en in de op deze groepen gerichte kerkelijke en onderwijsactiviteiten.

Samengevat komt het volgende beeld naar voren:

Het Maleis als lingua franca wordt relatief meer in het oostelijk deel van het reusachtige gebied van Oost-Indië gebruikt. Het wordt geassocieerd met de Islam. Het wordt gebruikt als omgangstaal - tussen Europeanen en Inheemsen in de Indonesische archipel, - tussen Inheemsen met verschillende moedertalen, - en (voornamelijk in het oostelijke deel van Azië) tussen (niet-Indonesische) Aziaten met verschillende moedertalen.

Het Portugees als lingua franca wordt relatief meer in het westen van Oost-Indië gebruikt. Het wordt wel geassocieerd met het Christendom. Het wordt gebruikt als omgangstaal - tussen Europeanen met verschillende moedertalen, - tussen Europeanen en Indo-Europeanen, - tussen Europeanen en niet-Indonesische Aziaten, - en (voornamelijk in het westelijk deel van Azië) tussen niet-Indonesische Aziaten met verschillende moedertalen.

Zoals we zullen zien, ontwikkelen zich uit beide talen op den duur creoolvarianten, zoals het Ambons-Maleis en het Portugees van Ceylon of van Batavia.

2. De taalpolitiek van de VOC

In de verschillende hoofdvestigingen van de VOC heeft men (in elk geval aanvankelijk) steeds geprobeerd het Nederlands in zekere mate ingang te laten vinden, het althans de huiselijke omgangstaal te maken van Europeanen en Indo-Europeanen, en ook de tot het Christendom bekeerde slaven, Mardijkers en Inheemsen kennis van het Nederlands bij te brengen. Om dit doel te bereiken zijn door de leiding van de VOC in Oost-Indië in de loop van de tijd diverse maatregelen genomen. Deze taalpolitieke maatregelen betroffen vooral de voertaal in de kerkdiensten en in de scholen, maar soms ook werden er maatregelen van algemener aard genomen. Steeds weer echter blijkt de concurrentie met het Portugees, en later - in de achttiende eeuw - vooral met het Maleis, zeer groot. We zullen dan ook zien dat het Nederlands keer op keer de strijd verliest en dat zijn rol ten slotte - aan het einde van het VOC-tijdperk - vrijwel volledig is uitgespeeld.

[p. 29]

Het Nederlands had al vanaf het begin van de zeventiende eeuw een geduchte concurrent aan het als lingua franca aangetroffen Portugees. Deze lingua franca werd nu ook de contacttaal tussen de Nederlanders en de verschillende (vooral niet-Indonesische) Aziaten. En dat niet alleen: het werd in hoge mate zelfs de omgangstaal tussen de uit vele landen afkomstige Europeanen (zie II, noot 2) zelf. Voor de meeste niet-Nederlandse Europeanen was dit vereenvoudigde Portugees veel gemakkelijker te leren dan het moeilijke Nederlands, en ook was het voor hen als Europese taal gemakkelijker dan het Maleis. Het grote aantal uit Voor-Indië en Ceylon geïmporteerde slaven in Batavia dat vanwege de verschillende moedertalen eveneens het Portugees als omgangstaal gebruikte, bevorderde de verspreiding van het Portugees enorm, zo zelfs dat het voor veel kinderen van Aziaten, maar ook voor de kinderen van een Europese vader en een Aziatische moeder, de moedertaal was geworden.

Uit angst dat het Nederlands geheel zou verdwijnen, vaardigde de regering onder Gouverneur-Generaal Anthony van Diemen (1636-45) in 1641 een plakkaat (ordonnantie) uit, teneinde te voorkomen dat het Portugeesch ‘eyndelyck d'overhant nemen ende onse vaderlantse tale t'eenmael onderdrucken soude, dat om vele ende gewichtige polytycque consideratien soodanich niet en behoort’ (NIP I:459). Een viertal beperkende maatregelen werd daarom afgekondigd. Zo werd aan slaven slechts toegestaan hoeden en mutsen te dragen, als ze de Nederlandse taal ‘redelyck verstaen ende spreecken’ konden en daarvan een schriftelijk bewijs konden overleggen. Anders zou hun muts of hoed verbeurd worden verklaard en liepen de slaven kans ‘strengelyck gegeesseld’ te worden. Aan slaven van Christelijke eigenaren mocht alleen een vrijbrief worden verleend, als ze bewezen hadden redelijk Nederlands te kunnen spreken. ‘Inlandsche vrouwen’, ‘die onse Nederlantse tale niet redelyck verstaen ende spreecken’ konden, mochten niet met ‘Nederlanderen’ trouwen. En ten slotte moest er op worden gelet dat bij de verkiezing van officieren van de schutterij ‘onder de Mardykers geene g'eligeert en werden, als die matelyck Nederlantsch connen spreecken’ (NIP I:459-60). Deze maatregelen werden eveneens opgenomen in de onder Van Diemen in 1642 vastgestelde Statuten van Batavia.²³

23 De desbetreffende passages daarin luiden als volgt:
‘Om de lyffeygenen te meer tot 't leeren van onse taele te animeeren is geordonneert, dat de slaeven voortaen geene hoeden sullen mogen draegen, ten sy duydelyck Nederlants verstaen ende spreecken connen, ende daervan schriftelyck bescheyt [...] by hen hebben, op verbeurte van den hoet ende strengelyck gegeesselt te worden’ (NIP I:575).
‘Gelyck oock [...] expresselyck verboden ende geinterdiceert is, dat voortaen geene lyffeigenen vry gegeven sullen worden, als die [...] in onse taele redelyck ervaren syn ende daervan acte hebben’ (NIP I:575).
‘Om deughdelycke redenen wort [...] expresselyck verboden voortaen geene Nederlanderen met eenige inlantse vrouwen huwelyckse geboden in te willigen, ten sy deselve redelyck de Nederlantse taele verstaen ende spreecken konnen’ (NIP I: 542).
‘Ende [...] is expres gestatueert, dat voortaen over de inlandse compagnien geene officieren genomineert ofte gestelt sullen mogen werden, als die maetelyck in de Nederlandse taele ervaeren syn ende deselve bescheydentlyck verstaen ende spreecken connen’ (NIP I:547).

[p. 30]

Het resultaat van de afgekondigde maatregelen blijft onduidelijk. ‘Denkelijk zal die hoed wel nooit aangevraagd zijn’, meent De Haan (1922, I:467), een halve eeuw later liepen de slaven in elk geval nog steeds blootshoofds. Hoe deze categorieën mensen - slaven, ‘Inlandse vrouwen’, en Mardijkers - zich het Nederlands zouden moeten eigen maken, wordt niet aangegeven. Wel waren er in die tijd een vijftal Compagniescholen in Batavia waar kinderen uit de verschillende bevolkingsgroepen onderwijs - voornamelijk godsdienstonderwijs - kregen. Volgens de eveneens onder Van Diemen uitgevaardigde ‘Kerk-ordening voor de Bataviasche gemeente’ en het daarin opgenomen schoolreglement van 1643, was officieel het Nederlands als voertaal voorgeschreven:

‘Het ampt vande schoolmeesters is voor eerst de jonge jeucht de vreese des Heeren in te scherpen, haer t'onderwysen inde fundamenten vande Christelycke religie, haer te leeren bidden, singen, met haer te kerck te gaen, te catechiseeren; ten anderen haer te leeren haere ouders, overheeden ende meesters te gehoorsaemen; ten derden haer te leeren lesen, schryven ende cyfferen; ten vierden haer te leeren alderley goede seeden ende manieren ende eyndelyck te betrachten dat inde schoolen geen andere, als de Nederlantse taele, gebruyckt werde’ (NIP II:52).

Uit dit voorschrift blijkt duidelijk hoe zeer onderwijs in de eerste plaats onderwijs in de Christelijke leer was. En hoewel op de vijfde - en denkelijk niet toevallig de laatste - plaats het Nederlands als voertaal werd (aan)-bevolen (er wordt gesproken over ‘betrachten’), komt in hetzelfde schoolreglement tot uiting dat het Nederlands op de verschillende scholen zeker niet de enige voertaal was; op twee van de vijf scholen was het Portugees in elk geval een hulptaal bij het godsdienstonderwijs, en op een andere het Maleis, maar in de praktijk waren het Portugees en het Maleis op de desbetreffende scholen de voertaal. Kennelijk ging toch de verspreiding van ‘Godts woort’ in een voor de kinderen begrijpelijke taal, vóór het voorschrift ‘geen andere als de Nederlantse taele’ te gebruiken. Zo moest de ‘schoolmeester aende westsyde [...] des avonts voor d'Inlantse Christenen een capittel uyt het Portugees testament voor lesen’ en ‘een vaers off twee uyt de psalmen Davits in't Portugees voor te singen’. Die in het Bandanees kwartier moest 's morgens en 's avonds ‘Godts Woort in het maleyts’ voorlesen. In het ‘Mallabaers kwartier’ moesten de slaven voordat ze naar hun werk gingen ‘hetsy in't Portugees, Bengaels ofte Mallabaers, vande meesters inde hooftstucken vande Christelycke religie onderwesen werden’. En als dat gebeurd was, moest de klok worden geluid om alle vrouwen en kin-

[p. 31]

deren uit de wijk bijeen te roepen om ze ‘een capittel in het Portugees’ voor te lezen, te bidden en te zingen (NIP II:53-4).

Duidelijk blijkt dus uit deze voorschriften het belang van de eigen omgangstalen bij het godsdienstonderricht. Het Evangelie kon immers het beste worden verspreid in de eigen landstalen. Aanvankelijk was dit nog niet erg goed mogelijk geweest, omdat het de meeste Europeanen ten enenmale ontbrak aan kennis van de verschillende landstalen. Vandaar ook het voorschrift in de onder Gouverneur-Generaal Jan Pieterszoon Coen (1616-23, 1627-29) vastgestelde ‘Kerk-ordening voor Batavia’ van 1620, dat

‘Tot het Avontmael der Heeren en sal voor eerst noch niemant toegelaten worden, dan alleen die gene die kennisse hebben van de Duijtsche tale [...], de resteerende, van wat geslachte, lant off conditie sij sijn, sullen werden opgehouden tot datse de Duijtsche spraecke zullen hebben geleert, ofte het woort Gods in hare tale sal worden gepredickt’ (NIP I:84).

Een jaar later, in 1621, wordt er voor het eerst ook in het Maleis²⁴ gepredikt en vanaf 1634 ook in het Portugees.²⁵ Dit laatste stuitte aanvankelijk op verzet bij de regering, omdat deze er nu juist op uit was het Portugese element in de koloniën zo veel mogelijk tegen te gaan. In 1633 wordt een verzoek om in het Portugees te mogen preken nog door de regering afgewezen, met als argument dat de Maleise gemeente daaronder zou lijden. Maar in 1634 erkent de regering toch dat ‘het Portugees te Batavia “onder de Indiaense vrije luijden ende des Compagnies lijffeijgenen” meer wordt gebruikt dan het Maleisch’ (De Haan 1922, I:523). Het Portugees wordt daarop als kerktaal toegestaan, omdat dit nuttig zou kunnen zijn tot ‘“stichtinge van de inlantsche mardijckers alsmede van de lijfeijgenen van de Comp. ende borgers, die geboortigh zijn van Manilha, Goa, Macao, Cochin, Ceylon, Malacca ende St. Thome” en die van de kust van Cormandel’ (De Haan 1922, II:249), kortom voor de door de Compagnie in de

24 In 1621 werd door de Kerkeraad te Batavia de noodzaak uitgesproken dat er in het Portugees, Chinees, Maleis en Javaans zou worden gepredikt. Van prediken in het Chinees en Javaans is het in het Batavia van de VOC echter niet gekomen (Van Neurdenburg 1858-59:293-4). De enige predikant die een poging deed om bij de Chinezen in Batavia het Christendom in hun eigen taal te verkondigen was Justus Heurnius, die van 1624 tot 1632 in Batavia verbleef. Heurnius stelde circa 1628 met de hulp van een Chinese schoolmeester uit Macao die Latijn verstond, een ‘Hollandsch-Latijnsch-Chineesch’ woordenboek samen, en verzorgde een Chinese vertaling van de geloofsbelijdenis, de Tien Geboden en het Gebed des Heeren. Heurnius, die van mening was dat het woordenboek behalve aan de godsdienst ook aan de handel met China ten goede zou kunnen komen, stuurde het ter beoordeling naar Nederland, maar tot een uitgave in boekvorm is het niet gekomen. Het manuscript is waarschijnlijk verloren gegaan (Callenbach 1897:144-6).

25 Het catechiseren in het Portugees was overigens al veel eerder toegestaan. Al in de jaren twintig bestonden er Portugese vertalingen van gebeden en geloofsartikelen (De Haan 1922, I:523). Ook de Kerkeraad te Amsterdam had al in 1625 voorgesteld om een Catechismus in het Portugees te laten drukken ten behoeve van Indië, waar immers het Portugees als ‘tussentaal’ werd gebruikt bij alle godsdienstzaken (Van Troostenburg de Bruyn 1884:453).

[p. 32]

verschillende voormalige Portugese gebieden gevangengenomen Portugees-sprekende slaven.

Het uitgangspunt van Evangelieverkondiging in de eigen landstaal was overigens gefundeerd op de Bijbel zelf, zoals eveneens blijkt uit de reeds vermelde ‘Kerk-ordening voor de Bataviasche gemeente’ van Van Diemen uit 1643, waarin bij de ‘Middelen om de bekeeringe der heydenen te bevordenen’ als eerste middel wordt vermeld dat

‘Dewijle nae de leere des Apostels Pauli, Rom. 10, het gehoor van Godes Woort het begin ende fondament van het gelooff is ende het fondament van soodaenigen gehoor, 't welck met eenige vrucht vermencht wesen can, de kennisse vande taele, in welcke het Woort gepredickt wordt, 1 Cor. 14, soo sullen de praedicanten ende cranckbesoeckers haer benaerstigen, datse inde taele, welcke de Heydenen, waarmede ons de meeste conversatie is, verstaen, insonderheyt in het Portugees, Maleys ende Chinees gestilleert werden, om een yegelycke natie nae haer begryp ende verstandt inde fondamenten vande Christelycke religie t'onderwysen ende het Woort Godts toe te deylen’ (NIP II:54-5).

Een dergelijk voorschrift was natuurlijk moeilijk in overeenstemming te brengen met het in dezelfde ‘Kerk-ordening’ opgenomen voorschrift voor de schoolmeesters om te ‘betrachten dat in de schoolen geen andere als de Nederlantse taele gebruyckt werde’. Van dit laatste is dan ook niet veel terechtgekomen.

2.1. De Molukken

In 1607 wordt de eerste school geopend op Ambon door de VOC-admiraal Cornelis Matelieff de Jonge (1606-08), die voor ogen staat van het eiland een ware Nederlandse kolonie te maken met het Nederlands als voertaal (Valentijn 1726, III-2:35). De school, met als eerste Indische schoolmeester de scheepsdokter Johannes Wogma, is in de eerste plaats bedoeld voor de kinderen van die Ambonezen, die door de Portugezen met behulp van het Portugees²⁶ tot het Katholicisme zijn bekeerd, en nu met behulp van de Nederlandse taal geïnstrueerd moeten worden in de beginselen van de Hervormde Kerk. De vijftien schoolgaande kinderen leren er het Onze Vader, de Tien Geboden en de Geloofsartikelen in twee voor hen vreemde talen, Nederlands en Maleis (Brief Wogma aan Heren Zeventien 14-8-1608, in Grothe 1890:7). Met de school gaat het aanvankelijk niet best en er is sprake van een enorm schoolverzuim. Om de Nederlandse taal toch ingang te doen vinden, stelt de VOC-koopman Steven Coteels voor om een flink aantal Inheemse jongens van een jaar of tien oud aan te kopen en ze binnen

26 Met het verdwijnen van het Katholicisme van de Molukken, werd ook de rol van het Portugees, dat er vele jaren als taal van kerk en school in gebruik was geweest, snel teruggedrongen. In het Maleis dat er voor in de plaats kwam, bleven aanvankelijk vele Portugese woorden in gebruik. Hoewel dit langzamerhand wel minder is geworden, bevat het Ambons-Maleis nog steeds veel Portugese woorden die elders niet in gebruik zijn (Drewes 1929:140).

[p. 33]

de op Ambon aanwezige forten te laten opgroeien ‘naer onse manieren’. Alleen op die manier zou kunnen worden voorkomen dat ze hun eigen taal en Maleis - of soms ook wel Portugees - blijven spreken (Brief Coteels aan Heren Zeventien 24-7-1614, in Grothe 1890:41).

Voor de eerste scholen in de Molukse archipel, moet het in 1611 in Amsterdam door de VOC uitgegeven AB boeck bedoeld zijn. Dit boekje van veertien bladzijden, waarvan de volledige titel luidt Sourat. ABC. Akan meng ayd'jer anack boudack / seperti deayd'jern'ja capada segala manusia Nassarany: daen berbagy sombahayang Christaan [Boekje. Om het ABC te onderwijzen aan de jongens, zoals het wordt onderwezen aan alle Christenen, met enkele Christelijke gebeden], was door de VOC-koopman Albert Corneliszn Ruyll speciaal voor de Indische situatie ‘gestelt inde Malaysche Tale [...] om voor eerst de Indiaensche Ieuchd te scherpen inde Forma van onse Nederduytsche Letteren’. Een vervolg hierop, eveneens van de hand van Ruyll, is het in 1612 door de VOC uitgegeven boek Spieghel vande Maleysche tale, gedrukt te ‘Amstelredam, bij Dirrick Piettersz op 't Water in de witte persse’. Ondanks de titel die anders doet verwachten, kan dit boek beschouwd worden als het oudste bewaard gebleven leerboek voor het Nederlands als vreemde taal, hoewel er van een echte leermethode geen sprake is, en het niet alleen bedoeld is geweest om het Nederlands bij te brengen, maar vooral om via het Nederlands - als de sleutel tot het ware Christendom - de kinderen te stichten en te moraliseren. De volledige titel luidt dan ook: Spieghel vande Maleysche tale, inde welcke sich die Indiaensche ieugt Christlijck ende vermaeckelijck kunnen oeffenen; Voleerlijcke t'samenspraecken ende onderwijsinghen in de ware Godt-saligheyt tot voorstandt vande Christelijcke religie; Met een vocabularium van de Duytsche ende Maleysche tale dienstich voor alle lief-hebbers der selver (60 + 80 blz.). De inhoud van dit boek is volgens het voorwoord een bewerking van het ‘vraegh-boecxken van Sa: Aldegonde’ (zie II, noot 31) en bestaat uit een verzameling stichtelijke dialogen, versjes en verhaaltjes, steeds met de Nederlandse tekst op de linkerkant en de Maleise tekst op de rechterkant van de bladzijden²⁷ Het bijgevoegde vocabularium Nederlands-Maleis is

27 Waarschijnlijk werden ook andere tweetalige uitgaven van A.C. Ruyll (of Ruil of Ruyl) mede als leermiddel gebruikt voor het onderwijzen en het leren van de Nederlandse taal. Van hem verscheen in 1629 Het Nieuwe Testament, dat is het nieuwe verbondt onzes Heren Jesus Christus, in Nederduitsch ende Maleisch naar der Grieksche waarheit overgeset; Jang Testamentum Baharu, arti-n'ja: jang d'jand'ji baharu dari Tuhanku Jesu Christi: bersalim kapada bassa Hulanda daan bassa Malaju, seperti jang adillan bassa Gregu; gedrukt te Enkhuizen bij Jan Jacobsz. Palenstein (Werndly 1736:229-30). Het gaat hier om een vertaling van het Evangelie van Mattheüs, het oudste voorbeeld van een gedrukte vertaling van een Bijbelboek in een niet-Europese taal. De eerste uitgave van de Mattheüsvertaling van Ruyll uit 1629 is echter verloren gegaan, evenals zijn tussen 1612 en 1629 uitgegeven vertalingen van enkele kerkelijke boekjes (Swellengrebel 1974:11). Zijn bijbelvertaling is echter op last van de bewindhebbers van de VOC in 1638 in Amsterdam herdrukt (Landwehr 1991:433 no. 710). In 1651 en 1692 verscheen Ruylls vertaling samen met de vertaling van twee andere bijbelboeken in een bewerking van de Ds. Justus Heurnius (zie ook II noot 24) onder de titel De vier Heylighe Euangelien, beschreven door de vier Euangelisten, Matthaeus, Marcus, Lucas, Johannes; Ende het Boeck van de Handelingen der H. Apostelen, beschreven door Lucam; Overgeset in Nederduyts ende Maleys nae de Grieksche waerheydt (Landwehr 1991:434 no. 712). Informatie over Ruyll geven Landwehr (1991:415-6, 433-4) en Leupe (1859).
Andere tweetalige uitgaven in het Nederlands en het Maleis zijn: Het eerste boeck Mosis, genaemt Genesis; Na de oorspronckelijke waerheydt over-geset inde Nederduytsche ende Maleytsche tale (116 foliobladzijden), van Ds. Daniel Brouwerius, uitgegeven te 's-Gravenhage in 1662, herdrukt te Amsterdam in 1673 en 1697; en Den Psalter, ofte de hondert en vyftigh Psalmen des Konincklijcken prophete Davids, gestelt in de Nederduytsche en Maleysche tale, na de Griecxsche waerheydt (310 blz.), van Ds. Justus Heurnius, uitgegeven te Wijk bij Duurstede in 1648 en herdrukt in 1689 (Landwehr 1991:434-6 no. 713, 715). Na de zeventiende eeuw zijn dergelijke tweetalige uitgaven niet meer verschenen. Het denkbeeld om tegelijk met de godsdienst ook de Nederlandse taal te onderwijzen is dan kennelijk losgelaten.

[p. 34]

Titelpagina's van de twee oudste taalboekjes: A.C. Ruyll, Sourat ABC (1611) en Spieghel (1612)

[p. 35]

een bewerking van het ‘Spraeck ende woord-boeck van Frederick Houdtman’ uit 1603²⁸, dat aanvankelijk ook werd gebruikt als leermiddel Nederlandse taal (Grothe 1890:7).

Bij zijn komst in 1615 probeert de eerste predikant op Ambon, Ds. Caspar Wiltens (1615-19), eveneens het Nederlands op de Ambonese scholen te stimuleren, maar ‘het wilde met den botten en luyen Amboinees niet gaan’ (Citaat in Valentijn 1726, IV-2:36). Een reden voor de onvruchtbaarheid van het onderwijs ziet Wiltens in de tegenzin bij de Ambonezen tegen het gebruik op school van de Nederlandse taal, een taal die immers nog moeilijker te leren is dan Latijn. Zij moesten het leren van het Nederlands trouwens wel nutteloos vinden, omdat zij de weinige keren dat zij met Nederlandse soldaten in aanraking kwamen, met hen Maleis spraken (Brief Wiltens aan Kerkeraad Amsterdam 1616, in Grothe 1890:73). Wiltens gaat dan ook al spoedig over op het Maleis - bij gebrek aan een algemene Ambonese taal - als voertaal, op school en in de kerk.

In 1617 wordt echter gemeld dat de school al geruime tijd gesloten is. De voormalige Gouverneur van Ambon Adriaen Block Martensz. (1614-17) stelt daarom aan zijn opvolger Steven van der Haghen (1617-18) voor de gehele school van meester Jan van den Brouck te Jacatra, waar hij tot zijn grote verwondering had geconstateerd dat de Inheemse jongens even perfekt Hollands lazen en schreven als de Nederlandse, over te brengen naar Ambon. Bovendien stelt hij voor om jaarlijks 30 tot 50 jongens uit Nederland naar Ambon te zenden om daar samen met de Ambonse jongens op school te gaan. Op die manier zou de Nederlandse taal het beste

28 Frederick de Houtman, Spraeck ende woord-boeck; Inde Maleysche ende Madagaskarsche talen met vele Arabische ende Turcsche woorden: Inhoudende twaalf tsamensprekinghen inde Maleysche ende drie inde Madagaskarsche spraken met alderhande woorden ende namen ghestelt naer ordre vanden A.B.C. alles in Nederduytsch verduytst. t'Amstelredam: Bij Jan Evertsz. Cloppenburch Boeckvercoper op 't Water inden groten Bijbel; Met Previlegie van acht Iaren, 1603, viii + 225 blz. + 13 blz. (Teeuw 1961:14, 116).

[p. 36]

Fragmenten uit A.C. Ruyll, Spieghel (1612)

[p. 37]

ingevoerd kunnen worden, een Nederlandse kolonie worden gesticht en de Christelijke religie ingang kunnen vinden (Brief Block aan Van der Haghen 6-11-1617, in Grothe 1890:92).

Ds. Sebastiaan Danckaerts, die in de jaren 1618-22 als tweede predikant op Ambon verblijft, betreurt het besluit van zijn collega Wiltens om het Maleis de voertaal te maken in het onderwijs en probeert opnieuw het Nederlands als voertaal in te voeren. Over het resultaat van dit onderwijs, dat gegeven werd door de schoolmeester Thieleman Teunisz., meldt hij dat ‘alreede in desen korten tijt van drie Maenden door naersticheyt ende grondich onderwijs, in haer bevonden soodanighen veranderinghe ende toeneminghe, voornementlijck int schrijven, dat nauwlijcx sulcx van haer en hadde dorven hoopen [...] al geschiet het met kromtonghen ende imperfecktelijck’ (Danckaerts 1859:131). De Gouverneur van Ambon Herman van Speult (1618-24) is over dit Nederlandstalig onderwijs zeer te spreken. De Maleise taal die op Ambon wordt gesproken is naar zijn mening een te arme taal om er de Christelijke godsdienst in te kunnen verkondigen en daarom moet voor dat doel het Nederlands worden onderwezen (Brief aan Heren Zeventien 4-6-1618, in Grothe 1890:96). Het streven was ‘om zoo metter tijd het Duitsch alomme onder de jeugd in te voeren’, en op die manier de eilandbewoners aan de Nederlanders te verbinden en de invloed der Islamieten te breken (Mooy 1923:301). Of dit werkelijk het streven was, is echter de vraag. De bedoeling die Ds. Danckaerts met het Nederlandstalige onderwijs had, was om de schoolkinderen - bij gebrek aan Maleistalige godsdienstige geschriften - via dat Nederlands een gedegen kennis van de Hervormde godsdienst te geven, met de uiteindelijke bedoeling dat deze ‘sullen oock de Amboinesen in hare Moederlijcke tale, konnen onderrichten ende leeren, naer de mate harer kennisse, 't ghene den Gods-dienst aengaet’. Met het oog daarop werden ze aangemoedigd ‘de Maleysche tale soo veel [te] oeffenen, als doenlijck sal zijn [...], want alle de onderrichtinghen, die sij van ons konnen ontfanghen, 't sy schriftelijck ofte mondelinghe int Maleys gheschieden moeten.’ (Danckaerts 1859:132-3.). Hieruit kan geconcludeerd worden dat het onderwijs plaatsvond met het Maleis als voertaal, en het Nederlands als vreemde taal slechts een plaats had als de taal van de Bijbel. Het ging er in de eerste plaats om de Inheemse Christenen onderwijs te geven in de ware Hervormde godsdienst, en ze daarmee ‘aan de Nederlanders te verbinden’. Het Nederlands was daar slechts een instrument voor. De godsdienst was het ‘bindmiddel’ en niet de Nederlandse taal.

Het Nederlands blijkt niet erg aan te slaan. Weliswaar wordt in 1627 gemeld dat de school bij het Kasteel van Ambon ruim 60 leerlingen telt, die redelijk Nederlands begrijpen, hoewel de uitspraak nog wel problemen geeft, maar op de andere inmiddels opgerichte scholen - in 1627 waren er 16 op Ambon en 18 op de omliggende eilanden, met in totaal 1.300 scholieren -

[p. 38]

wordt veel minder in het Nederlands onderwijs gegeven en meestal gebruik gemaakt van het Maleis. Ds. Danckaerts meldt na een inspectie in 1631 dat slechts op enkele scholen de leerlingen redelijk goed Nederlands kunnen lezen en hun gebeden in het Nederlands kunnen opzeggen: ‘Aan 't Kasteel wierden zy alle in 't Nederduitsch onderwezen; dog in de meeste andere Schoolen in 't Maleitsch, hoewel vele zeer veerdig het Duitsch lazen. Ook wierd'er noodig geoordeeld, hen beide die Taalen te zamen te laten leeren, om zoo metter tyd het Duitsch alomme onder de jeugd in te voeren’ (Valentijn 1726, III-1:46). Van de 590 schoolkinderen op Ambon in 1631, krijgen er 110 op twee scholen bij het Kasteel onderwijs in de Nederlandse taal - dat wil zeggen de kinderen leren er de Christelijke gebeden en geloofsartikelen eerst in het Maleis van buiten en vervolgens in het Nederlands -, de rest van de kinderen krijgt onderwijs met het Maleis als voertaal (Grothe 1891:144-5). Ds. Helmichius Helmichsz (1630-34) meldt in 1633 dat het onderwijs groeit en dat er ruim 1.200 kinderen les krijgen met Maleis als voertaal. Het leren van Nederlands wordt niet langer nuttig geacht, maar ook worden er nu twijfels geuit over het Maleis als voertaal. Het Maleis is immers niet de dagelijkse omgangstaal in de Molukken. Helmichius en zijn Ambonse collega Justus Heurnius (1633-38) pleiten daarom voor (godsdienst)onderwijs met de Molukse Inheemse talen als voertaal (Grothe 1891:240, 253, 265). Omdat het Maleis echter wel al een wijd verspreide taal is in de Molukken, wordt in 1634 besloten op de scholen zowel het Maleis als een Inheemse taal als voertaal te gebruiken (Heurnius aan Heren Zeventien 30-8-1634, in Grothe 1891:291-3).

Het Nederlandstalige onderwijs op Ambon en omliggende eilanden is hiermee verder van de baan. Het aantal leden van de ‘duytsche gemeynte’ te Ambon bedraagt in 1635 vierendertig en men verwacht niet dat dit aantal zal stijgen (Grothe 1891:316). In 1660 zou er sprake zijn van een sterke invoering van het Maleis op de Ambonse scholen, ‘alzoo de Inlanders het Duitsch niet konden leeren’ (Valentijn 1726, III-1:60). En nog maar één keer wordt er daarna melding gemaakt van Nederlandstalig onderwijs, namelijk op de in 1662 te Ambon geopende ‘Nederduitsche school’ onder meester Arnold Bertrand (Valentijn 1726, III-1:62). Op 25 november 1665 wordt echter door de bewindhebbers formeel besloten het invoeren van het Nederlands op de Molukken verder achterwege te laten (Realia 1882, I:25). Niet alleen werd het Nederlands te moeilijk geacht, maar het zou ook veel te duur worden om overal Nederlandstalig onderwijs te geven, zo schrijft althans in 1672 Philippus Baldaeus in zijn Beschryvinge van het machtige Eyland Ceylon:

‘'t Is zeker en gewis, dat het beste middel om de godsdienst voort te zetten, hier in bestaat, niet dat men het volk laat leeren de Nederlandsche taal, maar dat de

[p. 39]

leeraars hunne taal leeren: want het eerste zoude langzaam voortgaan, en zeer kostelijk vallen, gelijk almede de ervaring op andere plaatsen geleerd heeft; nu is 't betamelijker, dat een man of leeraar aanleere de taal van al zijn volk, dan dat al het volk leere de taal van den leeraar’ (Citaat in Neurdenburg 1858:288).

Op de Banda-eilanden (Zuidelijke Molukken) werd de eerste school in 1622 geopend op het eilandje Ai, met daaraan verbonden een internaat voor de leerlingen die van de andere Banda-eilanden kwamen. In 1623 volgde de oprichting van een school op het eiland Lontor (Groot Banda) en in 1624 op het eiland Roen. In augustus 1624 waren er aldus drie scholen op Banda met in totaal bijna 300 kinderen - veertig procent ‘Companjies kinderen’ en zestig procent kinderen van ‘Mardijkers’ -: de school op Ai telde 100 interne en 40 externe leerlingen, die op Lontor had 100, en die op Roen 45 leerlingen. De voertaal op deze scholen was Nederlands, in de hoop dat op Banda ‘de maleysche tale, die heel sober is, om twoort Godts daer in te vercondigen, mettertijt heel uytgeroyt sal worden’ (Verslag Kerkeraad van Banda 20-8-1624, in Grothe 1890:212). Niet geheel in overeenstemming daarmee is echter het een jaar later, in 1625, opgestelde schoolreglement waarin wordt voorgeschreven dat de Maleise kinderen onderwijs moeten ontvangen in de Nederlandse taal, en daarnaast de hoofdstukken der Christelijke religie in het Maleis moeten leren en in die taal opzeggen (Grothe 1891:23). Hierdoor ontstaat de indruk dat het Nederlands niet de enige voertaal op de scholen is geweest en dat het Maleis tenminste als hulptaal werd gebruikt. Een indruk die wordt bevestigd door het feit dat de Kerkeraad van Banda zich in 1625 beklaagt over het gebrek aan schoolboeken; van het door Ds. Danckaerts in het Maleis vertaalde ‘vraech-boeckxken van Aldegonde’ en van zijn Maleise woordenboek had men pas één exemplaar ontvangen, terwijl er voor de scholen zo veel nodig waren (Grothe 1891:32)²⁹ In 1635 blijkt trouwens het aantal schoolkinderen op Banda met de helft afgenomen en wordt een aantal van 157 kinderen gemeld, 103 jongens en 54 meisjes (Grothe 1891:309).

Na verloop van tijd werd - evenals dat op Ambon en de omliggende eilanden was gebeurd - het Nederlands op de scholen steeds vaker vervangen door het Maleis als voertaal, vooral na het meer beschikbaar komen van schoolboekjes in de Maleise taal. Ook was de aanvankelijke weerstand tegen het Maleis bij veel Europeanen na verloop van tijd sterk verminderd, hetgeen wel eens zou kunnen samenhangen met een betere beheersing van die taal in Europese kringen. Maar meer dan op de overige Molukse eilanden bleef op de Banda-eilanden naast het Maleis ook het Nederlands een zekere rol spelen, hetgeen waarschijnlijk te maken heeft met het relatief

29 De Heren Zeventien besluiten op 28 october 1626 ‘om leyen met lijsten, pampier, stoff tot inckt, pennen en psalmboeken met nooten voor Banda ende voor de scholen in Indië te senden. Item Nederlandse A.B.boexkens in goede quantiteyt’ (Citaat in Algra 1938:283).

[p. 40]

grote aantal Europeanen op deze eilanden, de zogenaamde ‘perkeniers’. Valentijn meldt in 1726 hierover dat ‘het beste, dat ons van de tegenwoordige bandasche ingezetenen voorkomt, is, dat zij, 't zij zwarten, 't zij mixtisen, meest alle, goed Duitsch spreken, zoo dat zij 's zondags ook de Psalmen in die taal gewoon zijn te zingen’ (Citaat in Neurdenburg 1858:288-9).

De keuze voor het Maleis³⁰ als voertaal op de Molukse scholen was een praktische geweest en heeft niet zo veel te maken gehad met het op de Bijbel zelf gebaseerde principe het Evangelie in de landstalen te willen verkondigen. Valentijn schrijft hierover ‘En wat de Taal aangaat, die men behoord te gebruiken, dat leerde [...] Paulus I Cor. XIV: 2,4,9,14, en voor al vers 19, dat men in geen vreemde, maar in een Taal, die de gemeinte verstaat, Prediken moet’ (Valentijn 1726, III-1:37). Temidden van een veelheid van volkstalen - de situatie werd nog eens bemoeilijkt door grote etnische verplaatsingen in het begin van de zeventiende eeuw -, werd het Maleis, dat op de Molukken reeds enige verspreiding had als lingua franca, gekozen uit praktische overwegingen. Het heeft als taal van het Christendom en van de school op de Molukken een enorme verspreiding ondergaan en heeft uiteindelijk zelfs de Inheemse talen op Ambon doen uitsterven. Het op Ambon gesproken. Ambons-Maleis - een creooltaal die zich heeft ontwikkeld uit de op Ambon gesproken lingua franca - is dan ook in zekere zin het resultaat van de taalpolitiek van de VOC: ‘Schools, sermons, company directives reinforced the development of Malay, one might say, the expansion of Malay, a lingua franca, into the mother tongue of the Christian Ambonese’ (Collins 1980:13). Het was de taalpolitiek van de VOC die ervoor had gezorgd dat het Maleis als lingua franca de moedertaal kon worden van grote bevolkingsgroepen en voor het ontstaan van een creooltaal, het Ambons-Maleis. De VOC heeft daarmee een belangrijke bijdrage geleverd aan de expansie van het Maleis. En deze bijdrage is al in gang gezet in de eerste decennia van Nederlandse aanwezigheid in de archipel. In deze beginperiode heeft de Indische kerk ‘door de school de Maleische taal binnen het gebied der Compagnie algemeen gemaakt, zoodat zij meer nog door den godsdienst dan door den handel een band der vereeniging kon worden’ (Mooy 1923:319). Het Nederlands werd daarentegen vanaf deze beginperiode op de Molukken nog slechts gebruikt op de VOC-kantoren en vestingen door de ambtenaren, soldaten en matrozen die deze taal meester waren - en dan nog voornamelijk als schrijftaal.

30 Het voert in het kader van deze studie te ver nader in te gaan op de discussie over welk soort Maleis er in kerk en school gebruikt zou moeten worden, Laag- of Hoog-Maleis. Zie hiervoor Brugmans (1938:28); Joosse (1992:308-11, 340-1, 352); Valentijn (1726, III-1 en IV-2). (Zie ook II, noot 14).

[p. 41]

2.2. Batavia

Evenals op de Molukken wordt te Batavia aanvankelijk het Nederlands als voertaal op de scholen gebruikt. Al voor de stichting van Batavia, was er bij de VOC-loge te Jacatra een school, ‘waar meester Jan van den Brouck in het Nederlandsch les gaf aan een kuddeke scheepsjongens en inlandsche kinderen’ (De Haan 1922, I:19, 50). De na de stichting van Batavia opgerichte ‘Bataviasche school’ telde in 1622 92 jongens en 45 meisjes die onderwijs in de Nederlandse taal kregen, maar werd in 1632 weer gesloten (De Haan 1922, II:255). In 1625 wordt in het ‘Malabaers kwartier’ een school geopend voor kinderen van Compagnieslaven, voornamelijk afkomstig uit Voor-Indië en Ceylon. In 1629 zouden daar vier Malabaarse meesters werkzaam zijn om het Evangelie te verkondigen in de eigen landstalen en daarnaast de Malabaarse kinderen te leren spellen en lezen in het Nederlands, ‘natuurlijk zonder daar een woord van te begrijpen’, zo voegt De Haan (1922, I:123) daaraan toe. In 1635 is er sprake van drie scholen: een school verbonden aan het in 1629 geopende Armenhuis onder krankbezoeker Isaac Minne, een school in het Malabaars kwartier, en een school in het Bandanees kwartier. Deze laatste stond onder leiding van de van Lontor (Groot-Banda) afkomstige meester Cornelis Senen, die de beginselen van de Christelijke religie onderwees in het Maleis, maar later ook in het Portugees (De Haan 1922, II:255-6). In 1643 is er sprake van een vijftal scholen, en is er naast de reeds genoemde drie scholen sprake van een school aan de ‘westzyde’ voor ‘Inlantse kinderen’, en een school verbonden aan het in 1635 geopende Weeshuis (NIP II:52-4).³¹

31 In de gehele periode tussen 1612, het jaar waarin Ruylls Spieghel was verschenen, tot aan de jaren twintig van de negentiende eeuw is naar mijn weten in Nederlands-Indië niet één leerboek verschenen speciaal gericht op het onderwijzen van de Nederlandse taal. Naast ABC-boekjes, gebedenboekjes, catechismusboekjes, Bijbels en psalmboeken, werden er in het godsdienstonderwijs allerlei Nederlandstalige geschriften gebruikt, die tevens dienden als leermiddelen voor de Nederlandse taal. Om welke geschriften het zoal gaat, blijkt uit de diverse verzoeken van de Kerkeraad te Batavia aan Nederland om het toesturen van boeken ten behoeve van de kerken en de scholen. Omdat aanvankelijk alle schoolboekjes in Nederland gedrukt werden, fungeerde de Kerkeraad te Batavia als een centraal depot van leermiddelen voor geheel Oost-Indië en zorgde aldus tevens voor de distributie naar de Molukken, maar ook naar bijvoorbeeld Formosa (Kroeskamp 1974:22).
In 1632 verzoekt de Kerkeraad om toesturing van onder meer ‘postillen Bullengeri, gebedeboecxkens van Theling en Haverman, vraegboecxkens van Allegonde, overdenckingen des doods door Lansbergen’ (P. van Dam 1954:79). Met de ‘postillen Bullengeri’ (elders genoemd Huysboeck ofwel Decades) wordt bedoeld het door Heinricus Bullingerus geschreven Huysboeck; Vyf Decades; Dat is vyftich sermoonen, van de voorneemste hooftstucken der Christelicker religie; Waer by [...] Van den oorspronck, afcoemst, ende voortganck aller dwalinghen die oyt by den Heydenen, Joden, ende Christenen geweest zijn ende noch hedensdaechs ghevonden worden; Ende, van de Concilien, Dordrecht: Jan Canin, 1582, twee delen (620, 285 blz.). De ‘gebedeboecxkens van Theling en Haverman’ verwijzen naar het Huysboeck, ofte Eenvoudighe verclaringhe ende toeeygheninghe, van de voornaemste vraegh-stucken der Nederlandtschen Christelycken Catechismi, van Willem Teellinck (van dit boek verscheen in 1639 te Middelburgh bij Hans vander Hellen een tweede druk (788 blz.). Vermeerdert met de verclaringhe ende toe-eygeninghe over de thien Gheboden: ende het Ghebedt des Heeren door Maximiliaen Teellinck (270 blz.)); en het boek Christelijcke gebeden en danck-seggingen, van Johan Haverman; een herdruk hiervan verscheen in 1634 te Amsterdam bij Michiel de Groot, met als ondertitel Op nieus tegen 't Hoogduytsche oversien, en ten dienst der Gereformeerde Kercke verbetert door Henric van Diest, (368 blz.). Met de ‘vraegboecxkens van Allegonde’ wordt verwezen naar het in 1599 voor kinderen uitgegeven Cort begrijp der voornaemste hooftstucken der Christelijcker Religie ghestelt; Vraghe ende antwoordischer wijse tot nut ende voordeel der teere aencomende jonckheyt ende stichtinghe aller Christenen in 't gemeyn (Amsterdam: Ottho Barentsz Smient) van Ph. Marnix van St. Aldegonde. De ‘overdenckingen des doods door Lansbergen’ verwijst naar het in 1604 uitgegeven boek Overdenkingen des doods van Ds. Franciscus Lansbergen.
In 1646 wordt verzocht om ‘postillen als van Bulaeus [...], een groot getal Duytsche, en niet Spaensche, A.B.C.boecken, die mede alhier seer van noden hebben, catechetische onderwijsingen van mr. Burs in goede quantiteyt [...] het vraeghboeckje van Aldegonde in 't Duytsch ende oock Maleyts in grote quantiteyt, item het Maleytsche dictionarum van ds Danckaert' (P. van Dam 1954:108). Met ‘postillen als van Bulaeus’, ook wel aangeduid als ‘Postilla bullaj’, wordt bedoeld het door Ds. Justus Bulaeus geschreven Huyspostille ofte Predicatiën over de sondaegsche evangeliën, waarvan in 1642 de vijfde druk was verschenen. Bij de ‘catechetische onderwijsingen van mr. Burs’ gaat het om het door Ds. Melchior Burs geschreven Kort begrip der Christelijcker religie, gesteld, in vragen, en antwoorden, tot onderwijsinge dergener, die haer eerst willen begeven tot het gebruyck van der Heeren H. Avondmaal. Zeer belangrijk bij het leren van de Nederlandse taal is waarschijnlijk het ‘Maleytsche dictionarum van Danckaert’ geweest, waarvan in de loop van de zeventiende eeuw verschillende bewerkingen zijn verschenen. Het gaat om het Vocabularium, ofte Woort-boeck, naer ordre vanden Alphabet in 't Duytsch-Maleysch, ende Maleysch-Duytsch, van Ds. Caspar Wiltens en Ds. Sebastianum Danckaerts, uitgegeven in 1623 te 'sGraven-haghe door Hillebrant Jacobsz van Wouw (135 blz.). Het boek was overigens wel in de eerste plaats bedoeld voor het leren van het Maleis, zoals blijkt uit de volledige titel, waarin wordt vermeld Waer by achter aen noch gevoecht zijn, eenighe Portuguysche ende Tarnataensche woorden, die seer ghemeyn zijn ende vermenght werden onder 't Maleysch, inde eylanden van Amboyna, Molucken ende Banda. Item noch eenighe manieren van spreecken, die seer noodich ende proffijtelijck zijn te weten, voor den ghenen die de Maleysche tale, soo alsse inde plaetsen voornoemt ghebruyckt wert, begheerich zijn te leeren. Als mede eenighe grammaticale observatien, niet mindienstich tot lichticheyt ende claerheyt, als wel tot groot proffijt streckende. Opmerkelijk genoeg is er van dit woordenboek al in 1631 te Rome een vertaling in het Latijn verschenen, ten behoeve van de Rooms-Katholieke missie: Dictionarium Malaico-Latinum et Latino-Malaicum (Landwehr 1991:451, no. 752).
In 1651 vraagt de Kerkeraad te Batavia: ‘A.B.C.boecken, catechismussen, letterkonsten, historiën van Davidt en Tobias, en andere boeckjes in de Nederduytsche scholen dienstigh’ (P. van Dam 1954:124). Met de ‘letterkonsten’ wordt hier verwezen naar de Nederlandse grammatica Twe-spraeck van de Nederduytsche letterkonst uit 1614 (Koolen 1993:223). En in 1675 wordt wederom gevraagd om ‘Duytsche schoolboecken, onder welcke mede de vraeghboeckjes van den Heer van St. Aldegonde voor de kinderen’, ‘Postillen Bulei’, ‘Huyspostillen van Willem Teelinck’, en verder ook om het boek ‘Korte gulde regelen van Roelof Pietersz.’ en ‘Groote christelijcke zeevaart’ (P. van Dam 1954:166-7). Het gaat hierbij om Korte gulden regelen eenes heyligen levens, uyt het Nieuwe Testament: in geestelijcke meditatien voorgestelt, van Ds. Roelof Pietersz. (van Niedek), waarvan in 1638 t'Amstelredam bij Marten Jansz. Brandt de derde vermeerderde druk (382 blz.) verscheen; en om het door Ds. Adriaan Westerman geschreven boek Grootte Christelijke zee-vaert, in XXVI predicatien, in maniere van een zee-postille [...]; Verrijckt met verscheydene gebeden en Christelyke liedekens, dat in elk geval nog in 1692 te Amsterdam bij Gysbert de Groot werd herdrukt (580 blz.), met op de omslag vermeld Groote zee postil, A. Westermanus.
Naast de reeds genoemde - uit de brieven van de Kerkeraad van Batavia afgeleide - ‘schoolboeken’, kunnen nog de volgende uitgaven vermeld, die eveneens in het Nederlandstalige godsdienstonderwijs werden gebruikt; een deel ervan werd in elk geval tijdens schoolinspecties op scholen aangetroffen: Nederlandsche historiën van Tobias; Nederlandsche Morgenwekkers; De zeevaart van Arnold Cornelius; De vaste grondslag; Onderwijs-boekje in de Christelijke godsdienst van Ds. Jacobus Borstius; Historiën van Joseph; Historiën des Bijbels; Weg ten hemel (Brugmans 1938:26; Grondijs 1896:30-1; Mooy 1923:310); 't Lof onzes Heeren Jesu Christi, van Ds. Roelof Pietersz. van Niedek, Amsterdam, 1625 (2 delen); Boetveerdicheydt des levens, vervaet in 4 boecken, van Ds. Jan Taffin en uit het Frans vertaald door Johannes Crucius, Amsterdam, 1614 (de negende vermeerderde druk verscheen in 1659 te Rotterdam bij Pieter van Waesberge, 552 blz.); Veertich tafereelen des doodts, van Simon Goulart en vertaald door J. Paneel, Amsterdam, 1615; en De practycke ofte oeffeninge der Godsaligheyt, van Lodowic. Bayly en uit het Engels vertaald door Everhardus Schuttenius, Amsterdam, vierde druk 1627 (Van Troostenburg de Bruyn 1884:350-1).
Behalve van de uit Nederland afkomstige boeken, werd er in de zeventiende eeuw in het onderwijs ook gebruik gemaakt van de volgende te Batavia uitgegeven moralistische werkjes: Zeede-sangen voor de Batavische jonkheyt; Behelsende verscheyden bedenkelijke en stichtelijke stoffen; op bekende en vermakelijke sang-toonen gepast, van Jacob. J. Steendam, gedrukt te Batavia bij Pieter Walberger in 1671 (120 blz.); en Eenige voorname eygenschappen van de ware deugdt, voorsichtigheydt, wysheydt en volmaecktheydt; Getrokken uyt den Chineschen Confucius, en op rym gebracht door den E: P.V.H. (Pieter van Hoorn), Batavia: J. van den Eede, 1675, 24 blz. (Van der Chijs 1880:4-5; De Haan 1922, II:283; Landwehr 1991:714-5, no. 1558 en 1562). Pas honderd jaar later, in de jaren zeventig van de achttiende eeuw, verschenen er te Batavia opnieuw enkele Nederlandstalige boekjes uitgegeven die bedoeld waren voor de Indische jeugd: zie II, noot 40. Aan het einde van de achttiende eeuw werd tevens gebruik gemaakt van een te Batavia gedrukte ‘handleiding in de Nederduitsche spraakkunst’, een Portugees-Nederlands (leer)woordenboek, en een Maleis-Nederlands woordenboek: zie II, noot 39.
Van een aantal van de genoemde geschriften zijn vertalingen gemaakt ten behoeve van het niet-Nederlandstalige godsdienstonderwijs. Boeken die gebruikt werden bij het godsdienstonderwijs in het Maleis worden vermeld door: De Haan (1922, II:246-7), Van Troostenburg de Bruyn (1884:399-431), Werndly (1736:308-42); in het Portugees: De Haan (1922, II:253-4), Lopes (1969:182-212), Van Troostenburg de Bruyn (1884:453-63); in het Formosaans: Ginsel (1931:87-102), Van Troostenburg de Bruyn (1884:438-53); in het Malabaars: Munnich (1849, I:58-60), Van Troostenburg de Bruyn (1884:463-71); in het Singalees: Munnich (1849, I:58-60), Van Troostenburg de Bruyn (1884:431-8). Te midden van al de genoemde vertalingen van godsdienstige geschriften, wordt slechts één keer melding gemaakt van een niet godsdienstig - maar wel moralistisch - schoolboek, namelijk de door de predikant van de Portugese kerk P. João Ferreira bewerkte fabelen van Aesopus, in 1672 te Batavia bij Pedro Walberger uitgegeven onder de naam Esopete redivivo, ou, vida e fabulas do insigne, prudente, e gracioso fabulador, Esopo Frigio, de Grecia; Recolhidas, acrecentadas, traduzidas e, com breves applicaçoens moraes illustradas, por Manuel Mendez da Vidigueyra; Impressas em Lisboa no A. de 1643; E agora de novo, nesta ultima impressão diligentemente revista e honesta recreação de todos, pelo P. João Ferreira A. D'Almeida, 131 blz. (Landwehr 1991:715, no. 1561; Lopes 1969:182).
Zie voor de boeken die in het Nederlandstalige onderwijs werden gebruikt op de Molukken: II, noot 27; op Formosa: II, noot 49 en 51; en op Ceylon: II, noot 61.

[p. 42]

Het Weeshuis te Batavia (Nieuhof 1682:205)

[p. 43]

De schoolbevolking bestond uit ‘nederlantse, mestice en swarte’ kinderen, maar in feite was het aantal Europese kinderen op deze scholen van het begin af aan zeer gering. Waarschijnlijk zorgden veel Europeanen

[p. 44]

er voor dat hun kinderen particulier huisonderwijs kregen; de gegoede Europeanen stuurden hun kinderen zelfs naar Europa voor een goede

[p. 45]

opleiding.³² De Haan (1922, II:255) vermoedt dat vooral de taalkwestie de ouders deed besluiten hun kinderen niet naar de gemengde Compagnie-scholen te sturen. De schoolbevolking bestond derhalve voor het merendeel uit ‘mestice en swarte’ kinderen, dat wil zeggen de kinderen van Europese vaders en (al dan niet Indonesische) Aziatische moeders en de kinderen van Mardijkers. Deze kinderen spraken van huis uit de eigen landstalen: de kinderen van niet-Indonesische Aziaten Bengaals, Malabaars (Tamil), Singalees, maar ook vaak een onder invloed van deze talen ‘verbasterd’ Portugees als moedertaal; en de kinderen van Indonesische slaven Balinees, Makassaars, maar vaak ook Maleis. De genoemde ‘school-orde’ van 1643 (zie II.2) geeft de bestaande taalsituatie dan ook eerder weer, dan dat daadwerkelijk geprobeerd wordt aan deze situatie iets te veranderen.

Omstreeks 1650 werd er op de scholen in elk geval voornamelijk lesgegeven in het Portugees en Maleis.³³ Alleen op de school van het Armenhuis en die van het Weeshuis gebeurde dit in het Nederlands, hoewel de kinderen van huis uit slechts Portugees verstonden (De Haan 1922, I:125). Ook op de onder Gouverneur-Generaal Van Diemen in 1642 opgerichte ‘Latijnsche School’ werd onderwijs in de Nederlandse taal gegeven.

Hoewel er enerzijds naar gestreefd werd het Nederlands als voertaal in het onderwijs te bevorderen, stond anderzijds het belang van de kerk altijd voorop, met vanaf het begin het principe dat de Christelijke religie het beste via de eigen landstalen verspreid kon worden. Hierdoor heeft het Portugees in de zeventiende eeuw te Batavia een enorme vlucht kunnen nemen.

Het Portugees was reeds aan het begin van de zeventiende eeuw naar Batavia gebracht. De Portugezen hadden zich op Java nimmer gevestigd, maar met de slaven uit ‘de landen “om de West” kwam het basterd-Portugeesch naar Batavia, dat overal aan de zeekusten min of meer verstaan en gesproken werd en de natuurlijke tusschentaal vormde van den Hollandschen meester tot den Voor-Indische slaaf, een taaltje dat zich door zijn gebrek aan spraakkunstige vormen even goed daartoe leende als het straat-Maleisch of het Pidgin-English’ (De Haan 1922, I:452). In het begin moet dit

32 Het VOC-bestuur in Nederland beklaagt zich in 1648 over het grote aantal kinderen dat ter opvoeding naar Nederland wordt gezonden (De Haan 1922, II:256).

33 Voor de meeste onderwijzers zal dit geen probleem zijn geweest, omdat ze vaak al jaren in andere functies de VOC in Indië hadden gediend en in verschillende vestigingen op Java, de Molukken, maar ook in Voor-Indië werkzaam waren geweest, waardoor ze voldoende kennis van deze talen hadden verkregen.

[p. 46]

Portugees de belangrijkste omgangstaal geweest zijn te Batavia, want pas in een later stadium begon men zijn slaven uit de archipel zelf te betrekken, vooral uit Bali en Zuid-Celebes. De Inheemse bevolking van Java mocht geen slaaf zijn en zich aanvankelijk ook niet in Batavia vestigen; dit om te voorkomen dat er een te grote groep slaven van één bepaalde landaard een bedreiging zou kunnen gaan vormen voor de maatschappelijke orde (De Haan 1922, I:452). Hierdoor was toentertijd noch het Javaans noch het Soendanees een factor van belang in Batavia.

Aan te nemen is dan ook dat al in het begin van de zeventiende eeuw het Portugees veel meer als omgangstaal werd gebruikt dan het Maleis. Het ontstaan van de Portugese gemeente in 1634 heeft zeker veel bijgedragen aan de bestendiging van het Portugees, evenals het gebruik ervan op de scholen bij het godsdienstonderwijs. Behalve op de genoemde Compagnie-scholen werd het Portugees ook gebruikt in het onderwijs dat op particuliere basis gegeven werd door de zogenaamde ‘mèstèr koeliling’, de rondgaande schoolmeesters. De meesten van hen - in 1638 waren er reeds tien - gaven les in het Portugees, een enkeling ook in het Maleis, en verstonden geen woord Nederlands. Zij hebben volgens De Haan (1922, I:124) een belangrijke rol gespeeld bij de uitbreiding van de Portugese gemeente en aldus bij de verspreiding van het Portugees.

Het reeds genoemde plakkaat van Gouverneur-Generaal Van Diemen uit 1641 (zie II.2) was een poging om de opmars van het Portugees te stoppen en er voor te zorgen dat deze niet ‘eyndelyck d'overhant nemen’ zou en de Nederlandse taal geheel en al zou ‘onderdrucken’, hetgeen ‘om polytycque consideratien’ niet wenselijk zou zijn. Vermoedelijk was de uitvaardiging van dit plakkaat mede te danken aan de juist in dat jaar 1641 ongekende instroom van Portugeessprekenden in Batavia, als gevolg van de overname van Malaka door de Nederlanders en de daardoor veroorzaakte gedwongen overplaatsing van groepen Portugezen, Portugese afstammelingen en hun slaven naar met name Batavia (Hoffman 1979:68; Lekkerkerker 1902:486). Het lijkt mij dat dit plakkaat veel te laat is gekomen om nog iets aan de positie van het Portugees te kunnen veranderen. Politiek gezien was het uiteraard niet gewenst dat de taal van de vijand de eigen taal volledig dreigde te verdringen. Vandaar de door Van Diemen - de Gouverneur-Generaal die het meest met de Portugezen oorlog heeft gevoerd - afgekondigde maatregelen ter bevordering van de Nederlandse taal. Dit was volgens hem van staatsbelang:

‘soo lange niet bevorderen de Nederlantse tale de kinderen in de scholen worde geleert ende 't exempel der Portugesen int werck stellen, dat is de Nederlantse tale alerwegen onder ons gebiet invoeren, sullen niet stabils uytwercken noch d'inhabitanten aan ons verbinden, gelyck de Portugesen allenthalven doen daer gesach hebben, alwaer men niet als Portugese tale hoort spreecken ende soodanich (willen

[p. 47]

wy deegh van 't volk hebben) moet onse spraecke oock ingevoert werden’ (Brief Van Diemen aan Gouverneur van Ambon Gerard Demmer (1642-47) 3-2-1645, in Neerlandia 1902:80).

Toen er van de Portugezen geen mededinging meer was te vrezen - in 1663 werd er vrede gesloten - verminderde kennelijk ook de afkeer van de Portugese taal en legde men zich neer bij de overheersende rol daarvan. In 1664 werd voor het eerst toegestaan dat ook de Avondmaalsdienst in de Portugese gemeente in het Portugees mocht worden gehouden; tot dan toe was dit altijd in het Nederlands gebeurd (De Haan 1922, I:523).

Voor grote groepen in de Bataviase samenleving was het Portugees al lang niet meer alleen een lingua franca. Voor hele groepen slaven uit Voor-Indië, Ceylon, en uit de andere voormalige Portugese gebieden, en ook voor de Mardijkers, was het de moedertaal geworden. Voor hen was het Portugees een op de lingua franca gebaseerde, en met eigen en andermans taalelementen vermengde, creooltaal geworden. De rol van de kerk en van de scholen valt hierbij niet te onderschatten. Zij hebben - aanvankelijk misschien met enige tegenzin - in hoge mate meegewerkt aan de verspreiding van het Portugees. De enorme vlucht die het Portugees in Batavia kon nemen, is dan ook indirect het gevolg van de taalpolitiek van de VOC. Deze bevorderde immers het Portugees als middel om het Christendom te verkondigen - en aanvankelijk om het Katholicisme uit te bannen dat immers eveneens in het Portugees was verspreid -, zowel in de kerkdienst als op de scholen. De taalpolitieke maatregelen tegen het Portugees, die om staatkundige redenen werden genomen, konden daardoor geen resultaat hebben. De godsdienst ging niet alleen in de onderwijspolitiek maar ook in de taalpolitiek altijd voor.

De rol die het Nederlands als omgangstaal speelde, kan wellicht ook worden afgeleid uit de plaats die het Nederlands als kerkelijke voertaal innam. In 1673 wordt bijvoorbeeld vastgesteld dat in de ‘nieuwe, steene, inlandsche kerk’ te Batavia per week één maal in het Nederlands gepreekt zou worden, tegen twee keer in het Portugees en twee keer in het Maleis (NIP II:562).

Voor het Nederlands leek de situatie vrij hopeloos. Gouverneur-Generaal Joan Maetsuyker (1653-78) verzucht in 1674 dan ook dat:

‘Het voortsetten van de Nederlantse tale, soo hier als in andere plaatsen van Comps. gebiet, hebben wy doorgaens behertigt, als wetende, hoeveel de vastigheyt van den staat daaraan gelegen zy, dogh tot nogh toe, soo het schynt, alles te vergeefs, alsoo de Portugese tale daartegen aangroeyt ende genougsaam de overhandt behout, meest door een dwaasheyt van onse eijgen Nederlanders, die het voor soo groote eere houden een vremde taal te connen spreken, hoe vuyl en corrupt die oock zy, dat geen interest van staat nogh eere van onse natie daartegen in consideratie connen comen en daarom met hare lyfeygenen geen andere tale en spreken dan Portugees; ofschoon de meesten derselve van de Oost comen en die spraak

[p. 48]

Preekbeurten te Batavia, 17 juli 1791 (De Haan 1923, III:H11)

[p. 49]

nooyt gehoort en hebben, soodat wy wel sullen genootsaact worden, om dat soo nodige ooghmerk te bereyken en ons van de getrouwigheyt van de inlantse onderdanen wat meer te connen versekeren op efficacer middelen te denken, dan tot nogh daertoe syn gebruyct.’ (G.G. aan Heren Zeventien 17-11-1674, in De Jonge 1862-88, VI:125-6.)

Evenals Van Diemen benadrukt Maetsuyker hier het politieke belang van invoering van het Nederlands in de kolonie, het zou immers ‘de getrouwigheyt van de inlantse onderdanen’ aan het Nederlands gezag ‘versekeren’ en voor de kolonie aldus ‘stabils uytwercken’. In 1676 schrijft Maetsuyker nogmaals ‘Dat het gebruyck van de Nederlantsche in plaets van de Portugeese taale, alhier veel tot te meer vasticheyt van onsen staat soude geven is buyten twyfel; maar daer schynt weynich kans toe gesien te worden’, omdat het Portugees ‘te diep ingewortelt, en by de meesten self van onse eygen natie te seer bemint zynde’ (G.G. aan Heren Zeventien, 28-11-1676, in De Jonge 1862-88, VI:157). En hoewel Maetsuyker opnieuw toezegt ‘te gebruycken alle sortabele middelen, die uyt te vinden sullen wesen’ om in deze situatie verandering te brengen, vernemen we onder zijn bewind niets over concrete maatregelen hiervoor.

Maetsuykers opvolger Gouverneur-Generaal Rijckloff van Goens (1678-81) meldt dat er in 1679 ruim 35.000 Mardijkers en nog eens ruim 16.000 slaven zijn,

‘En dit volck spreeckt, wynige uitgesondert alle Portugees, en heeft men tot noch soo veel werck daervan gemaact, dat men expresse predicanten wil houden om haer in de Portugese tale te predicken. Hier heeft d'Heer generael Maetsuycker sich altyt seer sterck tegen gestelt, die oordeelde dat men dese menschen moet Nederlandts leeren en oock in die tael prediken laten’.

Van Goens acht dit prediken in het Portugees niet nodig, catechiseren in die taal is nog tot daar aantoe, ‘om alsoo onse tale te doen doorbreecken ende het Portugees allengs volgens de Batavise ordonnantie uytteroeyen’ (G.G. aan Heren Zeventien 31-1-1679, in De Jonge 1862-88, VII:4-5). Geen gemakkelijk werk in Batavia, waar op dat moment binnen de muren meer dan vijfenzeventig procent van de mensen Portugees of Maleissprekend was, tien procent Chineessprekend, en minder dan vier procent Nederlands-sprekend.³⁴

34 Volgens het Daghregister van 31 januari 1674 (pp. 28-9) woonden er in het jaar 1673 binnen de muren van Batavia 27.068 mensen, van wie 2.024 Europeanen, 726 Indo-Europeanen, 2.747 Chinezen, 5.362 Mardijkers, 1.339 Moren (Mohammedanen afkomstig van de kust van Coromandel in India) en Javanen, 611 Maleiers, 981 Balinezen en 13.278 slaven. Aangenomen kan worden dat de Mardijkers en de slaven voor het grootste deel Portugeessprekend waren, eventueel naast hun eigen moedertalen. Een groot deel van de Indo-Europeanen was eveneens Portugeessprekend, evenals waarschijnlijk de groep Moren. Voorzichtig geschat was aldus ruim tweederde van de bevolking van Batavia Portugeessprekend. De Chinese bevolking sprak onderling in elk geval Chinees, en hanteerde Portugees of Maleis als contacttaal. Ook binnen de groep Europeanen zal waarschijnlijk een deel Portugeessprekend geweest zijn en in elk geval niet Nederlandssprekend. Rekent men de gehele groep Europeanen (de Indo-Europeanen niet meegerekend) tot de Nederlandssprekenden, dan is deze groep zo'n 7,5%. Een flink deel van de Europeanen was echter niet van Nederlandse afkomst, wellicht zelfs zo'n 40%. En verder dient men te bedenken dat veel kinderen van Europeanen niet-Nederlandstalig opgroeiden. Het aantal Nederlandssprekenden binnen de stad Batavia zou aldus minder dan 4% zijn geweest.
De in het Daghregister opgenomen bevolkingsgegevens voor de stad Batavia voor de jaren 1678-82 geven hetzelfde beeld te zien als die voor het jaar 1673. Zie ook II, noot 38 en 46.

[p. 50]

Toch wordt kennelijk de moed niet helemaal opgegeven en probeert men het Nederlands in elk geval voor de algehele ondergang te behoeden, want in het onder Gouverneur-Generaal Johannes Camphuijs (1684-91) vastgestelde schoolreglement van 4 april 1684 wordt opnieuw verordend dat ‘De schoolkinderen sullen geen andere als de Nederlandse tale in de schoole mogen spreecken, op straffe daartoe te stellen’ (NIP III:128). Veel geholpen heeft het echter niet. Het Nederlands heeft zijn positie niet meer kunnen verbeteren.

Het werd als een teken van staatkundige zwakte gezien dat de kolonisator niet eens in staat was de eigen taal ingang te doen vinden in de door hem gekoloniseerde gebieden, en deze taal zelfs niet aan de eigen afstammelingen wist over te dragen. Vandaar dat VOC-functionarissen er steeds weer voor pleitten het Nederlands de dagelijkse omgangstaal te maken, niet alleen voor de in Nederland geboren Europeanen, maar ook voor de in Indië geboren Europeanen, voor de Indo-Europeanen en voor de Aziatische Christenen. Dit te bereiken werd door hen gezien als blijk van trouw aan de Nederlandse staat en cultuur, evenals het belijden van het Protestantse geloof hier een blijk van was. Ook Inheemse Christenen zouden daarom dus Nederlands moeten leren, maar dit gold bepaald niet voor de nog ‘heidense’ of ‘Mohammedaanse’ Inheemse bevolking. Deze Nederlands te laten leren zou zelfs staatsgevaarlijk kunnen zijn. Een duidelijk voorbeeld hiervan geeft Valentijn. In zijn beschrijving van de Molukken maakt hij melding van de Tidorese staatsdienaar Naja Taroena, die circa 1708 van de heer Kloek, kapitein te Ternate, vloeiend Nederlands had leren spreken en schrijven,

‘dog dit was (mynes oordeels) een grove misslag, die tegen de maat-regels van een goede staatskunde aanliep, aangezien hy daar door in staat geraakt was, om zyn Koning zeer grooten dienst tot nadeel der E. Maatschappy te doen, en om meer zaaken, dan wy geraden vonden, of ons dienstig oordeelden, uit en door zich zelven grondig te weten, waarom hy van dezen Koning ook in alle voorname Comissien gebruikt is, en hem tot het doorgronden van veel zaaken, waar na hy vorschte, gebracht heeft, die hy anders noit geweten zou hebben’ (Valentijn 1724, I-2:112).

Om te bereiken dat in elk geval bij de Europese bevolkingsgroep het Nederlands de dagelijkse omgangstaal zou zijn, meende men er goed aan te doen ook de slavenbedienden thuis Nederlands te leren, opdat het Neder-

[p. 51]

lands het Portugees als huiselijke omgangstaal zou kunnen vervangen. Dit is ook de achtergrond van het genoemde plakkaat van Van Diemen voor Batavia uit 1641, maar ook van een soortgelijk plakkaat dat Rijckloff van Goens in 1658 voor Kaap de Goede Hoop uitvaardigde (zie II, noot 56) en een jaar later in 1659 voor Ceylon (zie II.2.4). Deze plakaten richtten zich in de eerste plaats op de slaven. Zij waren het immers die de kinderen - de creoolse en mestiese - opvoedden. Zij werden als ‘hoofdschuldigen’ aangewezen.

Hoe het in die tijd met het Nederlands in huiselijke kring gesteld was, heeft Nicolaus de Graaff in zijn Oost-Indise Spiegel (1703) beschreven, waarin hij een beschrijving geeft van de (Indo-)Europese vrouwen:

‘Dese Vrouwtjes, dan in 't generaal aangemerkt, soo Hollandse, als ook Kastice en Mistise, in sonderheit op Batavia, sijn 't meestendeel so pragtig en hovaardig, [...] sy laten haar dienen, als princesse, en hebben sommige veel slaven en slavinnen tot haren dienst [...] en sy sijn selfs so luy, datse niet een hant naar eenig ding sullen uitsteken [...] of roepen terstont een van haar slave of slavinnen daar toe, en so sy niet geswint voortgaan voor een poete rastade, poete de negre, of fili de poete, of fili de katsjor uitschelden, (dat is) te seggen geraffineerde, of allemans hoer, slave hoer, hoere kint of honde kint, en somtijds nog erger [...]. In sonderheid die in Indie geboren sijn, ja, sijn niet bequaam; of om beter te seggen, te luy om haar eygen kindere op te voeden: maar bevelen deselve so haast alsse ter werelt komen aan een Swarte min, een slaven hoer, of aan ymant van haar onder slavinne, diese sogen en op queeken, also dat sy haer met haar eygen kinderen weynig komen te bemoyen; 't welk ook de oorsaak is, dat de kindere liever by haar Swarte min, en by de slaven en slavinnen willen sijn, als by haer eygen ouders, vermits sy haar hebben opgevoet, en ook al haar maniere, ende haar ganse aart en natuer hebben ingesogen en aangenomen, daarom datse ook so goet, Mallebaars, Singilees, Bengaels en Tyolijs Bastert Portugees spreeken als de slaven en slavinne selfs, ende als sy dan tot haar jaren komen, qualijk een opregt duyts woort konnen spreken, nog veel min een fatsoenelijke reden konnen voortbrengen, of het is met een lispse Tiolyse, of bastert Portugese taal vermengt. En behalven dat, so sprekense niet gaarn duyts, of Hollands met ymand, vermits sy vresen, dat sy om haar kromme woorden sullen belagt, of bespot worden, gelijk 't veelmaal gebeurt; daarom alsser ymand wat vraagt, of met haar eenige reden willen spreken, en sy daar niet konnen door komen, leggen sy 't gemeen, met een grimlag, of Nokke save af, dat is te seggen, ik weet of verstaat niet, daar mede hebje dan alder wijsheyd die'er in steekt.’ (De Graaff 1930:13-5.)³⁵

Zo was de situatie aan het einde van de zeventiende eeuw en die situatie veranderde tot aan de negentiende eeuw nog slechts in zoverre dat de rol die het Portugees had verworven in de loop van de achttiende eeuw overgenomen werd door het Maleis, niet door het Nederlands.

35 ‘Kastice’ en ‘Mistice’: zie II, noot 4.
‘Tiolyse’ is afgeleid van Tiyu, vroeger een belangrijke haven aan de mond van de Indus, aan de toenmalige kust van Coromandel, waar nu Karachi ligt. De bewoners werden aangeduid als Thiolen of Tajoli's.
‘Lispse’ is afgeleid van Liplapse, adjectief van Liplap, een aanduiding gebruikt voor zowel Creolen als Mestiezen: zie ook II, noot 4.

[p. 52]

‘Mestiessche vrouw. In staatsie na de Kerk gaande’ (Haafner 1808, II:392)

[p. 53]

Tussen het Portugees en het Maleis bestond een soort concurrentieverhouding. Hoewel aan het begin van de achttiende eeuw het Portugees veruit dominant was boven het Maleis (zie II, noot 34, 38, 46), doen - aldus Valentijn (1726, IV-2:100-4) - in 1708 de Maleise predikanten het voorstel om de Portugese en de Maleise gemeente samen te voegen tot één gemeente, met het Maleis als voertaal. Volgens de Maleise predikanten zou tweederde deel van de Portugese gemeente bestaan uit Maleissprekende mensen ‘als zijnde van Java, Baly, Macassar, Boegis, van Sumatra, enz.’, die weliswaar wat Portugees hebben geleerd in de omgang met slaven van Voor-Indië en Ceylon, ‘zy dog het Maleits niet minder moeten onthouden, en oefenen, by aldien zy met iemand van de bovengenoemde Oostersche Natien hunne nabuuren nodig hebben, of willen verkeeren’. Deze mensen zouden de Bijbel veel beter begrijpen in ‘'t Maleyts, als een taal haar gemeen [...] dewyl hier de Maleitse taal aan alle deze Natien gemeen is, en gebruikt werd, en geenszins zoodanig de Portugeese taal’. De Portugese predikanten bestrijden echter deze denkbeelden van hun Maleise collega's fel en uitvoerig. Slechts een kwart van de gemeente zou uit mensen bestaan uit de genoemde streken, de rest uit Portugeessprekenden:

‘De dagelijkse Portugeese taal wordt niet alleen in den ommegang, en dat onder de slaven in de Familien gesproken, die van Ceylon en de Kust overkomen, maar 1. Universeel van de lyfheeren en hare kinderen omtrent de Slaven en vrije Inlandse Christenen; 2. In de Familien of menschen, die van Siam, Malacka, Bengale, de Kust van Chormandel, 't Eiland Ceylon, de Kust Malabaar, Suratte, ja Persien, koomen, die niet benodigd hebben 't Maleyts te onderhouden, of te oeffenen om met ander Oosterlingen om te gaan, om dat het Maleyts zoo gemeen niet is, als 't Portugees.’ (Valentijn 1726, IV-2:102.)

Ook is het volgens hen onwaar dat ze zouden prediken in een Hoog-Portugees dat voor de gewone mensen onbegrijpelijk zou zijn: ‘Geen een woort Portugees is 'er in de gemeene Straattaal die ook van ons niet gepredikt wort, alleen verschillende (datze na de Letterkonst geschikt is) van 't eerste, in terminatien van Numerus, Genus personen, modus en tempora, als alle letterkonstige talen’. Kennelijk gebruikten ze een soort van aangepast Laag-Portugees, dat toch wel erg dicht in de buurt kwam van Hoog-Portugees. Mocht het trouwens al nodig zijn om een andere taal in de Portugese kerkdienst in te voeren, dan achten de Portugese predikanten

‘de Nederduitsche nuttiger, als de Maleytse, 1. Om datze de predominerende taal is. 2. De meesten van die menschen zijn uit de huizen der Nederlanders als vrijgegevene voortgekomen. 3. Haar nazaaten hebben geleert in de Schoolen, 't Vader ons, de 12 geloofs artikelen, de tien Geboden, 't morgen- en avondgebedt, voor en na den eten, de Catechismusvragen, 't lezen in den Bybel, Psalmzingen en schrijven, en alles in 't duits. 4. Zij spreken ook met Nederlanders, de leesgierigen leezen somtijds in Nederduitsche boeken. 5. En by aldien die zaak na een welgestelde ordre met de schoolen

[p. 54]

begon, is 'er verwagting, dat twee derde of de helft van 't inlands christendom in 15 a 16 Jaren, en eerder, Nederduits spreken en verstaan zullen.’ (Valentijn 1726, IV-2:104.)

En zo wordt de verdediging van het Portugees tegenover het Maleis uiteindelijk een pleidooi voor het Nederlands.

In de achttiende eeuw heeft het Nederlands niet veel voet meer aan de grond weten te krijgen. Het bleef de huiselijke omgangstaal van de weinige families, waar zowel man als vrouw van Nederlandse afkomst waren, het bleef de voertaal op de VOC-kantoren, van de Hollandse gemeente, en het werd geleerd op de paar VOC-scholen die er te Batavia bestonden; het werd kortom gebruikt door een heel kleine groep binnen een voornamelijk Portugeessprekende samenleving. Het verschijnen van volledige Bijbelvertalingen in het Portugees en in het Maleis deed het bestaansrecht van het Nederlands alleen nog maar verminderen. In 1681 werd te Amsterdam de Portugese Bijbelvertaling van de predikant van de Portugese kerk te Batavia P. João Ferreira A. d'Almeida gedrukt, maar deze werd te slecht bevonden om op grote schaal te verspreiden. Het zou tot 1745 duren voordat een verbeterde versie van het Nieuwe Testament in het Portugees zou verschijnen, en pas in 1753 werd ook het Oude Testament in opdracht van de VOC te Batavia gedrukt. De Maleise vertaling van het Nieuwe Testament van Ds. Melchior Leydecker verscheen in 1731 en de complete Bijbel in 1733 te Amsterdam (Swellengrebel 1974:9-10, 13-20).³⁶ Op de scholen was het Nederlands tot die tijd voornamelijk onderwezen als weg tot de ware godsdienst - de idee van het Nederlands als de weg naar het verwerven van bepaalde vaardigheden en kennis zou pas aan het einde van de achttiende eeuw ontstaan -, en deze reden viel, nu er een Portugees of Maleis alternatief voorhanden was, grotendeels weg.

Toch blijft het godsdienstige argument ook na die tijd nog wel gehanteerd worden. In het onder Gouverneur-Generaal Jacob Mossel (1750-61) op 23 mei 1752 vastgestelde zeer gedetailleerde ‘Reglement voor het weeshuis te Batavia’ wordt als taak van de ‘binnenmoeder’ aangewezen er voor te zorgen ‘dat de gesamentlyke weeskinderen van jongs af aan gewend werden de Neederduytsche taale te spreeken, ten eynde des te bequamer te syn tot het bywoonen van den godsdienst en de weeckelykse cathechisatie, omme

36 De kwestie Laag- of Hoog-Maleis bij de godsdienstbeoefening had zijn pendant in de kwestie welk soort Portugees er gebruikt moest worden bij godsdienstzaken, Laag- of Hoog-Portugees. In beide gevallen wordt er gekozen voor de Hoog-variant, hetgeen grote problemen opleverde voor de begrijpelijkheid voor de gemeenteleden (De Haan 1922, II:244, 250). Een preek in het Hoog-Maleis of het Hoog-Portugees zal voor velen bijna net zo moeilijk geweest zijn als een preek in het Nederlands. Volgens De Haan (1922, I:524) is één van de redenen van de achteruitgang van zowel de Maleise als de Portugese gemeente geweest het feit ‘dat de taal, die zij van de kansel hoorden, zuiverder en ingewikkelder was en nagenoeg onverstaanbaar door hare spraakkunstige vormen en uitgangen, die in gesproken taal niet voorkwamen’.

[p. 55]

een begrip te krygen van de goddelyke waarheeden’, terwijl de schoolmeester als taak toebedeeld kreeg de kinderen ‘van jongs af de gronden en eerste beginselen van de Christelyke religie in te scherpen, waartoe een grondig onderwys van de Nederduytsche taale veel sal kunne te weegen brengen’ (NIP VI:218-20). Onder Gouverneur-Generaal Reinier de Klerk (1777-80) worden deze instructies in 1778 nog eens herhaald (NIP X:199, 204). Ook moesten de schoolmeesters er op toezien dat tijdens het speelkwartier ‘zy gedurende die uitspanning althans voor al geene andere dan de Nederduitsche taal mogen speeken en, dat niet doende, aanstonds van dit voorregt berooft worden’ (NIP X:427).

In het op 10 april 1778 vastgestelde ‘Schoolreglement voor de stad Batavia’ wordt overigens tevens de te hanteren didactiek bij het taalonderwijs vermeld: De schoolmeesters ‘sullen alle de kinderen en slaven van Christenen de Nederduitsche taal laaten aanleeren, hen in het eerst de Maleitsche en Portugeesche woorden, door dezelve gebruikt, in het Nederduitsch en de Nederduitsche woorden, die zy leezen, in het Maleitsch of Portugeesch vertolken en daar na beletten, dat ‘er geen andere taal dan de Nederduitsche van dezelve gesproken worde’ (NIP X:243).

De enkele scholen met Nederlands bleven gedurende de achttiende eeuw bestaan; van uitbreiding van het onderwijssysteem was echter geen sprake. Het Nederlands, bleef er de voorgeschreven voertaal, maar in de praktijk zal daar vaak niet veel van terecht gekomen zijn³⁷, mede door het in 1758 in Nederland genomen besluit geen onderwijzers meer naar Indië te sturen (Grondijs 1896:40-1). Aan kennis van het Nederlands bij de schoolmeesters bleek het nogal te schorten - zij kenden vaak slechts Portugees of Maleis -, zodat in 1777 de Kerkeraad te Batavia verordent ‘de inlandsche leermeesters de Nederduitsche taal te doen aanleeren en geene andere persoonen tot inlandsche leermeesters of krankbezoekers voor te dragen, dan die goed Nederduitsch spreken’ (NIP X:106). Twee predikanten krijgen de taak om elke week te controleren ‘hoe verre de schoolmeesters in de Nederduitsche taal en in de Christelyke godsdienst zyn gevorderd’ (NIP X:124). In 1778 wordt zelfs vermeld dat de schoolmeesters ‘in den godsdienst en de Neder-

37 Nederlands leren betekende in de praktijk meestal alleen het mechanisch uit het hoofd leren van gebeden, geloofsartikelen, psalmen en andere godsdienstige teksten. Het feit dat de kinderen in het Nederlands allerlei teksten uit het hoofd konden opdreunen, heeft waarschijnlijk weinig invloed gehad op hun kennis van het Nederlands, die uiterst gering zal zijn geweest.
Een probleem dat hier nog bij kwam was de geringe kwaliteit van de schoolmeesters. Deze waren meestal volstrekt niet opgeleid voor hun taak als onderwijzer en schoten in de praktijk dan ook vaak tekort. De Inheemse schoolmeesters bezaten zelf veelal een zeer gebrekkige kennis van het Nederlands en gaven dan ook voornamelijk les in het Portugees of in het Maleis. Zie hiervoor Algra (1938); Brugmans (1938:26-32); Grondijs (1896:18-24); De Haan (1922, I:524, II:251); Koolen (1993:175-6); Kroeskamp (1974:13-5).

[p. 56]

duitsche taal’ onderwezen worden (NIP X:246). Door hun gebrekkige kennis van het Nederlands waren deze schoolmeesters uiteraard gedwongen hun onderwijs in het Portugees of in het Maleis te geven. In 1779 blijken er te Batavia 639 scholieren te zijn, waarvan er 66 door de ‘mester koeliling’ worden bediend en de rest verdeeld is over de zes Compagniescholen en elf particuliere schooltjes.³⁸ Was overigens het onderwijs tot dan toe slechts toegankelijk geweest voor de kinderen van Europeanen en Christelijke Mardijkers en slaven, nu worden kennelijk ook niet-Christelijke leerlingen toegelaten, gezien het voorschrift van 1780 dat ‘In alle de schoolen zullen de Christen-kinderen worden afgezondert van alle anderen; en inselvervoegen de Chineezen, Mahomedanen en slave-kinderen ieder afzonderlyk geplaatst worden’ (NIP X:425).

Onder het bewind van Gouverneur-Generaal De Klerk worden aldus een aantal concrete maatregelen getroffen om de positie van het Nederlands te versterken. Sedert Gouverneur-Generaal Van Goens een eeuw daarvoor, was er nooit weer zo veel aandacht aan het Nederlands besteed. Zo wordt er in 1780 een namiddagcursus geopend verplicht voor alle ‘jongelieden, die op één der comptoiren van de Edele Comp. alhier bescheiden zyn’, waar deze gratis ‘'s Woensdags en Saturdags namiddag van 4 tot 6 uuren, aan 't huis van den schoolmeester, Boterkoper [...] onderwys in de Nederduitse taal, 't cyfferen, enz. zal gegeeven worden’ (NIP X:427-8). De krankbezoekers worden ‘op boete van een halve maand gage’ verplicht twee keer per week de catechisatie bij te wonen ‘tot aanlering van den godsdienst in de Nederduitsche taal’ (NIP X:149). Kennelijk beheerste lang niet iedereen op de VOC-kantoren in voldoende mate het Nederlands. Onder het bewind van

38 In 1706 waren er volgens een opgave van Valentijn (Brugmans 1938:43) in Batavia 36 ‘Inlandsche leermeesters’, waarvan er slechts één in het Maleis onderwijs gaf, de overige vijfendertig gaven les in het Portugees. In dat jaar zouden er volgens Valentijn te Batavia maar liefst 4.873 leerlingen zijn, hetgeen mijns inziens niet mogelijk is, gezien het aantal inwoners van Batavia in die tijd en het aantal Christenen daarvan (zie II, noot 34 en 46). Het genoemde aantal moet op een vergissing of op een drukfout berusten. Een getal van 487 lijkt mij in elk geval meer een benadering van de werkelijkheid. In 1760 was het aantal leerlingen op de Compagniescholen 270. In 1779 bedroeg het aantal leerlingen op de scholen (inclusief de particuliere scholen) 573 (639 minus 66 door de ‘mester koeliling’ onderwezen kinderen) en het aantal ‘Inlandsche leermeesters’ 20, waarvan er 14 in het Portugees en 6 in het Maleis lesgaven. In 1800 zouden er nog maar 200 scholieren zijn. In 1812 bestonden er nog maar twee Compagniescholen, namelijk die van het weeshuis (die in 1820 werd opgeheven) en die van het armenhuis met 16 leerlingen (Brugmans 1938:54; Grondijs 1896:41; De Haan 1922, II:244, 256).
In de gehele zeventiende en achttiende eeuw bestonden er te Batavia zes of zeven Compagniescholen. Als gevolg van de grotere godsdienstijver werd er door de Compagnie in de zeventiende eeuw meer aandacht besteed aan het onderwijs dan in de achttiende eeuw. Naast de Compagniescholen hebben er steeds particuliere scholen bestaan. In 1674 waren dat er 18, 6 onder een Europeaan en 12 onder een Mardijker als schoolmeester. In 1779 waren er 6 particuliere Nederlandse scholen en 5 onder Mardijkers. In 1800 waren er nog 7 particuliere scholen, waarvan er nog maar één onder een Nederlandse schoolmeester (De Haan 1922, II:261-2).

[p. 57]

De Klerk worden vervolgens nog in 1778 een particuliere meisjesschool ‘voor de dochters van fatsoenlijke lieden’ geopend, en in 1779 een kostschool ‘ter onderwijzing van de jeugd zonder onderscheid van stant of godsdienst’, waarschijnlijk beide mede bedoeld ter versterking van het Nederlandse element in de samenleving (Taylor 1988:133-4). Het is De Klerk kennelijk ernst met zijn poging het Nederlands in Indië te versterken en het op grotere schaal te introduceren bij de Inheemse bevolkingsgroepen. Daarbij lijkt men er zich goed van bewust dat het Nederlands alleen door middel van het Portugees of Maleis aan de Inheemsen geleerd kan worden. De Klerk schrijft eind 1778 over ‘de hoop, die er is, om door de vlyt en toeleg van dit Collegie [van Curatoren en Scholarchen], de Nederduitsche taal onder den inlander, met den waren godsdienst teffens, in te voeren, indien daartoe maar de noodige boeken konden worden bezorgd uit het Portugees en Maleitsch in het Nederduitsch’. De Klerk meldt dat met het oog hierop besloten is om in de ‘casteelsdrukkery voor rekening van de Comp.’ onder meer te laten drukken ‘een handleiding in de Nederduitsche spraakkunst, in het Nederduitsch, Maleidsch en Portugeesch, met een Latynsche en Arabische letter, mitsgaders herdrukken het woordenboek van Allewyn en Collé uit de Portugeesche in de Nederduitsche taal, desgelyks het woordenboek uit het Maleidsch in het Nederduitsch en uit het Nederduitsch in het Maleidsch’³⁹ (Brief G.G. aan Heren Zeventien, 31-12-1778, in De Jonge 1862-

39 Met de genoemde ‘handleiding in de Nederduitsche spraakkunst’ wordt waarschijnlijk bedoeld het boek Nieuwe woordenschat, uyt het Nederduitsch in het gemeene Maleidsch en Portugeesch, zeer gemakkelyk voor die eerst op Batavia komen. Batavia: Lodewyk Dominicus, 1780 (121 blz.). Het boek wordt wel toegeschreven aan de Bataviase predikant Adriaan Zomerdijk (Landwehr 1991:457, no. 764). Een herdruk hiervan verscheen te Batavia in 1801 (Van der Chijs 1875:24). Deze uitgave was kennelijk niet alleen bedoeld voor Inheemsen om Nederlands te leren, maar ook voor Nederlanders die nieuw waren in Batavia en geconfronteerd werden met het algemeen gebruikte Portugees en Maleis. Het betreft een thematisch geordende woordenlijst, vervolgd door een aantal ‘Gemeene spreekwyzen’. In 1802 verscheen te Amsterdam een versie zonder het Portugees. Een herduk hiervan heeft als titel Nieuwe Nederduitsche en Maleidsche woordenschat en spraakkunst, ten gebruike van Nederlanders die naar de Indiën gaan. Amsterdam: W. Holtrop, 1815 (108 blz.).
Het bedoelde woordenboek van Allewyn en Collé betreft een herdruk van het in 1718 te Amsterdam bij Pieter vanden Berge gedrukte woordenboek van Abraham Alewyn en Joannes Collé, Woordenschat der twee taalen, Portugeesch, en Nederduitsch; Waar in de beteekenissen der Portugeesche woorden, volgens de rykheid van de Nederduitsche taalkunde, omstandig aangeweesen worden; Een werkstuk, dat in 't algemeen voor alle liefhebbers der beide taalen, en bysonderlyk de leeraars en leerlingen derzelve ten hoogsten dienstig is (933 blz.). Een tweede titelblad vermeldt een Portugese titel Tesouro dos vocabulos das duas linguas, Portugueza e Belgica; Woordenschat der twee taalen Portugeesch en Nederduitsch, terwijl op een vervolgblad Belgica vervangen is door Flamenga. Volgens het voorwoord van dit boek was de bedoeling er toe bij te dragen ‘in plaats van gebrooke en opgeraapt Portugeesch, of Nederduitsch te spreken, zich een zuivere en geregelde taal te gewennen’.
Het bedoelde woordenboek Nederlands-Maleis en Maleis-Nederlands betreft vermoedelijk een herdruk van het oorspronkelijk in 1623 te 's-Gravenhage en in 1706 te Batavia herdrukte Vocabularium ofte Woort-boeck naer ordre van den Alphabet int 't Duytsch-Maleysch, ende Maleysch-Duytsch van Caspar Wiltens en Sebastiaan Danckaerts. Door de er in opgenomen ‘manieren van spreecken’ en ‘grammaticale observatien’ heeft dit woordenboek deels ook een leerboekkarakter (zie ook II, noot 31).

[p. 58]

[p. 59]

88, XI:356-7). Door het genoemde ‘collegie van curatoren en scholarchen’ was overigens in hetzelfde jaar, 1778, al het initiatief genomen tot het uitgeven van een Christelijk schoolboek - het eerste in ruim honderd jaar tijd (zie II, noot 31) - voor het (godsdienst)onderwijs in de Nederlandse taal.⁴⁰

Hoe het intussen gesteld was met het Nederlands te Batavia, komt tot uitdrukking in de redevoering die de predikant Josua van Iperen in 1779 te Batavia hield bij wijze van inleiding ‘tot zijne openbare lessen, over de wijsbegeerte en fraaije letteren’. Hierin roept hij de inwoners van Batavia toe:

‘Batavia! Batavia!, gy hebt alom, in het Vaderland, den naam, dat er zeer goed Hollandsch, buiten en binnen uwe muuren gesprooken wordt: en dat getuigenisse heb ik, ten minste eenigzins, bewaarheid gevonden; inzonderheid met opzigt tot de uitsprake, en tot de taalleidinge der aanzienelykste mannen van dit voortreffelyk Wingewest. O mogt ik dat ook kunnen zeggen van uwe beminde vrouwen en van uwe lieve kinderen! O Batavia! mogt elk lid van onze burgery, die Maleitsch of Portugeesch, en dat nog zeer gebrekkig tegen de slaven brabbelt, en geene van die beide talen naar behooren, en volgens de regels spreekt: ten minste, die schoone, die zuivere tale, ik meene onze Nederlandsche Moedersprake, zich, volgens de regelen, eigen maken; gelyk in het Vaderland, onze kinderen, onze zoontjes en dochtertjes, vroeg, in de Fransche en Engelsche talen, onderweezen worden!’ (Van Iperen 1779:20-1.)

De hernieuwde aandacht voor het Nederlands in Indië gaat niet aan het moederland voorbij, want in 1781 wordt er door de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem een prijsvraag uitgeschreven over de vraag

‘Welke zijn de beste en vaardigste Middelen, om het gebruik der Nederduitsche Spraak onder de Maleiers, Javaanen, Cingaleezen en Malabaaren intevoeren, en meer en meer algemeen gebruikelijk te maken? Nademaal het ontegenzeggelyk is, dat het gebruik der Spraak eener Natie; haar meer genegenheid en yver voor die Natie inboezemt; ze geschikter maakt, zo het een nog onbeschaafde Natie is, tot betere begrippen van Godsdienst, Zedekunde en Natuurkundige Naspeuringen, om beschaafdheid van het Verstand te ontvangen, en dus bruikbaarer tot de Zeevaart, Wapenoeffening, en veele andere nuttige en noodzakelijke Konsten en Handwerken te worden?’ (Nieuw Nederlandsch Jaarboek 28 (1793), I:947.)

40 Het bedoelde schoolboek heeft als titel: Kort begrip der grondwaarheeden van den Christelyken Godsdienst, op last van 't eerwaarde collegie van curatoren en scholarchen der stad Batavia, tot gebruik der indische jeugd opgesteld, door Theodorus Vermeer, Meede lid van de gemelde collegie en oudste bedienaar des H: Euangeliums in de Neederduitsche gemeente dier zelve stad, gedrukt in 1778 te Batavia bij Egbert Heemen (56 blz.). Eveneens voor het onderwijs bedoeld was wellicht het in 1773 in Batavia bij de stadsdrukker Lodewijk Dominicus verschenen boekje Uitgezochte fabelen of leerzaame verdichtselen der spreekende dieren van Esopus en Phaedrus; Eerste deel, samengesteld door Hermanus Theodorus Terkamp (154 blz.). Zie voor deze uitgaven Landwehr (1991:462, no. 771 en 716 no. 1566). (Zie ook II, noot 31).

[p. 60]

Fragment Nieuwe woordenschat (1780)

[p. 61]

Deze prijsvraag is waarschijnlijk als een vervolg bedoeld op de reeds eerder op 1 januari 1775 door dit genootschap uitgeschreven prijsvraag ‘Welke zijn de beste middelen om de ware en zuivere leer van het Evangelie onder de bewoners der Colonien van den Staat meer te bevestigen, en in die landstreken voort te planten?’. In de drie inzendingen die op de laatstgenoemde prijsvraag waren binnengekomen werd ten zeerste gepleit voor het bevorderen van de kennis van de Nederlandse taal, in het belang van de verdere verspreiding van de Christelijke godsdienst.⁴¹ Volgens de Bataviase predikant Petrus Hofstede, die de eerste prijs had gekregen, wordt het vinden van geschikte predikanten voor Indië bemoeilijkt door de verplichting tot het aanleren van de Inheemse talen:

‘Dit staat velen, die anders nog wel trek tot den Indischen dienst zouden hebben zeer in den weg. De Portugezen, hierin naervolgers van de Staatkunde der oude Romeinen, wisten, te gelyk met de heerschappy, hunne spraak onder de overwonnene volkeren in te voeren. Had de Compagnie in de Landen van haar gebied de Nederduitsche taal in gebruik kunnen brengen, de verkondiging van het Evangelium zou daar door meer bevorderd en gemaklyker gemaakt zyn. “'t is naauwelyks te geloven (zegd de Bataviasche Kerkeraad, in deszelfs Advies over de drie bekroonde stukken, betreffende de bevestiging en voortplanting van den Christelyken Godsdienst, in de volkplantingen van den Staat) hoe ver de onkunde onzer Nederlandsche taal gaat, inzonderheid der Vrouwen, die zig de gemeene Maleitsche taal zoodanig eigen maken, dat de meesten onder haar volstrekt buiten staat zyn een aaneengeschakelde Kerkreden in 't Nederduitsch te verstaan, gelyk ook de kinders, die men in derzelver tederste jaren aan slavenmeiden toevertrouwt, onzer taal geheel onkundig zyn. Wat invloed dit op de kundigheden, gevoelens en betragtingen van den Godsdienst moet maken, is zeer ligt te beseffen.”’ (Hofstede 1780:78-9.)

Hoewel aldus ook aan het einde van de achttiende eeuw het denkbeeld van het Nederlands als de weg tot de Christelijke godsdienst nog niet verlaten is, wordt in elk geval in de Haarlemse prijsvraag van 1781 voor het eerst de invoering van het Nederlands bij Inheemsen anders gemotiveerd dan met argumenten van godsdienstige aard alleen. Een belangrijk argument is nu ook het voordeel dat de VOC zou kunnen hebben van Inheemsen die in de Nederlandse taal opgeleid worden voor allerlei functies en beroepen. Tevens wordt het argument gebruikt dat men de Inheemsen door middel van de Nederlandse taal meer aan zich kan binden. Het idee van het Nederlands als weg naar het ware Christelijke geloof, wordt zo aan het einde van de achttiende eeuw gaandeweg vervangen door het idee van het Nederlands als weg naar kennis, vaardigheden en wetenschap. De hernieuwde aandacht voor het Nederlands in deze jaren hangt

41 De drie antwoorden van respectievelijk Petrus Hofstede (eerste prijs), Cornelis van Vollenhoven (tweede prijs) en Jacob van Nuys Klinkenberg (derde prijs), werden gepubliceerd in de Verhandelingen, uitgegeven door de Hollandsche Maatschappye der Weetenschappen te Haarlem 17 (1776): respectievelijk pp. 1-132, 133-256, 257-323.

[p. 62]

aldus samen met de in de achttiende eeuw ontwikkelde nieuwe denkbeelden der Verlichting, waarbij opvoeding en onderwijs niet meer alleen in dienst van de godsdienst staan, maar gebaseerd zijn op het ‘verbeteren’ van de mensen zelf door middel van kennisverwerving. Onderwijs is dan ook niet langer alleen maar godsdienstonderwijs en taalonderwijs is niet langer alleen maar gekoppeld aan godsdienstonderwijs.

Al in het midden van de achttiende eeuw is deze ontwikkeling in de sfeer van verlichtingsidealen waar te nemen in enkele door Gouverneur-Generaal Gustaaf Willem Baron van Imhoff (1743-50) getroffen maatregelen. Om iets te doen aan het voortdurende tekort aan gekwalificeerde godsdienstonderwijzers die in de landstalen het Evangelie konden verkondigen, richtte hij in 1745 het Seminarium Theologicum op, naar voorbeeld van het door hem hervormde Singalees Seminarie te Colombo op Ceylon dat al sinds 1696 bestond (zie II.2.4 en II, noot 71): ‘Zo zal Ceijlon genoegsame leeraren voor de West, en Batavia voor Java en de Oost, mitsgaders het geheele gedeelte van Indiën, alwaar de Maleijdsche taale gangbaar is, in der tijd uijt leveren’ (Consideratien Van Imhoff 24-11-1741, in Van der Chijs 1861:186). Het seminarie zou uit vier klassen bestaan die in ongeveer acht jaar tijd doorlopen zouden kunnen worden. In de eerste klas wordt Nederlands geleerd, maar ook Maleis en Portugees staan op het programma en voor elk van deze talen was een speciale onderwijzer nodig, ‘die pari passe leert in die taale wat haar teffens door den Nederduijtsche meester in deeze tale werd geleert’. In de tweede klas wordt Latijn geleerd, maar ook de Maleise en Portugese onderwijzers gaan door ‘om ook aan deeze discipulen in de inlandsche talen met gelijke schreeden te doen leeren, wat zij in het Latijn leeren [...] op dat haar d'eene taale soo familiair werde als de andere’. In de derde klas wordt ook nog Grieks en Hebreeuws aan het programma toegevoegd (Propositie tot het opregten van een Seminarium, Van Imhoff 25-6-1745, in Van der Chijs 1861:190-1). Het Seminarie van Batavia heeft echter slechts een tiental jaren bestaan en is in 1755 door Van Imhoffs opvolger Gouverneur-Generaal Jacob Mossel (1750-61) om bezuinigingsredenen gesloten, op het moment dat het aantal leerlingen gegroeid was tot 53 studenten.

Overigens had een dergelijk Collegium een eeuw eerder al eens bestaan, namelijk de onder Gouverneur-Generaal Van Diemen in 1642 opgerichte ‘Latijnsche School’ - de eerste instelling voor middelbaar onderwijs in de Indonesische archipel⁴² -, niet zozeer bedoeld als opleiding van godsdienstleraren, maar meer als voorbereiding voor de theologische studie op de

42 Een dergelijke Latijnse School bestond toen al twaalf jaar lang te Jaffnapatnam op Ceylon. Van der Chijs meent dat deze in 1630 opgerichte school wellicht model heeft gestaan voor de Latijnse School te Batavia (Van der Chijs 1861:168). Nadere informatie over deze school is mij niet bekend.

[p. 63]

kweekschool van Professor Antonius Walaeus te Leiden, waar sinds 1622 een opleiding werd verzorgd voor de Indische kerkdienst. Uit het Weeshuis werden de twaalf ‘“gauwste ende goetaerdighste Nederlandsche en Mestice jongens” geselecteerd om in de Latijnse taal onderwezen’ te worden (Van der Chijs 1861:170). Het onderwijs was aldus bedoeld voor kinderen van zuiver Nederlandse of gemengde afkomst. In de ‘Ordre voor de Latijnse schole der stadt Batavia’ werd voorgeschreven dat ‘Onder d'schoolkinderen zal geen ander tale als d'Latijnse gebruijckt werden, uijtgenomen dat men den nieuwelingen in d'eerste beginselen der tale verserende, het gebruijck der Nederduijtsche spraecke moet toestaen ende anders gene’ (Van der Chijs 1861:176).

Kennelijk was niet iedereen even overtuigd van het nut van een dergelijke Latijnse school. Als namelijk de Gouverneur van Amboina Arnold de Vlamingh van Oudshoorn (1647-54) in 1651 een vijftal kinderen van Christelijke Inheemse hoofden naar Batavia stuurt om ze op te leiden tot godsdienstonderwijzers, deelt Gouverneur-Generaal Carel Reiniersz. (1650-53) aan de Heren Zeventien in Nederland mee dat deze met behulp van de Nederlandse taal in de ‘heijlige theologie’ geïnstrueerd zullen worden, ‘also het Latijn haer, in hare landen, niet ofte weijnig te passe can comen, ende het Duijts haer meer aan onsen staet verplichten ende eijgen maken sal, welcke tale sij seer beswaerlijck sullen leeren, bij aldien aen het Latijn gehouden worden’ (Citaat in Neerlandia 1902-2:21).

De school heeft dan ook slechts korte tijd bestaan. Hoewel het leerlingenaantal daar niet direct aanleiding toe gaf, werd hij onder het bewind van Gouverneur-Generaal Maetsuycker in 1656 opgeheven, meer uit ‘koude berekening van geldelijk verlies dan overwegingen omtrent het staatkundige en maatschappelijke belang eener Latijnsche school in Indië’, meent Van der Chijs (1861:181).⁴³

In 1755, hetzelfde jaar waarin het door Van Imhoff opgerichte seminarie werd gesloten, werd eveneens opgeheven de in 1743 door hem opgerichte ‘Academie de Marine’⁴⁴, waar vierentwintig jongens van Europese afkomst - ‘geen inlanders of slaven zullen in 't Academie-huys g'admitteert worden’ - Maleis, Malabaars en Perzisch leerden, ‘vooral ook in den vulgairen dialect van 't laatstgem., dewelke onder de Moorse matrosen gesproken word, om dat volk in haare tale te kunnen commanderen [...]; doch van voorsz. talen zal geen gebruik worden gemaakt in den dagelyksen

43 De Heren Zeventien blijken het met de opheffing niet eens en vragen om heropening van de school. Pas nadat van Nederlandse kant nog verschillende keren hierop is aangedrongen, wordt uiteindelijk in 1666 opnieuw een Latijnse school te Batavia geopend. Deze school was echter na drie jaar zo verlopen dat hij in 1670 definitief gesloten werd (Van der Chijs 1861:182-4; Koolen 1993:182-7; Notermans 1937).

44 Informatie over deze school geeft Nieborg (1989:22-6).

[p. 64]

De Latijnse School omstreeks 1670 (Nieuhof 1682:208)

[p. 65]

ommegang onder den anderen in de Academie, zonder speciale toestemminge van de Gouverneurs’ (NIP V:81-2). Om het spreken van de Inheemse talen op de school te voorkomen, mochten zelfs uitsluitend Europese bedienden worden aangesteld. Voor het eerst zien we op deze school dat talenstudie niet langer verbonden is met godsdienst, maar in dienst komt te staan van de handelsbelangen van de Compagnie.

In de tijd van Gouverneur-Generaal Van Imhoff (1743-50) waren dus al enkele tekenen te zien in de richting van de idealen der Verlichting. Deze tendens wordt echter, zoals we gezien hebben, vooral onder het bewind van Gouverneur-Generaal De Klerk goed zichtbaar. Juist onder zijn bewind wordt in 1778 het Bataviaas Genootschap van Kunsten en Wetenschappen opgericht.⁴⁵ Door dit Genootschap wordt een soortgelijke prijsvraag als de in 1781 door de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem uitgeloofde prijsvraag uitgeschreven, ‘met eene praemie van één honderd gekartelde dukatons’, om voor december 1783 antwoord te geven op de vraag ‘welke middelen zijn het meest geschikt, ter verbetering, zoo van de natuurlijke als zedelijke opvoeding der kinderen in deeze Colonie? En welk is het beste middel, om, onder alle beletzelen, de kinderen hier te lande, de Nederduitsche taal, van hunne eerste jaaren af, als hunne moeder-taal, eigen te maaken?’ (Verhandelingen Bataviaasch Genootschap deel 4 (1786): 13). Deze laatste prijsvraag richtte zich daarmee op de kinderen van (Indo-) Europese afkomst en niet - zoals de Haarlemse prijsvraag - op de Inheemse kinderen. Op geen van beide prijsvragen zijn overigens reacties binnen gekomen, ondanks het feit dat de inzendingstermijn herhaaldelijk werd verlengd. De Haarlemse prijsvraag van 1781 was in elk geval in 1795 nog niet beantwoord (Nieuw Nederlandsch Jaarboek 30 (1795), IV:3137).

Maar de hernieuwde aandacht voor het Nederlands, die vooral onder het bewind van De Klerk naar voren kwam, blijkt voorlopig van korte duur te zijn. Op 28 juli 1786 wordt, onder zijn opvolger Gouverneur-Generaal Willem Arnold Alting (1780-96), besloten:

‘dat, ofschoon de ordre wel legt, dat alle ter school komende kinderen geene andere dan de Hollandsche taal mogen spreken, de ondervinding egter leert, dat het grootst gedeelte daar niet toe te houden is en vele, wier ouders die taal in 't geheel niet kundig zyn, van het onderwys in de scholen ook geen voordeel trekken en dus onwetend blyven opgroeyen; zo is goedgevonden en verstaan voortaan alleen de Hollandsche taal te laten aanleren in twee der vier Comps. scholen en in de twee andere, ieder afzonderlyk, alleen de Portugesche en Maleidse spraken’ (NIP X:849-50).

Twee jaar later, in 1788, wordt ook het Nederlands als voertaal op de school van het Armenhuis vervangen door het Portugees, omdat ‘de daar in

45 Informatie over het Bataviaas Genootschap geeft The en Van der Veur (1973).

[p. 66]

onderweezen wordende kinderen alle van Portugeesche ouders waaren en dus niet dan zeer moeielyk de Hollandsche taal leerden en, schoon zy daarin ook al goede vorderingen maakten, nogtans niet verstonden, wat zy leerden’ (NIP XI:35). Aan de ‘scholarchen’ wordt daarom toegestaan om op kosten van de compagnie 500 exemplaren van het Portugese A.B.C.-boekje te laten drukken (Van der Chijs 1879:34). Tevens wordt een einde gemaakt aan de in de Nederlandse taal gehouden catechisatie, nu immers ‘de schoolmeesters dier drie schoolen, het onderwys in de Nederduitsche taal, waartoe eigentlyk de eerstgemelde gehoudene catechisatien zijn ingericht geweest, zo zeer niet nodig hebben’ (NIP XI:54). En daarmee erkende de overheid uiteindelijk zelf dat het niet gelukt was om het Nederlandse element in de samenleving nog langer te handhaven. In 1797 wordt zelfs het aantal ‘Inlandsche leermeesters’ verminderd van twintig tot twaalf, namelijk acht voor de Portugese en vier voor de Maleise taal (NIP XII:350). Voor de Nederlandse taal is er dan niet één leermeester meer.

Zo is het Nederlands dan aan het einde van de achttiende eeuw, het einde ook van het VOC-tijdperk, op sterven na dood. Sprak in 1673 misschien zo'n vier procent van de bevolking van Batavia Nederlands, in 1699 is dit percentage gedaald tot minder dan vier procent, in 1739 tot twee procent, en aan het einde van de achttiende eeuw is dit percentage gedaald tot wellicht minder dan één procent van de stadsbevolking.⁴⁶ Buiten de ambtelijke wereld van het VOC-bestuur en van de Nederlandse mannen die daarbij betrokken waren - de wereld van de schrijftaal dan nog voor-

46 In 1699 waren er binnen de stad Batavia 1.783 Europeanen, 670 Mestiezen, 2.407 Mardijkers, 3.679 Chinezen en 867 anderen (Blussé 1986:83-4). Het aantal slaven maakte waarschijnlijk zo'n 50% van de stadsbevolking uit. De stad telde toen naar schatting 66% Portugeessprekenden, 10% Maleissprekenden, 19% Chineessprekenden en minder dan 4% Nederlandssprekenden.
In 1739 waren er binnen de stad Batavia 1.276 Europeanen, 421 Mestiezen, 1.038 Mardijkers, 4.199 Chinezen, 299 anderen, en zo'n 12.000 slaven (Blussé 1986:83-4). De stad telde toen naar schatting ruim 70% Portugees- of Maleissprekenden, 21% Chineessprekenden, en zo'n 2% Nederlandssprekenden.
Bij deze schattingen is er van uitgegaan dat van de groep Europeanen zeker een kwart van niet-Nederlandse afkomst is en dat lang niet alle kinderen van Europeanen Nederlandssprekend zijn of Nederlandstalig worden opgevoed.
Door de enorme bevolkingsverschuivingen - denk aan de toename van het aantal Chinezen, dat tussen 1680 en 1740 bijna verdubbelde (Blussé 1986:84), en aan het feit dat grote groepen Mardijkers buiten de stadsmuren zijn gaan wonen (De Haan 1922, I:530-2) - zijn overigens de gegevens uit 1673 (zie II, noot 34), 1699 en 1739 moeilijk met elkaar te vergelijken. De gemaakte vergelijking kan echter wel dienen ter illustratie van de positie die het Nederlands inneemt op de taalkaart van Batavia.
Nog moeilijker is de vergelijking met de situatie aan het einde van de achttiende eeuw, waarvoor mij slechts gegevens bekend zijn voor Batavia en omgeving. Volgens Raffles (1817, II:246) waren er in het jaar 1795 in Batavia, gemeten tot twee mijl buiten de stad 543 Europeanen en 1.485 Indo-Europeanen op een totale bevolking van 47.217. Het aantal Nederlandssprekenden maakt dan minder dan één procent van de stadsbevolking uit.

[p. 67]

namelijk -, werd het Nederlands nauwelijk gekend. En zelfs binnen deze ambtelijke wereld was het met de kennis van het Nederlands niet altijd even goed gesteld, zoals blijkt uit allerlei ambtelijke stukken (Kalff 1918). Het handjevol kinderen van Mardijkers, Inheemsen en slaven dat wat Nederlands had geleerd op een van de weinige Compagniescholen, kon hieraan niet veel veranderen.⁴⁷ Veranderen zou de situatie voorlopig weinig meer. Tijdens het Engelse tussenbewind (1811-16) wordt dan ook vanuit Indië gemeld dat ‘Dutch is almost as foreign as English’ (Citaat in Prick van Wely 1906:20).

47 Dat zelfs veel in Indië geboren kinderen van Europeanen het Nederlands niet beheersen, blijkt uit het aanstellen van een speciale ‘leermeester in de Hollandsche taal’ in 1808 aan de marineschool, ‘ten einde de scholieren, die hier te lande geboren zijn en de Hollandsche taal niet volkomen machtig zijn, daarin onderwijs te geven tot faciliteit van de lessen, welke zij van de informators ontvangen’ (NIP XV:233).

2.3. Formosa (1624-1662)

Ook in de andere hoofdvestigingen van de VOC in Oost-Indië werd aanvankelijk geprobeerd het Nederlands als voertaal op de scholen in te voeren. Gouverneur-Generaal Van Diemen schreef op 9 mei 1643 aan Gouverneur Maximiliaen le Maire (1643-44) van Formosa, dat ‘'t moet daer nae worden geschickt, dat [de Formosanen] de Nederlantse Spraecke aannemen’ (Citaat in Ginsel 1931:103). Pas dan zouden de Formosanen ware genegenheid gaan voelen voor de Hollanders. Juist omdat er op Formosa geen algemeen gebruikelijke omgangstaal bestond - er waren verscheidene Formosaanse ‘dorpsdialecten’ in zwang -, zou het Nederlands hiertoe kunnen worden ingevoerd. Le Maire antwoordt Van Diemen op 15 oktober 1643 dat ‘aangezien Formosa geen gemeenschappelijke taal heeft, maar bijna ieder dorp zijn eigen spraak, het wenschelijk is de inboorlingen in de Nederlandsche taal te onderrichten, zoals de Portugeezen zulks doen in hun koloniën’ (Citaat in Prick van Wely 1908:7). Op 4 juli 1644 herhaalt Van Diemen zijn voorstel in een instructie aan Gouverneur François Caron (1644-46) en stelt voor om het aantal op school gebruikte talen terug te brengen tot twee of drie en langzamerhand geheel over te gaan op het Nederlands.⁴⁸ Hoewel Gouverneur Caron het extreem moeilijk acht om het

48 Als voertalen bij het onderwijs aan de Inheemse kinderen werden gebruikt het ‘Sincansch’ ofwel ‘Formosaansch’ in het noordwesten, het ‘Favorlangsch’ in het noorden, en het ‘Zeytsch’ ofwel ‘Zuidsche taal’ in het zuiden van het door de VOC gedomineerde eilandgebied (Ginsel 1931:85-97). Deze drie Austronesische talen (Maleis-Polynesische taalfamilie), het Sinkan (Sakam), het aan het Sinkan verwante Sideïs (Sideia) - beide worden wel aangeduid als het Formosaans -, en het Favorlang, worden thans niet meer gesproken (Dyen 1971:171).
Een voorstel van Ds. Abraham Rogerius (predikant te Batavia 1642-47), om meer eenheid te creëren in het godsdienstonderwijs in geheel Oost-Indië en een viertalig ‘Sinkamsch (Formosaansch), Maleisch, Portugeesch en Nederduitsch’ woordenboek samen te stellen, is in 1644 door de Kerkeraad te Batavia en door Gouverneur-Generaal Van Diemen goedgekeurd. Er zou eerst een ‘Sakams Dictionarium’ worden gemaakt om ‘naderhand dan een algemein Maleyts, Portugees, Sakams en Duyts woorden-boek daar af op te stellen’ (Valentijn 1726, IV-2:88-9). Een dergelijk viertalig woordenboek is er echter nooit gekomen. Wel werd er een begin gemaakt met het Sinkanse woordenboek, maar van een uitgave kwam het niet. Deze lijst van ruim duizend woorden - Nederlands-Sinkan -, gevolgd door enkele korte ‘zamenspraken in het Formosaansch en Nederduitsch’, is pas twee eeuwen later gepubliceerd door Ds. C.J. van der Vlis, in Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap 18 (1842):432-87. Een door Ds. Gilbertus Happart in 1650 samengesteld Favorlangs lexicon is eveneens pas in 1842 uitgegeven door Ds. W.R. van Hoëvell onder de titel Woord-boek der Favorlangsche taal; Waarin het Favorlangs voor, het Duits achter gestelt is, in Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap 18 (1842):31-430. Zie ook Dyen (1971:172).

[p. 68]

Formosa

[p. 69]

Nederlands bij de Inheemse bevolking in te voeren (Campbell 1903:206-7; Daghregister 1645:165), blijkt dat er in 1648 op tenminste negen plaatsen met onderwijs in het Nederlands is begonnen, maar hier en daar verloopt het onderwijs nog wel wat moeizaam. Er zou zelfs sprake zijn van een grote drang tot ‘hollandiseren’ bij de Inheemse bevolking; gemeld wordt dat met ‘lust en vermaeck onse tale vande jonckheijt geleert wordt’, en zelfs wordt verzocht Hollandse namen te mogen aannemen, alsmede Hollandse klederdracht te mogen dragen (Ginsel 1931:103-4). Gouverneur Pieter Antonisz. Over't Water (1646-50) trekt hieruit de conclusie dat de Inheemse bevolking kennelijk volkomen tevreden is met het Nederlandse bewind (Brief aan G.G. C. van der Lijn 2-11-1648, in Grothe 1887:67). Enthousiast wordt op 3 november 1648 door de Kerkeraad van Tayouan bericht dat het Nederlands een goede toekomst heeft, omdat de Formosanen ‘stercke memoriën hebben, datse onse tale tot verwonderens toe promptelyck uytspreecken’ (Citaat in Grothe 1887:83).⁴⁹

49 De Kerkeraad van Tayouan verzoekt in 1648 dan ook om toezending van de volgende ‘duytsche schoolboekjens’: ‘3000 Gebedenboekjes, 2000 Catechismussen, 1000 Historien van Joseph, 100 Gebeden Havermans, 100 Catechismi, 50 Historien des Bijbels, 1000 Psalmboeken, 1000 Evangeliën, 500 Spiegel der Jeugd, 50 Praktijk der Godzaligheid’ (Brief Kerkeraad Tayouan aan Classis Amsterdam, 3-11-1648, in Ginsel 1931:103n). In november 1650 blijken er voor enkele jaren genoeg schoolboekjes te zijn ontvangen (Ginsel 1931:104).
Van dezelfde tijd dateren de door Ds. Jac. Vertrecht (predikant te Formosa 1647-51) voor het godsdienstonderwijs opgestelde Favorlangsche leerredenen, waarvan de volledige titel luidt Leerstukken ten gebruike der schoolen van 't Favorlangsch district. Het bestaat uit achttien stukken, waarvan de eerste dertien tweetalig zijn opgesteld ‘in het Nederduitsch, en het Favorlangsch er naast’, namelijk ‘1. Het Onze Vader, 2. Het Christelikke geloove. 3. De thien geboden des Heeren. 4. Het morgen gebed. 5 Het avond gebed. 6. Gebed voor den eten. 7. Gebed na den eten. 8. Gebed voor de onderwijzinge. 9. Gebed na de onderwijzinge. 10. 't Samengesprek tusschen een farlanger [Favorlanger] en hollander vreemdeling. 11. Christelikke leerspreukken. 12. Vragen over 't Gebed des Heeren. 13. Kort onderwijs om den christelikken doop te ontfangen’ (Tijdschrift Bataviaasch Genootschap 6 (1857):l03-5). Het manuscript werd ter uitgave aangeboden aan de Kerkeraad te Batavia, maar van een uitgave in boekvorm is het toentertijd niet gekomen. Het is pas in 1888 in boekvorm uitgegeven door het Bataviaas Genootschap onder de titel Leerstukken en preeken in de Favorlangsche taal (eiland Formosa). Batavia: Landsdrukkerij, (124 blz.).
Vanwege het succes met het Nederlandstalige godsdienstonderwijs aan Formosaanse kinderen, hadden de Heren Zeventien al in 1650 toestemming gegeven voor een tweetalige uitgave van het Formulier des Christendoms. Dit vragenboekje is echter pas in 1662 verschenen. Het gaat hier om een bewerking door Ds. Daniël Gravius (predikant te Formosa 1647-51) van een manuscript van Ds. Simon van Breen en Ds. Johannes Happert, die respectievelijk in de jaren 1643-47 en 1644-46 op Formosa dienden. Van dit boek zijn twee versies verschenen, één alleen in het Nederlands, en één in twee talen naast elkaar afgedrukt, met toevoeging van een reeks verklaringen en een uitleg ten dienste van de schoolmeesters (Ginsel 1931:104-5). De tweetalige versie - Nederlands en Sideïs - is verschenen onder de titel Patar ki tna-'msing-an ki Christang, ka tauki-papatar-en-ato tmaeu'ug tou sou ka makka sideia; Ofte 't Formulier des Christendoms, met de verklaringen van dien, inde Sideis-Formosaansche tale [door Dan. Gravius], t'Amsterdam, by Michiel Hartogh, op den hoeck van de Oude Hooghstraat, 1662 (290 blz.). In het voorwoord van deze uitgave vermeld Gravius dat het boekje bedoeld is voor ‘de Schoolmrs, soo Nederlanders als ingeboorne’, om de kinderen - in sommige dorpen drie tot vierhonderd - te leren lezen, schrijven, zingen, etc., ‘beyde in Duytsch en Formosaans: het welcke voorwaar sulcken gezegenden voortganck nam, dat'et, by naerstig achtervolgh vry wat groots beloofden: gelijck ick oock t'sedert hebbe verstaan, dat'et oogmerck tot voortplantinge van de Nederduytsche tale aldaar seer geluckelyck wordt bereyckt’.
Eveneens van de hand van Ds. D. Gravius is de in 1661 te Amsterdam gedrukte tweetalige uitgave - Nederlands en Sinkan - Het heylige euvangelium Matthei en Johannis; Ofte Hagnau ka d'llig matiktik, ka na sasoulat ti Mattheus, ti Johannes appa.; Overgeset inde Formosaansche tale, voor de inwoonders van Soulang, Mattau, Sinckan, Bacloan, Tavokan, en Tevorang. Amsterdam: Michiel Hartogh, 1661 (175 blz.). Volgens Gravius' voorwoord waren ‘de kinderen tot verwonderens toe, in de beginselen van de ware religie, lesen, schrijven &c. en selfs (in sommige plaatsen) inde Neder-duytsche tale sonderlingh gevordert’.

[p. 70]

Voor het Nederlandstalige godsdienstonderwijs op Formosa verzorgde Ds. D. Gravius de tweetalige uitgaven: Het heylige Euangelium Matthei en Johannis (1661) en 't Formulier des Christendoms (1662)

[p. 71]

Aangemoedigd door de goede resultaten met het Nederlands op de scholen, wordt in 1656 door enkele predikanten voorgesteld ook aan de oudere Formosanen het Nederlands te leren. Gouverneur Cornelis Caesar (1653-56) vraagt zich echter met een aantal andere predikanten af of een algemene invoering van het Nederlands niet juist de kerstening aanmerkelijk zou doen vertragen. Zijn opvolger Gouverneur Frederik Coyett (1656-62) bericht Gouverneur-Generaal Maetsuyker op 30 november 1656 over de onenigheid onder de predikanten over deze zaak. De voorgestelde taalhervorming wordt daarop om genoemde reden in 1657 door Maetsuyker en de Raad van Indië te Batavia unaniem afgekeurd (Campbell 1903:232). In het onderwijs blijft het Nederlands ook daarna echter een grote rol spelen.⁵⁰

Om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren, werd in 1659 te Soelang een Collegium opgericht, dat tot doel had de opleiding van Formosaanse jongeren tot godsdienstleraar. Dertig Formosaanse jongens kregen er theologisch onderricht, eerst met het Formosaans (Sinkan) als voertaal, en later bij verdere studie met het Nederlands als voertaal. Elke middag werd er twee uur Nederlandse les gegeven met behulp van het Formosaans. De bedoeling was om langzamerhand geheel op het Nederlands als voertaal

50 Aan de kwaliteit van dat onderwijs ontbrak echter nog wel een en ander. Geklaagd wordt over groot schoolverzuim en over het feit dat de kinderen als papegaaien de leerstof leerden nazeggen, zonder de betekenis ervan te begrijpen. Geklaagd wordt ook over de kwaliteit van de Inheemse schoolmeesters, die niet allemaal even geschikt voor hun taak werden geacht - er wordt melding gemaakt van mishandeling van leerlingen -, zodat zelfs de vrees wordt uitgesproken dat de Compagnie door zulke ambtenaren de kans liep een opstand onder het volk te verwekken (Ginsel 1931:105-8). Het in 1659 opgerichte Collegium had dan ook als doel beter gekwalificeerde Inheemse schoolmeesters op te leiden.

[p. 72]

over te stappen. Voor het onderwijzen van het Nederlands als vreemde taal werd gebruik gemaakt van het boek Deure off Portaal der Taalen, samengesteld door Joannes Amos Comenius (1592-1670), op basis waarvan enkele eenvoudige ‘samenspraken’ in het Formosaans (Sinkan) en het Nederlands waren samengesteld.⁵¹ Om het Nederlandsspreken aan te moedigen werd er in het reglement van het Collegium opgenomen dat ‘by beurte alle daagen twe custodes gestelt [sullen] worden, die gehouden sullen wesen op te teeckenen en aan te brengen aande Subregent alle die gene, die int collegie geen duytsch spreken, of in eenigerhande maniere haar misdraagen’ (Citaat in Grothe 1887:199-200). Het beoogde doel werd echter nimmer bereikt, doordat in 1662 Formosa veroverd werd door de Chinezen en voor de Nederlanders verloren ging.

De invoering van het Nederlands via het onderwijs lijkt op Formosa meer succes te hebben gehad dan in de Molukken en in Batavia.⁵² Dit is wellicht te verklaren uit het feit dat toen de Nederlanders in 1624 op Formosa kwamen daar geen Portugese voorganger was geweest, waardoor het Portugees er als lingua franca geen ingang had gevonden. Ook het Maleis als lingua franca was op Formosa niet of nauwelijks in gebruik geraakt. Bij hun komst troffen de Nederlanders dan ook slechts de lokale Formosaanse talen aan, die aanvankelijk als voertaal bij het onderwijs en bij de kerstening werden gebruikt, voor zover de zendelingen en schoolmeesters daar althans kennis van hadden.⁵³ Bij gebrek aan een algemene omgangstaal werd echter

51 Bedoeld wordt het door Joannes Amos Comenius samengestelde leerboek voor algemene kennis van de wereld en voor taalkunde - ‘vestibularis Grammatica cum translatione Belgica’ -, met ‘samenspraken’, oefeningen en een woordenlijst, dat in 1658 te Amstelodami bij Gabrielis de Roy is uitgegeven onder de titel Eerste deel der schoolgeleertheyd, genoemt het Portael: Inhoudende de grondtveste der dingen, en onser wijsheyd omtrent de dingen, als mede der Latijnschen tael met de moedertael; Toegeschickt nae de wetten des laetsten spraeck-weeghs, en met veel beelden verlicht; Prima pars scholasticae eruditionis, dicta Vestibulum: continens Fundamenta Rerum, & nostrae Sapientiae circa res, ut & Latinae Linguae cum Vernacula; adomatum Juxta Leges, novissimae Methodi, multisq; iconibus illustratum (156 blz. + ongenummerd register). Op de omslag is gegraveerd Portael der saecken en spraecken; Vestibulum Rerum et Linguarum. (Zie ook II, noot 61).

52 Een aanwijzing hiervoor vormt bijvoorbeeld ook het feit dat de Franse missionaris De Mailla in 1715 op Formosa nog Inheemsen aantrof die in staat waren Nederlands te spreken en die Nederlandse boeken bezaten en deze ook konden lezen. Het door de Nederlanders geïntroduceerde ‘Hollandse’ [Latijnse] letterschrift voor de Formosaanse talen, werd op enkele plaatsen zelfs nog tot in de negentiende eeuw gehanteerd (Kern 1914:111-6). Definitieve sporen heeft het Nederlands op Formosa echter niet achtergelaten.

53 In 1643 gaven 50 Inheemse schoolmeesters op 6 scholen onderwijs aan 600 kinderen. In 1647 blijkt het aantal schoolkinderen verviervoudigd (Ginsel 1931:85-97). Een belangrijk stimulator van het Inheemse onderwijs met de eigen landstaal als voertaal was Ds. Robertus Junius, die van 1629 tot 1641 op Formosa werkzaam was. Ginsel (1931:92-3) noemt 13 door Junius samengestelde school- en catechisatieboekjes in de Sinkanse (Formosaanse) taal. Een door hem geschreven A.B.C.-boek werd omstreeks 1647 in Nederland gedrukt en in grote getale naar Formosa gezonden. Misschien is het dit boekje dat in augustus 1648 met de 't Hoff van Seelandt op Formosa arriveerde ‘met A.B.C. ende meer andere boecken tot de kercken ende schoolen noodigh’ (Citaat in Ginsel 1931:104).

[p. 73]

steeds meer het Nederlands als zodanig gepropageerd. Wellicht is Formosa het enige gebied in Oost-Indië geweest, waar het Nederlands daadwerkelijk de kans heeft gehad om op den duur de algemene omgangstaal te worden van kerk, onderwijs en bestuur. ‘Als de plannenmakers al hun dromen hadden kunnen verwezenlijken, had Formosa mogelijk een calvinistisch en Nederlandssprekend eiland kunnen worden’, meent Molewijk (1991:18) dan ook terecht. De taalpolitiek van de VOC ten gunste van het Nederlands lijkt op Formosa in elk geval meer succes te hebben gehad dan op de Molukken, in Batavia, en - zoals we in 2.4 zullen zien - op Ceylon.

2.4. Ceylon (1656-1796).

Kort na de vestiging van het Nederlands gezag in Colombo op Ceylon (1656), vaardigde Gouverneur Ryckloff van Goens (1659-75)⁵⁴ in 1659 een soortgelijk plakkaat uit als het in 1641 door Gouverneur-Generaal Van Diemen te Batavia uitgevaardigde (zie II.2 en 2.2), eveneens met als doel ‘de voortsettingh ende vaststellingh der Nederduytse tale, daarentegen verdelinge ende abolitie der Portugese spraacke, om met deser uytroeyngh ende investingh der onse den naam ende gedachtenisse onser vijanden mogen vergeten ende d'onse ingegriffet werden’ (Plakaat 14-11-1659, in Hovy 1991, I:49). Van Goens had Groot-Nederlandse plannen - zoals Matelieff een halve eeuw tevoren voor de Molukken voor ogen had gehad - en wilde van Ceylon een ‘Nieuw Nederland’ maken, en zelfs het bestuurlijk centrum van de VOC verplaatsen van Batavia naar Colombo (Van Goor 1978:16). Omdat de meeste kinderen grootgebracht werden door slaven - in het Portugees -, en opdat deze kinderen ‘die tale harer vaderen’ zuiver zullen leren, werd op straffe van geldboetes ‘ydere inwoonderen deses eylants gelast ende bevolen hare slaven (wel verstaande jongens ofte mannen), alle die de Duytse tale niet spreecken konnen, het haar van den hoofde kort doen affsnijden ende soodanich sonder hoeden dragen laten totdat sij Duyts connen’⁵⁵ (Plakaat 14-11-1659, in Hovy 1991, I:49-50).⁵⁶ Wat

54 Rijckloff van Goens was van 1659-72 Gouverneur van Ceylon en vervolgens daar tot 1675 superintendent en veldoverste. In 1675 werd hij benoemd tot Eerste Raad en Directeur-Generaal te Batavia, waar hij vervolgens van 1678-81 Gouverneur-Generaal was. Als Gouverneur van Ceylon werd hij in 1672 opgevolgd door zijn zoon Rijckloff van Goens Jr., die dit tot 1679 is gebleven (Van Goens 1917:800).

55 Als alle landvoogden dergelijke plakkaten hadden afgekondigd, dan waren alle taalgeschillen tussen de predikanten over het Hoog- en Laag-Maleis, en over de Maleise of de Ambonse taal, niet nodig geweest, meent Valentijn: ‘Wanneer 'er nu een algemeene last gansch Indiën door geweest was, om de Duitsche Taal in te voeren, en om niet, dan in die Taal, te Prediken, zo waren alle de Predikanten van eersten af aan in staat geweest, om over al, waar zy ook naar toe zouden mogen gezonden worden, dienst te doen’. En ook nu nog - aan het begin van de achttiende eeuw zou het volgens hem nog steeds wenselijk zijn ‘dat geen andre, dan de Nederduitsche Taal, in Indiën gebruikt, en met alle kragt ingevoerd wierd, en men zou, na weynig jaaren bevinden, dat de vrugten der bekeering der Heydenen, alomme veel gewenschter, en dat ook de onkosten der Ed. Heeren Bewindhebberen veel minder, dan jegenwoordig, zouden zyn’. Het drukken van de Bijbel in al die verschillende talen zou dan onnodig zijn, hetgeen een grote besparing zou opleveren. Valentijn adviseert dan ook om alsnog die ‘Zaken dier Taalen, zo als die nu waren, te laten, maar aan alle landvoogden te belasten, voortaan alleen de Duitze Taal in te voeren, en dan was 'er een veel groter vrugt van den dienst der Dienaren alomme te hopen, dan oit te voren’ (Valentijn 1726, V-2:414-6).

56 Een dergelijk plakkaat had Van Goens een jaar daarvoor in 1658 uitgevaardigd voor Kaap de Goede Hoop: ‘de Portugeese tael mogen Slaven niet spreken, nog onder malcander nog tegens vremde of nederlanders’ (Citaat in Prick van Wely 1906:6).

[p. 74]

dit plakkaat heeft uitgericht is niet bekend, maar kennelijk achtte men het nodig om het plakkaat bij resolutie van 13 maart tot 3 april 1668 te hernieuwen (Hovy 1991,I:49). Op 28 maart 1668 werd er door de Kerkeraad te Colombo ‘over de Talen gesproken, en een middel beraamd, om het Portugeesch, volgens 't Plakaat Anno 1659 afgekondigd, niet in te voeren, en de Landaard van 't Portugeesch af te wenden’ (Valentijn 1726, V-2:416). En in een later plakkaat van 22 november 1690 werd door de regering afgekondigd dat ‘er na verloop van 15 jaaren onder het gantsche Cooninkrijk van Jaffanapatnam niemand in den dienst van d'edele Compagnie eenige bedieningen van 't land zal ontvangen, hetzij van cannecappels, ontvangers, majoraals, schoolmeesters, araatchies, canganes, pattangatijns⁵⁷ ofte diergelijke dan die de Nederduytse tale volkomen verstaan, spreken, lesen en schrijven kan’ (Hovy 1991, I:250; zie ook P. van Dam 1954:246; Van Goor 1978:46).

Het gebrek aan schoolmeesters die onderwijs in de Nederlandse taal kunnen geven, doet Van Goens in 1670 voorstellen dat om goede schoolmeesters op te leiden in elk district ‘een schole wierde opgereght van gaeuwe Mallabaerse en Nederlantsche jongens, die alhier uyt Nederlantsche ouders geteelt waeren, welcke dan, behalven de beginselen der Christelijcke religie, door malkanderen Nederduytsch en Malabaersch leeren soude’ (Consideratien Simon Cath 6-8-1690, in P. van Dam 1954:49).

Op dat moment, in 1671, zouden er in het district Jaffnapatnam (in het noorden van Ceylon) 105.000 Christenen onder wie 20.424 schoolkinderen zijn, en in het district Colombo (in het westen) en het district Galle (in het zuiden) samen omtrent 20.000 Christenen en 14.000 schoolkinderen (Van Goor 1978:113). Om al deze schoolkinderen goed onderwijs te kunnen geven en hen ‘nevens de fondamenten van de christelijcke religie oock die van de Duytsche tale te doen leeren’, waren goede schoolmeesters noodzakelijk, ‘die de bequaemheyt hebben om de kinderen na behoren te instrueren en haar de Duytsche taal grondigh te doen vatten, immers haar tot die

57 Het betreft hier functies van Inheemse ambtenaren. ‘Cannecappel’: (Tamil) boekhouder, schrijver; ‘Majoraal’: dorpshoofd; ‘Araatchi’: Inheems hoofd van lage rang; ‘Cangaan’: (Tamil, Singalees) hoofd bij een bepaalde kaste; ‘Pattangatijn’: (Singalees) hoofd bij de visserskaste (Hovy 1991, II:975-87).

[p. 75]

bequaemheyt te brengen om andere weder te kunnen onderwijsen’ (Haagse Verbaal 11-3-1671, in P. van Dam 1954:190-1). Daarom werd aan Nederland verzocht om drie of vier ‘bequame mannen, om tot Colombo, Gale en in 't rijck van Jaffnapatnam bij verdeelinge geplaatst te worden’. Hun taak zou zijn om toezicht te houden op de Inheemse schoolmeesters en tevens aan de reeds gevorderde leerlingen ‘de gronden van onse Duytsche tael te doen vatten, een goet autheur met verstant te leren lesen, en sulcx daardoor een redelijcke stijl van schrijven te krijgen en overigens mede verder in de christelijcke religie onderwesen te worden’ (Haagse Verbaal 11-3-1671, in P. van Dam 1954:191). Aan dit verzoek wordt door de Heren Zeventien echter geen gevolg gegeven. Men vindt dat ‘sij haar souden hebben te bedienen van luyden onder de militie overkomende of oock wel vrije luyden, die daartoe de beqaeumheyt souden mogen hebben’ (Resolutie, 17-8-1676, in P. van Dam 1954:19). Vanwege het grote gebrek aan geschikte schoolmeesters en de slechte ervaringen die waren opgedaan met het daartoe aanstellen van soldaten, die ‘in 't gemeyn luyden sijn niet al te stightelyck van leven’ en als schoolmeester ‘veeltijts uytspatten en grote ergernissen geven’, werden plannen-gemaakt om een seminarium op te richten, zoals destijds op Formosa had bestaan, ter opleiding van schoolmeesters, catechisten, tolken en schrijvers (P. van Dam 1954:19).

Een eerste seminarium wordt in 1690 geopend te Nalloer, ‘een kleyn uyr gaans van het casteel’ van Jaffnapatnam⁵⁸, waar 27 kinderen heen worden gebracht ‘om in de Nederlantsche en Mallabaerse taal [...] onderwesen, in de vrese Godes opgevoet en tot de kennisse van de ware Christelijcke religie gebragt te worden’. Aan het seminarie verbonden wordt een openbare lagere school, waar aan Inheemse Christenkinderen eveneens de gelegenheid wordt geboden Nederlands te leren. Dergelijke scholen worden in het district ook op vier andere plaatsen opgericht en van Nederlandse schoolmeesters voorzien (P. van Dam 1954:21-2). Deze maatregelen werden getroffen, ‘omdat er veele honderden van menschen ons gebeden hebbende hare kinderen in het queekschool te besteden en afgewesen zijnde niet despereeren mogten’. Nu immers de regering had aangekondigd na verloop van tijd nog slechts Inheemse dienaren te zullen benoemen die voldoende kennis hadden van het Nederlands, was aan te nemen ‘dat alle inwoonders van dit Koninkrijk, voornamentlijck de hoogste geslagten, haer devoir zullen doen om de Duytsche taal te leeren’ (Reglement Malabaars Seminarie 2-12-1690, in Hovy 1991, I:258-9; zie ook: P. van Dam 1954:246-7).

In het Reglement en ordre van het Malabaars Seminarie te Nalloer van 2

58 In het jaar 1690 waren er in het district Jaffnapatnam 148.624 Christenen onder wie 26.656 schoolkinderen. Nog niet door al deze Christenen wordt echter het ware Christendom beleden, want ‘de duysternisse van het heydendom en pausdom sith, Godt betere het, nogh te diep daerin’ (Citaat in P. van Dam 1954:24).

[p. 76]

India

Ceylon

[p. 77]

december 1690, vastgesteld door de commissaris van de VOC Hendrik Adriaan van Rheede tot Drakesteyn (1685-91), wordt uitvoerig beschreven hoe het onderwijs in het Nederlands dient te worden gegeven, hoe men het Nederlandse A.B.C. - met behulp van een soort letterplankje⁵⁹ - moet onderwijzen en de Nederlandse uitspraak moet oefenen. Dit Reglement is dan ook niet zo zeer een reglement zoals men zou verwachten, maar vormt een soort van handleiding voor het onderwijzen van het Nederlands als vreemde taal en is wellicht de oudste didactische handleiding op dit gebied. Een van de uitgangspunten is dat er contrastief moet worden gewerkt, in die zin dat ‘deselve letters, syllaben en woorden die voor de middag in de Nederduytsche tale geleerd werden, na de middag in de Mallabaarse tale moeten werden voorgelesen, uytgesproken en geschreven, ten eynde de kinderen daardoor de cragt en translatie van beyde ten regten mogen leeren begrijpen’. Grote aandacht wordt geschonken aan de uitspraak van het Nederlands, ‘omdat het kenbaar is dat de tong der inlanders g'appliceerd en gewend is aen een gantsch andere uytspraek als d'onse, oversulcks veele woorden, ja syllaben en letters seer crom en niet dan met groote moeyte ondervonden door de inlanders voormelt ons konnen werden nagesegt, soo moet den schoolmeester hiervan sijn voornaemste werk maken en niet ophouden voor en aleer hem alles sonder eenige berispelijkheyd door de kinderen nagesproken werd’ (Reglement Malabaars Seminarie 2-12-1690, in Hovy 1991, I:252-3; zie ook P. van Dam 1954:240-1).

Het voorbeeld van Jaffnapatnam wordt gevolgd bij de oprichting van het Singalees Seminarium te Colombo in 1696.⁶⁰ De behoefte daar aan een seminarie voor de opleiding van catechisten, predikanten, schoolmeesters, schrijvers en tolken zou groot zijn, want alleen al in het district Colombo waren op dat moment 34 Christelijke scholen met 3.417 scholieren. Enthousiast wordt in 1699 gemeld dat het met het onderwijs behoorlijk gesteld is ‘verstaande de discipulen al het grootste gedeelte de Nederduytsche spraeck als oock de voorname gronden van de christelijke religie, niet soo als sij

59 ‘Om haar de Nederduytsche tale te leeren, zijn gemaekt en van thin gegooten groote letters van het gantsche A,B,C, dewelke met veeren of uytsteekende pennen aen de onderkant op planckjes in vooren ofte scheuren daertoe gemaekt zijnde vastgemaekt en nedergelegd konnen werden. Dese letters den een voor en den anderen na soodanig gesteld zijnde, sal den Nederlandschen schoolmeester deselve prompt en duydelijk de kinderen voorspreecken en haar doen naseggen, soolange totdat zij sonder eenige mangel deselve volmondig konnen naseggen.’ (Reglement Malabaars Seminarie 2-12-1690, in Hovy 1991, I:252; zie ook P. van Dam 1954:242.)

60 De didactische aanwijzingen voor het onderwijzen van de Nederlandse taal die voorkomen in het reglement van het Malabaars Seminarie te Nalloer van 1690, keren in iets verkorte vorm terug in het reglement van het Singalees Seminarie te Colombo van 6 april 1696. In dit laatste reglement wordt bovendien de ‘binnenvader’ van het kosthuis uitdrukkelijk opgedragen er op toe te zien dat de kinderen ook buiten de schooluren niets anders spreken dan de Nederlandse taal (Hovy 1991, I:269-72).

[p. 78]

deselve uyt een boeck hebben van buyten geleert en dat soo kunnen reciteren, maar dat een goede en onderscheyde bevattingh daarvan hebben’ (Brief Ds. J. Ruël, 22-11-1699, in P. van Dam 1954:273).⁶¹ Bij de examens bleek in het Singalees én in het Nederlands geantwoord te kunnen worden.⁶² Behalve onderwijs in de Nederlandse en Singalese taal, stond voor de gevorderde leerlingen ook Latijn, Grieks en Hebreeuws op het programma. Het was zelfs de bedoeling dat in de hoogste klas het Latijn de voertaal zou worden bij het godsdienstonderwijs.

Op voorstel van Ds. Simon Cath worden er op de seminaries slechts Nederlandse en Inheemse kinderen toegelaten en geen ‘mestice kinderen

61 Ds. Simon Cath had in zijn Consideratien van 6 augustus 1690 een aantal didactische voorstellen gedaan voor het onderwijzen van het Nederlands op het Singalees Seminarie te Colombo. Evenals er contrastief taalonderwijs werd gegeven op het Seminarium van Jaffnapatnam, waar het Nederlands contrastief met het Malabaars werd geleerd, zou dit te Colombo moeten gebeuren met het Singalees. Cath stelt onder meer voor om de door Joannes Amos Comenius geschreven werken Janua Linguarum (1638) en Vestibulum (1658) te bewerken door de Latijnse tekst te vervangen door een Singalese én een Nederlandse tekst, om ‘door dat middel haar rasser én onse én haer eygen tale te doen leren’ (Consideratien Simon Cath, 6-8-1890, in P. van Dam 1954:226). Het boek Vestibulum verwijst naar het boek Eerste deel der school-geleertheyd, genoemt het Portael (zie II, noot 51). Kennelijk is Ds. Cath niet op de hoogte van een dergelijke werkwijze die dertig jaar eerder op het Collegium te Soelang op Formosa werd toegepast, waarbij op basis van het werk van Comenius ‘samenspraken’ waren samengesteld in het Formosaans én het Nederlands. Het genoemde boek Janua Linguarum heeft als volledige titel Janua Linguarum reserata aureau; hoc est Compendiosa Latinam (et quamlibet aliam) Linguam, una cum scientiarum, artiumque omnius fundamentis, perdiscendi Methodus, sub Titulis centum periodis mille comprehensa. Genevae: Johannis de Tournes, 1638, (146 blz. + ongenummerd register).
Op het Malabaars Seminarie te Nalloer (1690-1723), in het district Jaffnapatnam te Ceylon, werd bij het onderwijs in het Nederlands en in de godsdienst onder meer gebruik gemaakt van de Schets van d'Outrein, waarmee wordt bedoeld de Eerste beginselen van den christelijken godsdienst van Joh. d'Outrein (Van Troostenburg de Bruyn 1884:515). Waarschijnlijk gaat het om hetzelfde werk als het op het Singalees Seminarie te Colombo gebruikte Korte schets der Goddelijke waarheden van Ds. Johannes d'Outrein, dat in 1687 te Amsterdam was uitgegeven en vijftien maal is herdrukt. Op het Seminarie van Colombo werden verder gebruikt de Kleine vraagjes - een herdruk hiervan uit 1791 is getiteld Eenighe korte vragen voor de kleyne kinderen. Amsterdam: J. Ratelband en J. Brouwer, (14 blz.) -; het Onderwijs-boekje in de Christelijke Godsdienst van Ds. Jacobus Borstius; en het boek De Waaragtige wegen, die Godt met den mensch houdt; Uyt een vast grondbeginsel, volgens de ingeschapene en geschrevene openbaring Gods, afgeleidt en zamen-geschakelt van Ds. Tako Hajo van den Honert, dat in 1693 te Dordrecht is verschenen en meerdere malen is herdrukt - de vierde vermeerderde druk werd uitgegeven te Leiden: Samuel Luchtmans, en Utrecht: Johannes Broedelet, twee delen (760 + 637 blz.).

62 In 1707 wordt gemeld wat de leerlingen op het Seminarie in ruim één jaar tijd aan Nederlands hebben geleerd: ‘de letters en lettergrepen in het Nederduitsch en Singaleesch, hun uitspraak en vorm, het spellen van woorden en namen, het lezen van verschillende druksoorten en het schrijven met een loopende hand, het vertalen in beide talen van 2077 woorden, behalve 36 titels, de getallen, de namen der dagen, der maanden enz., de geslachten en verbuigingen der naamwoorden, het onderscheid der personen, het gebruik der lidwoorden, voornaamwoorden en hunne verbuigingen, het samenvoegen van zelfstandige en “bijgevoegde” naamwoorden, de vervoeging van de werkwoorden: zijn of wezen en worden en “eenige gemeene redevoeringen”’ (Van Troostenburg de Bruyn 1884:516-7).

[p. 79]

uyt Europiaense vaders geboren, want, doordien sij geen Portugeesch en niet dan suyver Hollants spreecken, sullen door haar ommeganck de inlantse kinders de Portugesche tale niet leeren, gelijck door de mestice kinders’ (Consideratien Simon Cath 6-8-1690, in P. van Dam 1954:227).⁶³ Behalve Nederlands mochten er alleen de Inheemse talen worden gebruikt en zeker geen Portugees, want ‘wat hebben wij Hollanders met de Portugeesche taal te doen?’.⁶⁴ Het ging er juist om ‘de Taalen aldaar gebruikelyk te leeren, te weten, tot Jaffnapatnam, 't Malabaars, en tot Colombo, 't Cingalees’ om aldus de leerlingen op te leiden ‘tot verdre onderwyzing dezer Inlanders en andren, in hun eygen Taal’⁶⁵ (Heren Zeventien aan Gouverneur Simonsz., in Valentijn 1726, V-2:416-20).

Dat het met het leren van de Nederlandse taal niet altijd even goed ging, blijkt uit de nieuwe voorschriften voor het Singalees Seminarie te Colombo van 4 mei 1771, waarin over de leerlingen wordt vermeld dat ‘hunne oeffeninge in de Nederduytsche spraake hoognoodig is’, en dat daarom de Hollandse meester ‘sal werden verhoogt in gagie om hem des te meer t'animeeren tot dat verdrietig werk’. Bovendien moet er op worden gelet dat de aangestelde ‘binnenvader’ van het kosthuis ‘een bequaam en goed meester [is] ten minsten van de gereformeerde religie, maar ook daarnevens in staat moet sijn de queekelingen suyver te leeren de Hollandse taale’ (Hovy 1991, I:361).

Het bestaan van de seminaries op Ceylon was in elk geval in die zin

63 Rond 1740 worden er voor het eerst ook afstammelingen van Europeanen toegelaten. Van de 72 toegelaten leerlingen in de periode 1739-60, waren er 29 Mesties, 21 Singalees en 18 Tamil (Van Goor 1978:79-83). En hoewel volgens het schoolreglement van 1760 opnieuw wordt voorgeschreven dat alleen Singalezen en Tamils, en geen afstammelingen van Europeanen, mogen worden toegelaten, blijkt men zich in de jaren zeventig daar in elk geval niet aan te houden (Munnich 1849, I:40-5).

64 Ds. Simon Cath gaat in zijn Consideratien wegens een Singalees Seminarium voor de landen van Colombo, Gale en Mature van 6 augustus 1690, uitvoerig in op de vraag waarom de Nederlandse taal tot dan toe ondanks de pogingen daartoe, geen ingang heeft gevonden in Ceylon. Niet de moeilijkheidsgraad van onze taal is de oorzaak - Cath geeft meer dan zes foliovellen vol bewijzen dat het Nederlands echt niet moeilijker is dan het Portugees -, maar het feit dat de Nederlanders zich zo gemakkelijk aanpassen aan de bestaande taalsituatie, ‘want vele der inlanders alrede aan de Portugesche tale gewent sijnde en wij die ten deele spreeckende en die vorder aanleerende om met haar te konnen spreken, soo hebben de inwoonders sigh niet gedrongen gevonden om onse tale aan te leeren, gelijck apparent soude sijn geschiet, indien wij op dit eylant gekomen waren eer de Portugeesche of eenige buytenlantsche tale hier geoeffent was; sulcx dat men wel kan sien, dat door dit toeval van de Portugesche tale, hier alrede gesproken werdende, de voortsettinge van onse tale grotelijcx is beleth’ (Consideratien Simon Cath 6-8-1690, in P. van Dam 1954:223).

65 Tevens is door de Heren Zeventien besloten de Grammatica van de predikant en rector van het Singalees Seminarie te Colombo Ds. J. Ruël ‘in de Nederlandze en Cingaleesche Taal te zamen gesteld’ te drukken (Valentijn 1726, V-2:416). Deze tweetalige spraakkunst Grammatica, of Singaleesche taal-kunst, zynde een korte methode om de voornaamste fondamenten van de Singaleesche spraak te leeren van Ds. Joannes Ruëll is in 1708 te Amsterdam bij François Halma uitgegeven (179 blz.).

[p. 80]

Het Malabaars Seminarie te Nalloer (ARA, in De Silva en Beumer 1988:323)

[p. 81]

succesvol dat ze een veel langer leven hadden dan het Collegium op Formosa (1659-62), de Latijnsche School te Batavia (1642-56, 1666-70), en het in de achttiende eeuw opgerichte Seminarie te Batavia (1745-55). Het Malabaars Seminarie van Jaffnapatnam heeft bestaan tot 1723, het Singalees Seminarie van Colombo heeft de VOC bijna overleefd en werd na een eeuw in 1797 opgeheven.

Over de overige Nederlandstalige scholen op Ceylon zijn niet veel gegevens bekend. In 1675 waren er te Colombo een Weesschool met 60 kinderen, een Nederlandse school binnen het fort en twee Nederlandse scholen daarbuiten. In deze scholen mocht geen Portugees worden onderwezen en het mocht er zelfs niet worden gesproken. Als het Portugees niet volledig zou verdwijnen, dan zouden de Portugese predikanten en hun aanhang juist door middel van hun taal de Nederlandse taal en cultuur en het daarmee verbonden Christendom kunnen doen ten onder gaan (Van Goens 1932:32).⁶⁶ Ruim tachtig jaar later wordt dit nog eens bevestigd: in het Reglement voor het bestuur en het personeel van het diakonieweeshuis te Colombo van 4 augustus 1758, wordt uitdrukkelijk voorgeschreven dat de ‘buytenregentesse’ er voor moet zorgen dat de weeskinderen ‘van jongs af aan gewend werden de Nederduytsche taale te spreken, ten eynde des te bequamer te zijn tot 't bijwoonen van den godsdienst en daarvan nut mogen trecken’. De kinderen mogen daarom ook onder elkaar slechts in het Nederlands spreken op straffe van ‘een verbaale correctie voor de eerste en eene rigoureuse straffe voor de tweede keer’. De schoolmeester zal ‘alle vlijt en naarstigheyt moeten aanwenden om de kinderen [...] van jongsaf de gronden en eerste beginselen van de christelijke gereformeerde religie in te scherpen, waartoe een grondig onderwijs van de Nederduytsche taale veel zal kunnen teweegebrengen’ (Hovy 1991, II:614-5). Om er voor te zorgen dat de kinderen geen andere taal spreken dan Nederlands wordt op 2 mei 1760 voorgeschreven dat in het Weeshuis ‘geene kinderen mogen aangenomen werden dan die van ordentelijke ouders en van Europeese vaders voortgesproten, mitsgaders geene bastaarden of buyten echt geteeld, dewijl desulke doorgaans een steen des aanstoots zijn voor andere fatzoenelijke kinderen’. Tegelijk hiermee wordt vastgesteld dat die kinderen die onwillig blijken te zijn om Nederlands onder elkaar te spreken, daartoe moeten worden gedwongen op straffe van ‘het onthouden van haar zondagsgeld [...] dan wel met de roe of plak’ (Hovy 1991, II:672-3).

66 De grootste hindernis bij het tegengaan van het Portugees ziet Van Goens in het feit dat veel Europeanen trouwen met Aziatische vrouwen uit Voor-Indië en Ceylon die Portugees met hen spreken. Dit trouwen met Inheemse vrouwen zou volgens hem echter op den duur overbodig worden, omdat er op dat moment in Ceylon en Malabar al ruim 1.300 kinderen van Nederlandse vaders waren van ouder dan 3 jaar en er op den duur dus voldoende aanbod van Nederlandssprekende vrouwen zou zijn (Memorie, 12-4-1675, in Van Goens 1932:32-3).

[p. 82]

De ‘chirurgijn derde klasse’ J. Munnich (1849, I:61) geeft voor de achttiende eeuw enkele gegevens betreffende het aantal scholieren in de Hollandse scholen, maar onvolledig zijn deze cijfers zeker - zo zijn de scholen in het district Colombo er niet in opgenomen. In de jaren twintig van de achttiende eeuw zouden er jaarlijks zo'n 150 leerlingen op de Nederlandse scholen zijn, in de periode van 1730 tot 1760 zo'n 250, daarna zou het aantal teruglopen tot 114 in 1785.⁶⁷

Op de overige scholen werd vrijwel altijd in de Inheemse talen, of bij gebrek aan kennis daarvan aanvankelijk ook in het Portugees, onderwijs gegeven. Het Nederlands kwam hiervoor niet in aanmerking. Onderwijs was in de tijd van de VOC in de eerste plaats godsdienstonderwijs en dat kon nu eenmaal het beste gebeuren in de eigen landstalen. In het Reglement op het bestuur van de Gereformeerde kerk op Ceylon van 15 februari 1671 wordt dan ook voorgeschreven:

‘dewijl het aanleeren van de inlandsche taalen een groot middel is, waardoor onder Godes genade de waare christelijke religie onder het heidendom moet werden voortgezet, zullen de broederen predikanten naar haar uitterste vermogen ivertu-eeren om daarin ervaaren te worden en waartoe haar door de overheyd zooveel mogelijk en redelijk is de hand zal worden geboden’ (Hovy 1991, I:161).

Dat in de zeventiende eeuw pogingen werden gedaan ook het Nederlands te onderwijzen op de scholen voor de Inheemse Christenen, werd voornamelijk gemotiveerd door de vrees dat het in de Portugese tijd op grote schaal in het Portugees verbreide Katholicisme toch weer de overhand zou kunnen krijgen. Een Nederlands tegenwicht werd daarvoor nodig geacht, in de eerste plaats in de vorm van goed onderwijs om het ware geloof te verbreiden - al dan niet in het Nederlands - onder de grote Katholieke Inheemse gemeenschap. Het was overigens geenszins de bedoeling om het Nederlands op grote schaal onder de Inheemse bevolking te verspreiden. Het Nederlands moest beperkt blijven tot diegenen die het nodig hadden voor het godsdienstonderwijs. De Hollandse schoolmeester en ‘binnenvader’ van het Malabaars Seminarie, Dirk Otley, stelde in 1698 dat slechts diegenen die predikant of krankbezoeker (verpleger) zullen worden, Nederlands mogen leren:

67 Verhelderend zijn de cijfers die Munnich (1850, II:97) geeft van de omvang van de Hollandse gemeente. Voor de districten Colombo, Jaffnapatnam en Galle bedroeg het aantal leden van de Hollandse gemeente in 1721 respectievelijk 366, 273 en 110; in totaal 749. In 1760 was dit 1.115, 373 en 204; in totaal 1.692. Het district Colombo nam dus in 1721 de helft van het totaal voor zijn rekening, en in 1760 zelfs tweederde.
Aannemende dat het Nederlandstalige onderwijs in het district Colombo proportioneel even groot was als dat in de beide andere districten, moet men er wellicht van uitgaan dat er in de jaren twintig in de drie districten samen in totaal zo'n 300 leerlingen waren op de Hollandse scholen, en in 1760 zelfs 750.

[p. 83]

‘Anderen, die tot het Krankbesoekers-Ampt niet bequaam zullen gevonden werden, en dies wereldlyke bedieningen zullen tragten, en daar toe apparent door hunne groote en magtige Vrienden, die zy, om soo te spreken, aan 't Hof, en 't gansche land door hebben, en om welken insigten de E. Heeren Commandeurs doorgans ten beste van de E. Compagnie al vry veel doen, die zal men niet gerustelyk konnen gebruyken: want zulke hebben door slimme streeken (daar zy de Hollanders in overtreffen) toegang tot alles, en soo zullen zy, als verstaande de Hollandse taal, konnen de brieven leesen, alle de geheymen van de Secretary weeten, ja zich daar van bedienen tot nadeel van de E. Compagnie, dewyl de meeste onder hen ontrou zyn, insonderheit tot nadeel van de Ed. Compagnie hun verstand, en practijk te werk stellen’ (Valentijn 1726, V-1:444).

Kennis van het Nederlands bij Inheemsen die daarvoor niet geschikt werden gevonden, werd aldus nadelig geacht, in commercieel maar ook staatkundig opzicht (zie ook II.2.2).

Munnich (1849, I:52-7) geeft een indruk van de omvang van het onderwijs voor Inheemse Christenen in de achttiende eeuw. Veel groei zat daarin overigens niet: in de gehele periode van 1720 tot 1785 zijn er in het district Jaffnapatnam gemiddeld 32.000 leerlingen; in de periode 1747 tot 1785 zijn er in het district Galle en Matura gemiddeld zo'n 20.000, hoewel er na 1770 een duidelijke teruggang te zien is; in de periode 1760 tot 1775 zijn er in het district Colombo zo'n 13.000 leerlingen, maar na 1775 stijgt dit aantal tot maar liefst 28.000 in 1785. Voor alle districten samen betekent dit dat er in de periode 1760 tot 1770 circa 64.000 leerlingen waren en in 1785 75.000. Deze aantallen zijn enorm groot te noemen in vergelijking met het onderwijs dat in de achttiende eeuw in de andere gebieden van de VOC voor Inheemse Christenen werd verzorgd. Maar voor de verbreiding van het Nederlands heeft dit onderwijs ook in Ceylon geen enkele betekenis gehad. De conclusie van Verkerk Pistorius (1874:96) dat ‘De ernst waarmede het onderwijs of, juister het bekeringswerk werd ter harte genomen, bevorderde ten zeerste de verbreiding der Hollandsche taal’, is dan ook niet juist; dat bekeringswerk werd in de Inheemse talen en in het Portugees verricht en niet in het Nederlands. Nederlands werd slechts geleerd op de weinige Hollandse scholen door de jaarlijks in totaal niet meer dan een paar honderd kinderen van vooral Europeanen (Creolen of Mestiezen), én door de kleine groepjes kinderen van voornamelijk Inheemse Christenen⁶⁸ die op de beide seminaries werden toegelaten; in honderd jaar tijd waren dat niet meer dan enkele honderden Singalese, Tamil en later ook Europese leerlingen.⁶⁹

68 Het aantal Inheemse Christenen bedroeg voor de districten Colombo, Jaffnapatnam en Galle in 1721 respectievelijk 34.894, 182.302 en 58.711, in totaal 275.907; in 1760 66.893, 195.574 en 89.116, in totaal 351.583 (Munnich 1850, II:97; zie ook Terpstra 1958:27-8).

69 Het aantal leerlingen op de seminaries was steeds gering. Volgens Munnich (1849, I:34-45) waren er op het Singalees Seminarie te Colombo in 1710 16, in 1733 14, in 1743 24, in 1760 40, in 1773 27 leerlingen.
Het Malabaars Seminarie te Nalloer in Jaffnapatnam was in 1690 van start gegaan met 27 leerlingen. In 1723 werd het opgeheven en de zes nog overgebleven leerlingen werden ingelijfd bij het Seminarie te Colombo. Vanaf dat jaar is er dan ook sprake van zowel Singalezen als Tamils op dat Seminarie. Er wordt dan onderwijs gegeven in het ‘Hollandsch, Singaleesch en Tamulsch lezen en schrijven’ (Munnich 1849, I:39). Van Goor (1978:149-58) geeft een lijst met 50 leerlingen van het Malabaars Seminarie te Nalloer (1690-1721) en 239 leerlingen op het Singalees Seminarie te Colombo (1696-1796).

[p. 84]

Welke rol heeft het Nederlands op Ceylon gespeeld? En in hoeverre is er sprake van een proces van vernederlandsing geweest? Heeft er zich op Ceylon daadwerkelijk een grotere vernederlandsing voorgedaan dan in de andere VOC-gebieden, zoals Van der Meiden (1983:565) en met hem Geerts (1986:138-9) aannemen? Ik meen van niet. Het Nederlands heeft zich op Ceylon geen plaats van betekenis kunnen verwerven als omgangstaal. Het Portugees stond dit ten enenmale in de weg. En in de strijd voor het Nederlands en tegen het Portugees is dit Portugees glansrijk als overwinnaar te voorschijn gekomen.

Bij de verovering van Ceylon (deels al aan het begin van de zeventiende eeuw en met de verovering van Colombo in 1656 volledig) was het Portugees er als lingua franca wijd verspreid in gebruik. Het was de omgangstaal geweest van de Portugezen en de Inheemse volkeren en de taal waarin het Katholicisme op de scholen was verbreid. Het grote aantal Katholieken dat de Nederlanders er aantroffen doet vermoeden dat het Portugees op enige schaal bekend moet zijn geweest bij de Inheemse bevolking, althans bij een deel van de Inheemse Christenen. Het Portugees was voorts de omgangstaal tussen de slaven die door de Portugezen van de Indiase kustgebieden en ook uit Afrika naar Ceylon waren gebracht en was voor een deel van hen zelfs de moedertaal geworden.

De Nederlanders konden bij hun komst dan ook niet veel anders doen dan zich aanpassen aan de bestaande taalsituatie en eveneens dit Portugees als omgangstaal gaan gebruiken, - in de dagelijkse communicatie het Laag-Portugees en in de communicatie met het Hof te Kandy het Hoog-Portugees -, ook al bestonden daartegen bezwaren. Het Portugees was immers de taal van de vijand en van het Katholicisme. Vandaar de met name door Van Goens afgekondigde maatregelen ter bestrijding van het Portugees. Het blijkt echter ‘hoezeer ook in 1668 het plaatselijk en kerkelijk bestuur besloten hadden tot hare geheele vernietiging, en strenge maatregelen tegen haar genomen hadden, hare uitroeijing ondoenlijk was’ (Munnich 1849, I:37). Vandaar dat omstreeks 1684 wordt voorgesteld om het Portugees als voertaal in de kerk te mogen gebruiken.⁷⁰ Uit praktische overwegingen

70 Als omstreeks 1690 in het Noorden van Ceylon Katholieke priesters worden gesignaleerd, wordt het gebruik van het Portugees als kerkelijke voertaal tijdelijk weer gestaakt. Op het in 1690 geopende Seminarie bij Jaffnapatnam mocht het Portugees al helemaal geen kans krijgen en werden met het oog daarop geen Portugeessprekende Mestiezen toegelaten (Van Goor 1978:42).

[p. 85]

wordt dit inderdaad toegestaan en vanaf die tijd functioneert het Portugees in de praktijk als een soort tweede officiële taal naast het Nederlands (Sannasgala 1976:12). Het principiële standpunt moet dan voor een meer pragmatische houding wijken.

Het principe om de Inheemse Christenen godsdienstonderwijs te geven in de eigen landstalen, was aanvankelijk nog maar in beperkte mate mogelijk, bij gebrek aan zendelingen die de moeilijke Dravidische taal, het Malabaars (Tamil), beheersten. Kennis van die taal was in de praktijk alleen via het Portugees te verkrijgen, omdat er geen Malabaarssprekenden waren die ook het Nederlands beheersten (Van Goor 1978:41). En hetzelfde probleem deed zich uiteraard ook voor met de in het westen van het eiland gesproken Indo-Germaanse taal, het Singalees. Om die reden moest dan ook het onderwijs voorlopig voor een goed deel in het Portugees gegeven worden, waardoor deze taal - en niet het Nederlands - tevens een nog wijdere verspreiding heeft gekregen. Gouverneur Cornelis Jan Simonsz. (1703-07) meldt dan ook dat het Portugees op Ceylon overal wordt begrepen (Van Goor 1978:42). De beide seminaries hadden in elk geval als doel aan deze situatie een einde te helpen maken en er voor de toekomst voor te zorgen dat er voldoende Malabaars- en Singaleessprekende godsdienstonderwijzers zouden worden opgeleid, die tevens kennis hadden van de Nederlandse taal.

Veel heeft dit streven echter niet uitgehaald. Gouverneur Gustaaf Willem Baron van Imhoff (1736-40) erkent uiteindelijk het belang van het Portugees voor de kerk en voor de scholen op Ceylon. Het Portugees was zo wijd verspreid, dat van uitroeiing ervan geen sprake meer kon zijn. Hij stelt dan ook voor om overal Portugeessprekende predikanten te benoemen en behalve Christelijke teksten in de beide Inheemse talen, deze ook in het Portugees te drukken (Van Goor 1978:85-6). Ook stelt hij voor de Bijbel in drie kolommen naast elkaar te doen drukken: ‘Tamulch, Singaleesch, Portugeesch’ (Van Troostenburg de Bruyn 1884:432), en niet het Nederlands. Voor het eerst worden er nu ook ‘mestice jongens’ toegelaten op het Seminarie van Colombo - het ideaal van Van Imhoff is om in plaats van 12 Singalezen en 12 Malabaren, er van beide 8 te plaatsen, samen met nog 8 ‘mixtiesen’ (Terpstra 1958:39)⁷¹ -, maar het Nederlands blijft er nog tot 1781 verplicht, waarna er geen Nederlandse schoolmeester meer is (Van Goor 1978:97). In de praktijk blijkt er echter van de voorstellen van Van Imhoff

71 Onder het bewind van Van Imhoff wordt het Seminarie van Colombo hervormd tot een instituut ter voorbereiding van verdere studie in Nederland. In verband daarmee worden ook de klassieke talen - Latijn, Grieks en Hebreeuws - op het programma gezet, naast het Nederlands en een Inheemse taal (Terpstra 1958:35). In 1760 wordt de oude opleiding echter in ere hersteld en verdwijnen de klassieke talen van het programma. Ook worden er dan weer alleen Singalezen en Mallabaren toegelaten (Munnich 1849, I:40-5). Zie ook II, noot 63.

[p. 86]

niet veel terecht te zijn gekomen. Het door hem voorgestelde drietalige woordenboek is er niet gekomen en pas in de jaren zestig werden er bij de in 1737 geopende VOC-drukkerij te Colombo een drietal Christelijke teksten in de Portugese taal gedrukt. In de periode 1737 tot 1795 werden er bij deze drukkerij wel vele godsdienstige werken gedrukt in het Singalees en het Malabaars (‘Tamulsch’). Slechts één keer werd er te Colombo een Nederlandstalige Christelijke tekst gedrukt, namelijk een psalmen- en gezangenboekje in 1776.⁷² Uit deze gegevens kan men concluderen dat op Ceylon de verkondiging van het Christelijke geloof in hoofdzaak plaatsvond in het Singalees en Malabaars, en dat hierbij veel minder gebruik werd gemaakt van het Portugees of van het Nederlands.

Huwelijken tussen de Nederlanders en de vrouwen van Portugese en gemengde afkomst, droegen er toe bij dat het Portugees in veel gevallen zelfs de huiselijke omgangstaal werd, ook in de Nederlandse gezinnen. En hoewel de regering aanvankelijk gekant was tegen het Portugees, had zij er in feite zelf voor gezorgd dat dit de huiselijke omgangstaal kon worden, door bij de verovering van Colombo in 1656 te verordenen dat alle ongehuwde dochters der Portugezen op het eiland moesten achterblijven om te trouwen met VOC-dienaren. En ‘zo deed de behoefte aan vrouwen [...] te niet wat men door 't vervolgen van Portugese missionarissen en 't bestrijden van de Portugese taal trachtte te bereiken’ (Hesseling 1910:305). Daarmee was de overwinning van het Portugees op het Nederlands volkomen. Het Nederlands bleef in gebruik als bestuurstaal, als taal van de Hollandse kerk en van de Hollandse scholen en als taal van het gerecht, en daarmee in gebruik als omgangstaal onder de daarbij direct betrokkenen. Maar het Portugees, waarin een flink aantal Nederlandse woorden werd opgenomen, was in veel gevallen de huiselijke omgangstaal geworden in de Nederlandse gezinnen. Van de meeste Euraziaten was het mede daardoor de moedertaal geworden (Antonisz. 1908:31). Juist de Nederlandse leenwoorden in het Portugees laten volgens Hesseling (1910:309-10) zien hoezeer het Nederlands op Ceylon slechts ‘een “Zondagse” taal’ is geweest, want het gaat hier om woorden voor begrippen ‘die eigen zijn aan officiele taal of die

72 In de periode 1737-95 zijn er bij de VOC-drukkerij te Colombo 22 godsdienstige boeken in het Singalees en 16 in het ‘Tamulsch’ gedrukt. In die periode werden er te Colombo slechts drie godsdienstige werken in het Portugees uitgegeven, namelijk een psalmboek in 1763, een catechismusboek in 1765 en opnieuw een psalmboek in 1768. In de Nederlandse taal werd er bij deze drukkerij in deze gehele periode slechts één Nederlandstalig godsdienstig boek gedrukt, namelijk een psalm- en gezangenboek in 1776 (Landwehr 1991:769-70). Dit laatste zegt natuurlijk niet zo veel, aangezien allerlei Nederlandstalige uitgaven uit Nederland konden worden overgestuurd. Tweetalige uitgaven zoals die voor Formosa (zie II, noot 49) en voor Ambon en Batavia (zie II, noot 27) waren gemaakt, zijn er op Ceylon nooit verschenen.
Voor informatie over de in het Malabaars en in het Singalees verschenen boeken die bij het godsdienstonderwijs werden gebruikt: Van Goor (1978:83-5); Landwehr (1991:769-70); Munnich (1849, I:58-60); Van Troostenburg de Bruyn (1884:431-8, 463-71).

[p. 87]

behoren bij een milieu dat een zekere mate van welgesteldheid geniet’, aan ‘een “kombuistaal” zijn deze termen zeker niet ontleend’.⁷³

Groot is de vernederlandsing op Ceylon dan ook zeker niet te noemen. De door de regering getroffen maatregelen ter versterking van het Nederlands hebben weinig kunnen uitrichten in een maatschappelijk klimaat waarbij ook de aanzienlijke Europese burgers het Portugees als huiselijke omgangstaal gebruikten. Daarmee hebben de Nederlanders juist - onbedoeld en ongewild - een grote bijdrage geleverd aan de verdere verspreiding van het Portugees op Ceylon (Dalgado 1936:xxxii). Die functie van dagelijkse omgangstaal heeft het Nederlands niet verworven op Ceylon, hoogstens in de deftige kringen van diegenen die van Nederlandse afkomst waren: de ‘burghers’. Nadat Ceylon in 1796 overgegaan is in Engelse handen, verdwijnt het Nederlands in korte tijd volkomen⁷⁴ - het was immers van geen enkele maatschappelijke groep de meest functionele taal -, het Portugees blijft daarentegen nog tot ver in de negentiende eeuw de omgangstaal, zeker in Euraziatische kringen waar het veelal de moedertaal was.⁷⁵

73 Voorbeelden van Nederlandse leenwoorden in het Portugees, geven Dalgado (1900); Hesseling (1910:307-9); Peeters en Sannasgala (1976:259-61); Sannasgala (1976:51-3). Voorbeelden van Nederlandse leenwoorden in het Singalees geven Lecoutere en Grootaers (1948:336-8); Peeters en Sannasgala (1976); Sannasgala (1976). De in het Singalees opgenomen woorden van Nederlandse oorsprong betreffen zogenaamde ‘cultural novelties’ vooral in de semantische sfeer van recht, bestuur, nijverheid, bouwkunst, eten en drinken (Peeters en Sannasgala 1976:271).

74 In 1801 wordt het Nederlands als rechtstaal door het Engels vervangen. Op enkele scholen blijft het Nederlands nog in gebruik, maar het wordt omstreeks 1813 volledig afgeschaft. De ‘Principal of Schools’ Dr. Twistleton beschouwt het Nederlands als ‘a language which I think ought not to be encouraged here, but on the contrary should be allowed to die away’ (Citaat in Antonisz. 1908:33). Van der Meiden (1983:565) en Geerts (1986:139) menen dan ook ten onrechte dat de Nederlandse taal en cultuur zich tot ver in de negentiende eeuw handhaafden. De door hen voor Ceylon aangenomen grotere vernederlandsing dan de andere VOC-gebieden in Azië, is niet in overeenstemming met de feiten.

75 Dalgado (1900:xxii) vermeldt dat het Portugees in elk geval nog in 1886 als voertaal wordt gebruikt bij Protestantse kerkdiensten te Colombo.

3. Het Nederlands onder de VOC

De Nederlandse taalpolitiek van de VOC in haar Aziatische vestigingen wordt gekenmerkt door weinig consistentie, behalve dan dat er steeds sprake is van een zekere mate van pragmatisme. Er bestaat weliswaar het ideaal van het vernederlandsen van de eigen vestigingen, maar veel moeite om dit ideaal te bereiken heeft men zich in het algemeen niet getroost. Het Nederlands is dan ook in de zeventiende en achttiende eeuw in geen van de genoemde vestigingen van veel betekenis geweest. Het ideaal van het verspreiden van het Nederlands ook bij de bevolking - althans bij het Christelijk deel daarvan - is tot aan het einde van de achttiende eeuw in

[p. 88]

meer of mindere mate wel blijven bestaan, totdat aan het einde van de achttiende eeuw uiteindelijk het failliet van deze taalpolitiek wordt erkend en men zich volkomen bij de realiteit neerlegt (zie II.2.2).

Vanaf het allereerste begin probeert men het Nederlands in het (godsdienst)onderwijs een rol te laten spelen. Het taalonderwijs staat dan volledig in dienst van de godsdienst. Dit duurt alleen zolang het strikt noodzakelijk is, want nadat er allerlei godsdienstige geschriften in het Portugees en in het Maleis vertaald zijn, en nadat er in de loop van de achttiende eeuw een goedgekeurde complete Bijbelvertaling in het Maleis en in het Portugees is verschenen, vervalt het godsdienstargument voor het leren van de Nederlandse taal grotendeels. Ook het inzetten van het Nederlands in de strijd tegen het Portugees als de taal van de vijand - de Portugezen - en als de taal van het door hen verspreide Katholicisme, werd een steeds minder belangrijk argument, vooral nadat in 1663 de vrede met Portugal was getekend.

Maar behalve argumenten van godsdienstige aard, speelden er ook andere argumenten een rol van meer politieke en maatschappelijke, en later ook van economische, aard. Meermalen wordt gewezen op het belang van het Nederlands voor het voortbestaan van de VOC-vestigingen, immers zou de kennis van het Nederlands ‘de getrouwigheyt van de inlantse onderdanen’ aan het Nederlandse gezag verzekeren en daarvoor aldus ‘stabils uytwercken’ (zie II.2.2). Het ging er dus om via de Nederlandse taal de bevolking aan zich te binden en zich aldus van haar loyaliteit te verzekeren. Een enkele keer is er zelfs sprake van een Groot-Nederlandse gedachte geweest, een gedachte aan een ‘Nieuw Nederland’, zoals Matelieff al in 1607 op de Molukken, maar later ook Van Goens in 1659 op Ceylon, voor ogen stond. Nederlands was aldus niet alleen maar een weg tot het ware geloof, maar ook een weg tot staatkundig zelfbehoud. Voorzichtigheid was hierbij echter wel geboden en vooralsnog werd de kennis van het Nederlands gereserveerd voor de Inheemse Christenen. Kennis van de Nederlandse taal bij de Inheemse ‘heidenen’ of ‘Mohammedanen’ kon immers juist ook staatsgevaarlijk worden (zie II.2.2 en 2.4).

Pas in de loop van de achttiende eeuw komt het besef naar voren dat Nederlandssprekende Inheemsen wel eens nuttig zouden kunnen zijn voor de bedrijvigheid van de Compagnie. Voor het eerst zien we dit bij de oprichting van de Academie de Marine in 1743 door Van Imhoff, maar vooral ten tijde van het latere bewind van De Klerk komt dit aspect duidelijk naar voren. Nederlandssprekende Inheemsen zouden immers ‘bruikbaarder tot de Zeevaart, Wapenoeffening, en veele andere nuttige en noodzakelijke Konsten en Handwerken’ zijn (zie II.2.2). Het Nederlands als weg tot het ware geloof en tot staatkundige zekerheid, werd daarmee ook de weg tot het opdoen van Westerse kennis en vaardigheden.

[p. 89]

Ten slotte speelde er ook nog een maatschappelijk argument, namelijk de angst dat elk Nederlands cultuurelement uit de samenleving zou verdwijnen. Al in de zeventiende eeuw werd gevreesd voor het totale verdwijnen van de Nederlandse taal en werden er verscheidene plakkaten afgekondigd om daar iets tegen te doen, maar ook in de achttiende eeuw werd het Nederlands ingezet om te voorkomen dat alles wat er aan Europese cultuur aanwezig was in de koloniale samenleving volledig zou verdwijnen in de bestaande mestiezencultuur. Doordat Aziaten, Indo-Europeanen en Creolen binnen de samenleving de meerderheid vormden, werd ook de levensstijl van de naar Indië gekomen Europeanen sterk beïnvloed. Vooral het feit dat er nauwelijks sprake was van de ‘import’ van Europese vrouwen, werkte in de hand dat allerlei Europese gewoonten en manieren zich mengden met Aziatische gewoonten en manieren: ‘De koloniale samenleving was een smeltkroes van geleende vormen. Zij schiep haar eigen betekenissen die noch als Nederlands noch als Aziatisch kunnen worden opgevat, maar eigen was aan de mestiezen.’ (Taylor 1988:95.) In Indië bestond aldus een cultuur die duidelijk niet Nederlands was. Volgens Taylor (1988:108-22) moeten de voor Batavia getroffen maatregelen van Van Imhoff (de oprichting van de Academie de Marine in 1743 en van het Seminarie in 1745⁷⁶ (vooral bedoeld voor Creolen en Mestiezen), en de maatregelen van De Klerk ter bevordering van het Nederlands⁷⁷ (zie II.2.2) gezien worden als een poging de overheersende mestiezencultuur tegen te gaan. Deze maatregelen waren bedoeld als ‘pogingen Aziaten, deels-Aziaten en creolen een gevoel van loyaliteit aan en verwantschap met Nederland te geven, gebaseerd op een gedeeld geloof, gedeelde taal, kennis [...] en dagelijkse gewoonten’ (Taylor 1988:115). Het Nederlands wordt dan naast weg tot de godsdienst, weg tot staatkundig zelfbehoud en weg tot Westerse kennis, wetenschap en vaardigheden, de weg tot cultureel identiteitsbehoud.⁷⁸

Van alle idealen is echter niet veel terecht gekomen. De taalpolitiek van

76 In dit streven plaats Taylor (1988:110-2) ook een ten tijde van het bewind van Van Imhoff verschenen weekblad, de Bataviase Nouvelles, dat van 1744 tot 1746 is verschenen. Dit blad zou volgens haar mede bedoeld zijn geweest om een specifiek Nederlandse culturele band te scheppen tussen de Nederlandssprekende inwoners van Batavia, voor het grootste gedeelte bestaande uit manlijke immigranten. Zie voor de Bataviase Nouvelles Hoogerwerf (1990:26).

77 De oprichting van een vrijmetselaarsloge, de eerste in 1763 en een tweede in 1785 (De Haan 1922, II:174) en van het Bataviaas Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in 1778, beide instellingen ‘door immigranten voor immigranten opgericht’, waren ‘weloverwogen aanvallen op de mestiezencultuur van de inwoners van Batavia met Europese status’ (Taylor 1988:116-20).

78 Taylor (1988:120-3) toont aan dat veel van de mannen die zich bezig hielden met de idealen der Verlichting getrouwd waren met jongere Mestiezen (en in enkele gevallen Creolen), ‘met wie zij geen culturele affiniteit deelden en zelfs geen taal om over gewichtige zaken van gedachten te wisselen’, waardoor zij hun eigen doel - het bevorderen van de Nederlandse cultuur - om zeep hielpen.

[p. 90]

de VOC was een volkomen mislukking. Het Nederlands was de officiële bestuurstaal, maar daarmee was dan ook alles gezegd.

Als gevolg van de zwakke positie die het Nederlands op de taalkaart van Indië innam, heeft er zich nooit een ‘pidgin-Nederlands’, laat staan een ‘gecreoliseerd Nederlands’, ontwikkeld. Er was eenvoudig geen behoefte aan naast het voorhanden zijnde Maleis en Portugees. Alleen op Formosa zou zich in potentie een gecreoliseerd Nederlands hebben kunnen ontwikkelen, maar het heeft daar in elk geval de tijd niet toe gekregen. De omstandigheden lieten het ontstaan ervan niet toe en de gedachte van Hesseling (1910:312) dat er in de VOC-periode in geheel Oost-Indië sprake geweest moet zijn van een van de Molukken tot aan de Kaap de Goede Hoop toe gesproken Indo-Nederlands, waarvan de ‘vorm der woorden en de klanken [...] in het Oosten en in het Westen zich gewijzigd hebben naar de aard van een bevolking die naast het Nederlands het Indo-Portugees als verkeerstaal gebruikte’, lijkt mij dan ook nergens op gebaseerd. ‘Een bastaard-Nederlandsch heeft zich in de 17e eeuw bij gebrek aan gelegenheid in Indië niet kunnen ontwikkelen’, zo meent Prick van Wely (1906:2-3) dan ook terecht. Door de aanwezigheid van het Portugees en het Maleis als lingua franca in de archipel, hoefde men ‘de eigen taal niet aan de spraakmakende gemeente, in dit geval in dubbelen zin “aan de heidenen”, over te leveren’ (Prick van Wely 1906:3), waardoor er geen ‘pidgin-Nederlands’ heeft kunnen ontstaan. Hij sluit zich hiermee aan bij Schuchardt (1891:147) die meent dat ‘Was das kreolische Portugiesisch unter der neuen Herrschaft an Raum verlor, das gewann das Malaiische: die Rolle des Holländisch diesem gegenüber ist kaum eine andere als sie vor zwei Jahrhunderten jenem gegenüber war’, waardoor er dan ook geen ‘Malaioholländisch’ is ontstaan.

Het feit echter dat er geen algemeen gesproken ‘pidgin-Nederlands’ is ontstaan, betekent niet dat er ten tijde van de VOC geen sprake was van een specifiek soort Nederlands in Indië, van ‘Indisch-Nederlands’.

Onder het begrip ‘Indisch-Nederlands’ kunnen verschillende taalvormen worden verstaan. J. van den Berg (1990:23-6) onderscheidt vier soorten. Twee soorten van Indisch-Nederlands werden voornamelijk door de Nederlandse bevolkingsgroep gebruikt: 1. Nederlands doorspekt met Maleise woorden; 2. Nederlands met ‘eigen’ woorden, dat wil zeggen met Nederlandse woorden en uitdrukkingen die in het moederland niet (meer) gangbaar waren of die in Indië een andere betekenis hadden gekregen. Twee andere soorten werden door de Indo-Europeanen gebruikt: 3. het Petjo, dat qua grammatica, uitspraak en woordkeus geënt was op het Maleis; 4. een bastaard-Nederlands met verkeerd gebruikte zinsbouw, woorden en gezegden. Een Indisch-Nederlands, zoals omschreven in 1. en 2. heeft zich in de zeventiende en achttiende eeuw in Indië zeker ontwikkeld. Ik acht het

[p. 91]

echter waarschijnlijk dat er ook vormen van taalgebruik geweest zijn in de trant van het Petjo. Behalve dat er sprake was van het opnemen van allerlei Portugese en Maleise woorden en er specifieke Indisch-Nederlandse tropen-woorden en uitdrukkingen werden gebruikt, door de Nederlanders, zelfs tot op de VOC-kantoren aan toe⁷⁹, lijkt het mij waarschijnlijk - in elk geval in Batavia - dat er in de kringen van Creolen en Mestiezen een soort mengtaal heeft bestaan, met zowel Nederlandse als Portugese en Maleise elementen in zinsbouw, woordkeus en uitspraak.⁸⁰ Kalff (1915:18) heeft voor een dergelijke ‘Indisch kromspraak, gelijk ze vloeide uit de pennen en van de lippen van kleurlingen, voor wie het Maleisch of Portugeesch-Maleisch de moedertaal was, het Hollandsch een kunstmatig aangeleerd idioom’, geen goed woord over, want ‘Was dit nog een bruikbaar middel tot gedachten-wisseling; was het niet veeleer een middel om tot begripsverwarring en raadselvollen onzin te geraken? 't Was Hollandsch, maar van den kampong-rand.’

Volgens Van den Berg (1990:41-2) waren de eerste sprekers van het Petjo de kinderen van de VOC-dienaren en Inheemse vrouwen, die immers werden grootgebracht door bedienden die Maleis met hen spraken: ‘Het waren de kinderen met een “vader”-taal - het Nederlands - en een “moeder”-taal - het Indonesisch - maar die in de regel iets spraken dat er tussenin lag, soms meer aan de kant van de vader, maar meestal meer aan de kant van de moeder’ (1990:25). Van den Berg heeft hierin mijns inziens in zoverre gelijk, dat tot laat in de achttiende eeuw deze bedienden, of slaven, geen Maleis maar Portugees met de kinderen spraken, waardoor dit Petjo - als we dat in die tijd reeds zo mogen noemen - waarschijnlijk meer Portugese elementen dan Maleise elementen zal hebben gekend. Pas tegen het einde van de achttiende eeuw is dit Portugees waarschijnlijk meer en meer vervangen door Maleis.⁸¹ Ik vermoed dan ook dat het Petjo, meegaand

79 Enige informatie over het Indisch-Nederlands ten tijde van de VOC, geven Van den Berg (1990:39-42); Drewes (1929:138); De Haan (1910-12, II: Excurs IV-XX); Kalff (1914, 1915, 1916, 1918, 1919b, 1920, 1922); Prick van Wely (1905, 1906:118-75); Veth (1867a, 1867b, 1889).

80 De Haan (1911:771) laat zien dat er in de spreektaal van de Compagniefunctionarissen zeer veel Portugese woorden in gebruik waren, waarvan er een aantal ook in de schrijftaal burgerrecht verkregen. Vooral in de lagere sociale klassen van de Europese bevolking werd veel Portugees gebruikt, omdat deze het meest in aanraking kwamen met de slaven en Mardijkers, door wie in het geheel geen Nederlands werd gesproken, maar alleen gecreoliseerd Portugees.

81 Het is overigens de vraag of de verschillende soorten Petjo die in Indië vooral in de grotere steden hebben bestaan, wel tot Indisch-Nederlands gerekend kunnen worden. Het betreft hier immers een soort ‘mengtaal’, waarbij het grammaticale systeem dat van een Inheemse taal is en alleen de woordenschat voor een groot deel aan het Nederlands is ontleend. (Zie ook III.2.4 en IV.2.3).
De benaming ‘Petjo’ wordt meestal gebruikt ter aanduiding van varianten met een op het Maleis geënt grammaticaal systeem. Dit is het Petjo van bijvoorbeeld de in Batavia opgegroeide schrijver Tjalie Robinson (zie Van den Berg 1990:39-65, maar vooral ook Kousbroek 1989). Maar er hebben ook andere varianten bestaan, zoals een in Semarang gesproken variant met een op het Javaans geënt grammaticaal systeem, die onlangs met de term ‘Javindo’ is aangeduid (De Gruiter 1990, 1992).

[p. 92]

in die beweging, aanvankelijk meer Portugese dan Maleise elementen in zich heeft gehad en dat allengs deze verhouding is omgedraaid. Volgens Kalff (1915:4) zijn vooral ook het zogenaamde Soldaten-Maleis en het Matrozen-Maleis, dat in de VOC-tijd ook onder de Europeanen in het leger en op de schepen zou zijn gesproken, van veel invloed geweest op het ontstaan van het Indisch-Nederlands. Om dit echter te kunnen vaststellen is nader onderzoek naar het werkelijke gebruik van het Indisch-Nederlands in de zeventiende en de achttiende eeuw noodzakelijk.

Interessant in dit verband is de vraag hoe het is gekomen dat het Portugees vanaf het midden van de achttiende eeuw steeds meer plaats heeft moeten maken voor het Maleis en aan het begin van de negentiende eeuw zelfs vrij plotseling geheel is verdwenen. In 1779 gaven nog veertien van de twintig Inheemse schoolmeesters les in het Portugees, tegen zes in het Maleis (zie II, noot 38). In het begin van de negentiende eeuw blijkt het Portugees echter grotendeels verdwenen. De laatste predikant bij de Portugese gemeente te Batavia werd in 1807 benoemd⁸², maar in datzelfde jaar zou er al geen enkele Portugeessprekende notaris in Batavia te vinden zijn geweest en in 1815 zelfs geen Portugeessprekende catechiseermeester meer. Een verklaring voor deze plotselinge verandering kan worden gevonden in het feit dat er na 1796 geen nieuwe slavenaanvoer uit Portugeessprekende gebieden meer was, maar dat er nog slechts slaven werden geïmporteerd uit de Indonesische archipel zelf, waardoor het gebruik van Maleis een belangrijke stimulans kreeg. Vanaf 1816 waren de banden met Voor-Indië en Ceylon en vanaf 1824 ook die met Malaka definitief verbroken, waardoor, de import van slaven en bedienden uit de Portugeessprekende gebieden van buiten de Indische archipel volledig was opgehouden. Vanaf die tijd droegen alleen nog de Inheemse volkeren en de Europeanen bij aan de ontwikkeling van de bestaande mestiezencultuur: ‘Zeer vanzelfsprekend triomfeerde het Maleis over het Portugees als omgangstaal tussen de groepen en in de immigrantenhuishouding’ (Taylor 1988:166). Een bijkomende factor zal mijns inziens geweest zijn de toenemende invloed vanaf 1795 van niet-Nederlandse Europeanen, eerst Fransen en vanaf 1811 vooral ook Engelsen, die in veel gevallen wel kennis bezaten van het Maleis als lingua franca, maar niet van het Portugees (zie III.1.1).

Volgens De Haan (1922, I:518-32) hangt de groei in de eerste helft van de zeventiende eeuw, de stilstand tot het midden van de achttiende eeuw, en

82 Diehl (1990:367-9) geeft een volledig overzicht van de in de zeventiende en achttiende eeuw te Batavia benoemde predikanten bij de Nederlandse, Maleise en Portugese gemeenten.

[p. 93]

achteruitgang aan het einde van de achttiende eeuw van het Portugees, direct samen met die van de maatschappelijke positie van de Mardijkers in de Bataviase samenleving. Aan het einde van de achttiende eeuw was deze groep belangrijk uitgedund door heersende ziekten, en tevens was er sprake van een snel toenemende verarming, waardoor de Mardijkers (toen vaak ‘Portugezen’ genoemd) vrij snel opgingen in de (Maleissprekende) Inheemse bevolking. Het Portugees werd toen nog slechts gebruikt door de laagste klasse der kleurlingen en slaven.

Door de genoemde oorzaken is het Portugees in feite een natuurlijke dood gestorven. Dit was in elk geval niet het resultaat van een krachtige taalpolitiek van de overheid die er op uit was om het Portugees door een andere algemene omgangstaal te vervangen. Het Maleis heeft de plaats van het Portugees min of meer als vanzelfsprekend ingenomen, niet het Nederlands.⁸³

Aan het einde van de achttiende eeuw was het Nederlands in Indië op sterven na dood. In de Molukken was het Nederlands, na een korte periode aan het begin van de zeventiende eeuw, vrijwel volledig verdwenen. Het werd nog slechts gebruikt als officiële bestuurstaal op de VOC-kantoren en -vestingen - en dan nog vooral als schrijftaal - door de VOC-ambtenaren en soldaten, hoewel deze onderling, vanwege het grote aantal niet-Nederlanders in VOC-dienst, veelvuldig gebruik maakten van het Portugees als dagelijkse omgangstaal. Van een strijd tegen het Portugees is op de Molukken geen sprake, als gevolg van de afwezigheid van uit de Portugeessprekende gebieden afkomstige slaven. Uit pragmatische overwegingen voerden de Europeanen op de Molukken de door hen aangetroffen lingua franca, het Maleis, in op de scholen en in de kerken. Hierdoor heeft de taalpolitiek van de VOC er indirect voor gezorgd dat er op Ambon een gecreoliseerd Maleis ontstond, dat de oorspronkelijke eilandstalen volledig heeft verdrongen en aldus een grote bijdrage geleverd aan de verspreiding van het Maleis in de Indonesische archipel (zie II.2.1).

In tegenstelling tot de Molukken zijn er te Batavia bij herhaling pogingen ondernomen het Nederlands te stimuleren. Daarbij was het niet zozeer de bedoeling het Nederlands op grote schaal te verspreiden onder de bevolking, maar om het in elk geval te beschermen tegen het steeds dominanter wordende Portugees en om het voor een volkomen ondergang te behoeden. Door het Portugees echter toe te laten tot de kerk en tot de scholen is dit

83 Volgens De Haan (1922, I:470) gaat het hier overigens wel om een speciaal soort Maleis, namelijk ‘het Bataviaasch Maleisch, dat weliswaar volgens deskundigen allerlei vreemde elementen bevat, Balineesch, Javaansch, Soendaasch, Portugeesch en Hollandsch, maar waarin zich zoozeer de geleidelijke samengroeiing van de talrijke natiën weerspiegelt, dat het geenerlei kenmerkend klankverschijnsel vertoont, dat door het een eigen karakter zou krijgen.’ Zie voor het Bataviaas-Maleis ook IV, noot 228.

[p. 94]

nauwelijks gelukt. Integendeel, indirect heeft de taalpolitiek van de VOC er voor gezorgd dat een gecreoliseerd Portugees de taal kon worden van de grote groepen Mardijkers en slaven⁸⁴ en zelfs van de meerderheid der Mestiezen. Incidentele maatregelen - gebonden aan de voorkeuren van bepaalde Gouverneurs-Generaal: Van Diemen (1636-45), Maetsuycker (1653-78), Van Goens (1678-81, op Ceylon 1659-75), Van Imhoff (1743-50, op Ceylon 1736-40), en De Klerk (1770-80) - konden niet voorkomen dat de positie van het Nederlands binnen de taalkaart van Batavia steeds zwakker werd. Eind zeventiende eeuw was wellicht nog zo'n vier procent van de inwoners van Batavia Nederlandssprekend, rond 1740 was dit tot twee procent gedaald, en aan het einde van de achttiende eeuw tot minder dan één procent (zie II.2.2). Ook in Batavia werd het Nederlands voornamelijk gebruikt binnen de ambtelijke wereld van het bestuur, vooral als schrijftaal, het was de formele taal van de Hollandse kerk en van de enkele scholen met Nederlands, en het was de omgangstaal voor hen die hier direct mee te maken hadden. Het was in veel gevallen echter ook binnen de Europese gezinnen als resultaat van de ontstane mestiezencultuur, de geringe ‘import’ van Nederlandse vrouwen, en het opgroeien van de kinderen in een niet-Nederlandstalige omgeving, niet langer de huiselijke omgangstaal.

Hetzelfde geldt voor Ceylon, waar het Nederlands nog meer dan in Batavia werd teruggedrongen tot de VOC-kantoren. Het was de bestuurstaal en daardoor de omgangstaal van de daarmee direct betrokkenen, maar zelfs voor de meeste aanzienlijke Europeanen niet langer de huiselijke omgangstaal. Die rol had het Portugees overgenomen. Voor de meeste Euraziaten was het Portugees dan ook de moedertaal geworden. Evenals in Batavia heeft de taalpolitiek er daardoor indirect voor gezorgd dat een gecreoliseerd Portugees zich kon handhaven als de taal van de grote groepen uit Voor-Indië, maar ook uit Afrika, geïmporteerde slaven en van de Euraziaten. Na de overdracht van Ceylon aan de Engelsen in 1796 verdwijnt het Nederlands dan ook zeer snel, terwijl het Portugees als maatschappelijk functionele taal nog tot ver in de negentiende eeuw blijft functioneren. Van een vermeende grote vernederlandsing van Ceylon is dan ook nooit sprake geweest, integendeel.

Van belang in de taalpolitiek van de VOC op Ceylon is overigens geweest de aandacht die werd besteed aan de Inheemse talen, het Malabaars (Tamil) en het Singalees. Deze aandacht voor de Inheemse talen - in tegenstelling tot de taalpolitiek op de Molukken en in Batavia - is wellicht te verklaren

84 Het gebruik van het Portugees werd onder meer gestimuleerd door het voorschrift dat Mardijkers en slaven in aparte stadswijken moesten wonen. Hierdoor heeft het Portugees zich als omgangstaal onder deze groepen lange tijd kunnen handhaven. Pas nadat dit voorschrift is opgeheven en de Mardijkers langzaam maar zeker opgaan in de Inheemse bevolking, verdwijnt ook het Portugees meer en meer.

[p. 95]

uit de aanvankelijk nogal verbeten strijd die tegen het Portugees werd gevoerd. De Nederlanders troffen op Ceylon een grote hoeveelheid Christelijke Inheemsen aan, die in het Portugees tot het Katholicisme waren gebracht. De strijd tegen de Portugezen en het met het Katholicisme verbonden Portugees, alsmede het op Ceylon niet voorhanden zijn van een andere lingua franca - het Maleis als lingua franca was er nauwelijks bekend -, én het ideaal om Gods woord in de eigen landstalen te verkondigen, zoals de Bijbel dat immers voorschreef, brachten de Nederlanders er toe het gebruik van het Malabaars en het Singalees op school en in de kerk krachtig te stimuleren. De opgerichte seminaries van Nalloer (1690-1723) en Colombo (1696-1797) hadden - evenals het op Formosa opgerichte seminarie (1659-62) - de bedoeling om via het Nederlands godsdienstonderwijzers op te leiden die de Inheemse Christenen in hun eigen landstalen zouden kunnen onderwijzen in de beginselen van het Christendom.

Op Formosa hadden de Nederlanders geen strijd te voeren tegen het Portugees en ook het Maleis als lingua franca kende er nauwelijks enige verspreiding. Omdat er geen algemene omgangstaal aanwezig was, werd uit praktische overwegingen geprobeerd het Nederlands als zodanig in te voeren. Op Formosa is, in tegenstelling tot de Molukken, Batavia en Ceylon, daadwerkelijk geprobeerd het Nederlands op enige schaal onder de Inheemse bevolking te verspreiden, en kennelijk had dit succes. Van de vier hoofdvestigingen van de VOC in Oost-Indië heeft het Nederlands alleen op Formosa, als gevolg van de daar gevoerde bewuste taalpolitiek, daadwerkelijk de kans gehad de dagelijkse omgangstaal te worden bij het bestuur, in de kerk, in het onderwijs, en misschien zelfs op den duur in huiselijke kring.

De door de VOC gevoerde taalpolitiek ten aanzien van het Nederlands was failliet. Het Portugees en het Maleis kwamen als gevolg van die taalpolitiek - onbedoeld en ongewild - als de winnaars naar voren. Misschien had men ook niet anders kunnen verwachten bij deze relatief zeer kleine en niet-homogene bevolkingsgroep⁸⁵ - met minstens evenveel Europeanen van niet-Nederlandse afkomst als Europeanen van Nederlandse nationaliteit -, temidden van de vele Aziatische volkeren in Indië. En misschien was ook ‘van een handelslichaam, dat zich het behalen van materiëele doelen ten doel stelde en tevens de bestrijding der vijanden van den staat van Indië op zich nam, [...] voor de bevordering van algemeene ontwikkeling, zedelijkheid en godsdienst niet veel te verwachten’, aldus Grondijs (1896:38-9). De maatschappelijke omstandigheden in Indië en

85 Door de VOC-politiek was deze groep klein gebleven. Enerzijds door het tegengaan van de ‘import’ van vrouwen uit het moederland, maar anderzijds ook door het niet toelaten van privé-initiatief en van de vestiging van vrije burgers. Dit heeft de expansie van het Nederlands in Indië sterk belemmerd (Huylebrouck 1989:153).

[p. 96]

vooral ook het voorhanden zijn van een op een Europese taal - het Portugees - gebaseerde en een op een Aziatische taal - het Maleis - gebaseerde lingua franca, hebben elke verspreiding van het Nederlands in Azië tegengewerkt.⁸⁶ Wat Hesseling (1910:312) opmerkt ten aanzien van Ceylon, geldt mijns inziens dan ook voor geheel Nederlands-Indië: ‘de geschiedenis van onze taal toont duidelik dat niet in de eerste plaats door officiële ‘taalrechten’, door drang van hoger hand of wettelike voorschriften een taal zich kan handhaven: wat in de huiskamer gesproken wordt geeft in de taalstrijd de doorslag’.

86 De gedachte dat men met het Nederlands het eigen prestige kon handhaven, speelt in de VOC-tijd nog geen rol (zie ook Hesseling 1905:2-4).